BLOM, P.,
Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting. (Vert. The Wicked Company, 2010) Adam, Uitg. De Bezige Bij, 2010, 444
pp. ISBN 978 90 234 5831 9
Wanneer we over de Verlichting spreken
denken we spontaan aan de grote namen Voltaire en Rousseau. Toch waren zij zeker
niet de meest briljante denkers van hun tijd. De radicalen waren veel
oorspronkelijker en revolutionairder. In Het verborgen genootschap vertelt de
historicus Philipp Blom het verhaal van twee prominente filosofen die nagenoeg
vergeten zijn, maar wier gedachten hun tijd ver vooruit waren.
Denis
Diderot is vooral bekend als redacteur van de grote Encyclopédie en als auteur
van een paar vernieuwende romans. De naam Paul-Henri Thiry dHolbach leeft
alleen nog voort bij een paar gespecialiseerde wetenschappers. Toch ontwikkelde
Diderot revolutionaire denkbeelden in zijn romans en schreef Holbach de eerste
atheïstische boeken sinds de Oudheid.
De kernboodschap van de Verlichting
luidt dat de mens begaafd is met rede en vrije wil. Hij is het zichzelf en zijn
medemensen verplicht om dit verstand te gebruiken en zelfstandig na te denken.
De radicalen trokken dit uitgangspunt door tot zijn uiterste consequenties. Hun
wereldbeeld was strikt naturalistisch. Lang voor Darwin beschouwden ze de mens
als het resultaat van natuurlijke evolutie. Zoals ieder dier zoekt de mens genot
en vlucht hij voor pijn. Er is geen leven na de dood, geen God of hogere
intelligentie, geen goddelijk plan of Voorzienigheid. Er is alleen een
natuurlijke wereld van leven en dood en de strijd om te overleven.
Hieruit volgt dat wij de zin van ons leven moeten zoeken in het leven zelf. Iedere mens, ongeacht maatschappelijke status,
geslacht, ras en geloof, heeft evenveel recht op het najagen van genot, en in
laatste instantie geluk. In een samenleving kan dit alleen
worden bereikt door middel van solidariteit en samenwerking. Deze visie laat
geen ruimte voor een aristocratie, voor geboorterecht en voor een
maatschappelijke hiërarchie. Zo formuleerden de radicalen een eenvoudige theorie
over sociale rechtvaardigheid, gebaseerd op inzicht in de menselijke aard.
Dit was natuurlijk niet naar de zin van diegenen die de macht in handen
hadden. In de achttiende eeuw werd dit soort gedachten als ketters beschouwd.
Mensen die tegen de leer van de kerk in gingen, liepen het gevaar om
gevangengezet te worden, of zelfs terechtgesteld. Bovendien kon men in het
Ancien régime, dat voor de Franse Revolutie aan de macht was, de sociale en
politieke orde niet ongestraft ter discussie stellen.
De radicale denkers
droegen de oppositie. Het verdedigen van dit ideeëngoed getuigde van grote moed.
Hun boeken en pamfletten moesten clandestien en anoniem aan de man gebracht
worden. Ze werden in het buitenland gedrukt, het land in gesmokkeld en in het
geniep verkocht. In een tijd waarin de alfabetische ordening van een
encyclopedie reeds een politiek en religieus statement was, moesten zij hun
subversieve ideeën inventief verpakken om ze voor de kerk en de machthebbers
verteerbaar te maken en zelf zware straffen te ontlopen. Hun verhaal herinnert
aan de hachelijke situatie van moderne schrijvers en wetenschappers in landen
met een autocratisch bewind.
Het was dan ook belangrijk om te weten wie
je kon vertrouwen en bij wie je je mening kon uiten. In het salon van de rijke
Holbach konden de gedreven gelijkgestemden scherp en vinnig debatteren over
maatschappelijke en politieke zaken. De grootste genieën van Europa, zoals David
Hume en Benjamin Franklin, waren er te gast.
Maar de tijd was nog niet
rijp voor hun denkbeelden. De radicalen van de Verlichting hebben het pleit
verloren aan gematigde denkers zoals Rousseau en Voltaire. Hun gedachten pasten
beter bij de doelstellingen van diegenen die aan de touwtjes trokken.
Philipp Blom dook onder in de wereld en nalatenschap van deze grote
denkers en schrijvers. Met het leven van de gedreven en lucide Diderot als rode
draad volgt hij de opkomst en neergang van het salon van Holbach. De leden
hadden tientallen werken geschreven, over de meest controversiële en belangrijke
onderwerpen gediscussieerd en de grootste literaire schandalen van die tijd
veroorzaakt. Ze hadden het debat over religie en wetenschap, over politiek en
moraal op heel andere leest geschoeid.
Dit boek is een postuum eerbetoon
aan de meest oorspronkelijke, maar verguisde en vergeten denkers van de
Verlichting. Zij waren de directe erfgenamen van de filosofen uit de vroege
verlichting, Spinoza en Descartes, en staan in de traditie van de atheïstische
klassieke filosofen zoals Epicurus en de Stoïcijnen.
Diderot en de
zijnen werden steeds vastberadener voorvechters van persoonlijke vrijheid en
tegenstanders van eender welk autocratisch bewind. Ze waren niet onder de indruk
van hooggestemde idealen of utopieën, maar opteerden voor een samenleving
gekenmerkt door vrijheid, rechtvaardigheid en pragmatische tolerantie.
Blom zet hen neer als mensen van vlees en bloed, met hun zekerheden en
twijfels, hun liefdes, vriendschappen en teleurstellingen. Ook in hun eigen
leven probeerden ze hun principes in de praktijk om te zetten. Hij heeft zich
uitgebreid en diepgaand gedocumenteerd. Het resultaat is een uitermate boeiend
verhaal, bovendien zeer onderhoudend geschreven.
