BARON-COHEN, S., Nul empathie. Een theorie van de menselijke
wreedheid. (Vert. Zero Degrees of Empathy
A new theory of human cruelty, 2011) Adam, Uitg. Nieuwezijds, 2012, 239 pp. ISBN
978 90 5712 343 6
Een
kampbewaker dwingt een man om de strop rond de hals van zijn vriend te leggen,
dokters amputeren de handen van een vrouw en hechten ze verkeerd-om
weer aan, rebellen slaan kinderen voor de ogen van hun moeders dood tegen
de muur, een man verkracht zijn dochter bijna dagelijks terwijl hij haar
meer dan 20 jaar in een kelder gevangen houdt. Bij zoveel horror staat ons
verstand stil, we kunnen er niet bij. Hoe is het mogelijk dat mensen andere
mensen zo beestachtig kunnen behandelen?
Door
zijn Joodse achtergrond maakte Simon Baron-Cohen reeds vroeg in zijn leven
kennis met de gruwelijke gevolgen van de nietsontziende barbaarsheid waarmee
mensen andere mensen kunnen behandelen. De verklaring van filosofie en religie,
het kwaad zit in de mens, heeft hij altijd ontoereikend gevonden. Als je de
menselijke wreedheid echt wilt begrijpen dan moet je inzien waarom mensen elkaar
als objecten behandelen.
Gedurende
dertig jaar deed Baron-Cohen onderzoek naar empathie. In Nul empathie presenteert hij een
wetenschappelijke invalshoek voor het debat over de menselijke wreedheid. Mensen
zijn onverschillig voor het leed van anderen omdat hun natuurlijke gevoelens van
medeleven met een lijdende medemens uitgeschakeld zijn. Wanneer iemand een ander
mens als een object behandelt, komt dat niet door het kwaad maar door
afwezigheid van empathie.
Empathie
is ons vermogen om ons in te leven in de gedachten of gevoelens van anderen. Dat
vermogen is niet bij iedereen even groot. We bevinden ons allemaal op een
empathiespectrum dat van hoog naar laag loopt. Deze verschillen kunnen
teruggebracht worden tot de werking van een aantal gebieden in de hersenen, het
empathiecircuit.
Het
vermogen tot empathie is vrij stabiel maar kan veranderen naargelang de
omstandigheden. Als we opgeslorpt worden door ons werk zijn we meer bezig met
onszelf dan met anderen. In een vlaag van woede of een dronken bui kunnen we
iemand kwetsen. Dit zijn tijdelijke toestanden van
empathie-erosie.
Er
zijn echter mensen die altijd moeite hebben om zich in anderen in te leven. Voor
hen is het zeer lastig, soms bijna onmogelijk om bevredigende relaties te
onderhouden. Ze behandelen hun medemensen nagenoeg altijd als objecten en zijn
bijna uitsluitend op zichzelf gericht. Deze mensen bevinden zich aan het laagste
uiteinde van het empathiespectrum, ze hebben nul empathie.
Voor
sommigen van hen heeft dit tekort uitsluitend negatieve gevolgen. Hun leven is
bezaaid met moeilijkheden en mislukkingen. De psychiatrie noemt hun probleem een
persoonlijkheidsstoornis. Vanuit het empathieperspectief zijn zij nul-negatief.
Bij anderen is het gebrek aan empathie de tegenpool van een positieve
eigenschap. Mensen met Asperger en klassiek autisme missen empathie, maar munten
vaak uit in het systematiseren en het herkennen van patronen. Zij zijn
nul-positief.
Baron-Cohen
exploreert uitgebreid hoe deze mensen in het leven staan en maakt ons attent op
de problemen waarmee zij geconfronteerd worden. Hij stelt vast dat bij hen het
empathiecircuit inderdaad anders functioneert dan bij de modale mens, en wel met
een specifiek patroon bij iedere vorm van nul empathie. De oorzaak ligt in een
ingewikkelde wisselwerking van erfelijkheid met de omgeving, meer bepaald in de
mogelijkheid om een veilige hechting te ontwikkelen.
Tenslotte
zet Baron-Cohen zijn bevindingen op een rijtje. Aan de resultaten van zijn
onderzoek koppelt hij een aantal interessante bespiegelingen over de menselijke
wreedheid. We hoeven geen genoegen te nemen met machteloze verzuchtingen over
het kwaad in de mens. De wetenschap biedt een veel hoopvoller perspectief dan
religie of filosofie.
Een
aantal psychiatrische stoornissen, zoals borderline, psychopathie en anorexia
nervosa, worden begrijpelijker en beter te behandelen als je ze bekijkt vanuit
het standpunt van empathie. De bril van empathie zou kunnen leiden tot meer
menselijke en effectieve vormen van rechtspraak en straf. In de plaats van
mensen te laten rotten in gevangenissen zouden we hen trainingsprogrammas in
empathie kunnen laten volgen. Er zijn immers aanwijzingen dat iemand ook op
latere leeftijd nog empathie kan ontwikkelen.
Het
boek bevat twee interessante bijlagen. De eerste is de empathievragenlijst voor
volwassenen en voor kinderen, waarmee je je eigen empathiequotiënt kunt
berekenen. De tweede is een handleiding waarmee je kunt herkennen of iemand tot
de groep mensen met nul empathie behoort. Wie zich verder in het onderwerp wil
verdiepen zal heel zeker inspiratie vinden in de uitgebreide
literatuurlijst.
Net
als Frans de Waal is Baron-Cohen ervan overtuigd dat empathie een van de meest
waardevolle hulpbronnen van onze wereld is. Begrip voor de positie van de andere
partij is de enige manier om voortslepende conflicten op te lossen. Hij eindigt
daarom met een emotionele oproep om meer medeleven te betonen en te gebruiken.
Ondergedompeld in empathie wordt ieder probleem oplosbaar., stelt hij. Het is
gratis en kan niemand onderdrukken.
Nul
empathie
is geen horrorboek en verdrinkt niet in de verontwaardiging. Op een serene wijze
laat het ons kennis maken met een reeks vernieuwende inzichten over gedrag dat
voor de meesten van ons onbegrijpelijk is. Daarnaast worden oude, vertrouwde
begrippen, zoals gehechtheid, door een wetenschappelijke onderbouwing uit de
intuïtieve sfeer gehaald. Zo krijgen ze een rechtmatige plaats in een frisse
benadering van het menselijk gedrag. Dit is de grote verdienste van dit boek.
Daarom
is het jammer dat het betoog nogal slordig opgebouwd is en warrig geschreven.
Ten behoeve van de leesbaarheid had de vertaling de oorspronkelijke tekst
bovendien wat meer mogen loslaten. Een belangwekkend en actueel onderwerp als
dit verdient een betere uitwerking.
@ Minervaria
|