BERGER,
P. & A.C. ZIJDERVELD, Lof der twijfel. Hoe we overtuigingen kunnen
koesteren zonder daarbij fanatiek te worden. (Vert. In Praise of Doubt) Adam, Cossee, 2010
(2e dr.), 204 pp. ISBN 978 90 5936 266 6
Twijfel is het begin
van de wijsheid.
René Descartes
Is dat
werkelijk zo? Werkt twijfel niet juist verlammend? Belet ze ons niet om
daadkrachtig op te treden en keuzes te maken? En kunnen we praktijken die
indruisen tegen onze morele opvattingen en intuïties dan zomaar toelaten?
In een
halve eeuw tijd is de relatief eenvoudige en eenduidige Europese maatschappij veranderd
in een samenleving met een grote verscheidenheid aan culturele, etnische en
religieuze achtergronden. In deze pluralistische samenleving zijn voor de
moderne mens bovendien de vroegere religieuze en levensbeschouwelijke
zekerheden weggevallen. Hoe men moet leven wordt niet meer van hogerhand aangegeven.
Mensen moeten hun leven zelf inrichten en worden bestookt met een kleurrijk
palet van overtuigingen en levensbeschouwingen, waaruit gekozen moet worden.
Deze ontwikkelingen
zorgen voor een aantal lastige kwesties. Beknotten hoofddoeken de vrijheid van
de vrouw? Kunnen we het goedvinden dat jonge meisjes tijdens de vakantie in het
land van oorsprong uitgehuwelijkt worden aan een verre neef? Is het
aanvaardbaar dat jonge kinderen besneden worden omdat hun godsdienst dat
vereist? Mogen mensen zelf beslissen wanneer en hoe ze willen sterven? Zijn
alle seksuele voorkeuren evenwaardig?
Als zekerheden
wegsmelten kunnen mensen op twee tegengestelde manieren reageren. Ze kunnen
kiezen voor een radicale terugkeer naar premoderne zekerheden. Dat doet
bijvoorbeeld het religieus fundamentalisme. Ze kunnen alles ook relativeren en het
bestaan van waarheden ontkennen. Zo omarmen ze het postmodernisme, waarin alles
kan en moet kunnen.
Beide posities
zijn fanatiek en bovendien een gevaar voor de maatschappij. Hoe kan deze
tegenstelling overbrugd worden? Hoe kunnen we in de hypermarkt van
levensbeschouwelijke opvattingen onze
overtuigingen blijven koesteren zonder daarbij fanatiek te worden? Het
antwoord ligt in serieuze en consequente twijfel, zeggen de sociologen Peter
Berger en Anton Zijderveld. Waarheid is immers helemaal niet zo absoluut als de
ware gelovige het graag wil. Waarheid wordt voortdurend overschaduwd door
twijfel en onzekerheid.
Serieuze
twijfel behoedt voor haastige en voorbarige oordelen en vooroordelen. Wie
twijfelt weegt af en stelt een oordeel uit. In de meeste situaties hoeft er
immers niet zo nodig be- of veroordeeld te worden. Alleen wanneer de menselijke
waardigheid op het spel staat mag er niet getwijfeld worden. Dan past geen
cynisme of extreme relativering, maar moet een moreel oordeel met zekerheid
uitgesproken worden.
Ook in de
politiek zijn er grenzen aan de twijfel. Over de vrijheid en de rechten van het
individu kan niet gemarchandeerd worden, die vormen de kernzekerheid binnen de liberale
democratische rechtstaat. Maar geen enkele politieke ideologie heeft het
alleenrecht op de wijze waarop die het best gegarandeerd kunnen worden. Een
liberale democratie gedijt alleen op een politiek van matiging die gebaseerd is
op twijfel. Dit betekent dat radicaliserende stromingen binnen de politieke
ideologieën, die een absoluut ware ideologische overtuiging aanhangen, geen
kans mogen krijgen.
Zowel in
de morele als in de politieke sfeer moet er stelling genomen worden. In dit
essay houden Berger en Zijderveld een warm pleidooi voor afgewogen oordelen binnen
duidelijk afgebakende grenzen. Hun betoog is niet steeds gemakkelijk te volgen
en het is niet altijd duidelijk waar de auteurs naartoe willen. In een tijd
waarin een belangrijk deel van de bevolking radicaliseert is het thema echter zeker
actueel. Alleen al de rijkdom aan begrippen en interessante theorieën (bijvoorbeeld
over de democratische driehoek) maken de lectuur van dit boekje ruimschoots de
moeite waard.
© Minervaria
|