WALZER, M. Rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen. Een ethische beschouwing met historische illustraties. (Vert. Just and Unjust Wars. A Moral Argument with Historical Illustrations, 2000) Adam, Atlas, 2006, 511 pp. ISBN 90 450 0528 x
De Amerikaanse politicoloog Michael Walzer was actief in de anti-Vietnambeweging.
Dit boek is dertig jaar geleden geschreven en voor het eerst verschenen, maar het thema blijft verrassend actueel. De wereld is niet geweldlozer geworden, oorlog in verschillende vormen maakt nog altijd een belangrijk deel uit van het wereldnieuws.
De manier waarop oorlog gevoerd wordt mag dan wel uiterlijk veranderd zijn, fundamenteel is alles hetzelfde gebleven. En ook de ethische overwegingen die aan oorlogshandelingen voorafgaan en gingen zijn nagenoeg onveranderd gebleven.
Volgens Walzer wordt bij de beoordeling van een oorlog te weinig rekening gehouden met ethische overwegingen, en teveel met politieke en juridische criteria. Met zijn boek wil hij de rechtvaardige oorlog weer een plaats geven in de politieke en de ethische theorie. Zijn doel is een omvattende theorie van de rechtvaardige oorlog te leveren. Wanneer is een oorlog en zijn oorlogshandelingen gerechtvaardigd, en wanneer is dat niet het geval?
Een oorlog kan immers niet beoordeeld worden met de maatstaven van een individueel conflict. Oorlog is altijd een misdaad. Het is agressie op grote schaal en veroorzaakt onnoemelijk veel leed aan alle betrokken partijen. Oorlog is bovendien een schending van het rechtsbeginsel van de soevereiniteit van een land. Daarom moeten er goede redenen zijn om een oorlog te beginnen en te voeren, en is het noodzakelijk om het leed van de partijen zoveel mogelijk te beperken. Oorlog is dus aan regels gebonden.
De meeste oorlogen worden gerechtvaardigd op utilistische basis: omwille van het nut of het resultaat op korte en lange termijn. Het utilistische denken beheerst ook de oorlogshandelingen: de kosten worden tegen de (mogelijke) baten afgewogen. Walzer vindt deze criteria ontoereikend. Voor hem is rechtvaardigheid nauw verbonden met (mensen)rechten. Een rechtvaardige oorlog is dus een oorlog omwille van rechten en gevoerd binnen de grenzen van (mensen)rechten. Dit is bijvoorbeeld een cruciaal criterium bij een interventieoorlog.
Walzer toetst in zijn boek de verschillende aspecten van oorlog aan het rechtvaardigheidscriterium. Eerst komen de redenen aan de orde die landen of groepen geven om oorlog te voeren. Dit noemt hij de theorie van agressie. Daarna gaat zijn aandacht naar de oorlogsconventies of de afspraken over oorlogsmiddelen. Dit is het meest gedateerde deel, want de wijze waarop oorlog wordt gevoerd is ondertussen wel veranderd. Nucleaire afschrikking is nu behoorlijk minder aan de orde, maar over terrorisme valt er wel veel meer te zeggen. Rechtvaardigheid moet ook betracht worden wanneer moeilijke keuzes moeten gemaakt worden. Breekt nood wet en in welke omstandigheden is dit ethisch correct?
Tenslotte komt de kwestie aan de orde van de verantwoordelijkheid voor foutieve oorlogsbeslissingen en misdaden. Ook hier voldoet het utilistische standpunt niet volgens Walzer.
Een alternatief voor vechten is het geweldloos burgerverzet. Hoe ethisch verantwoord ook, toch blijkt het meestal niet te werken.De conclusie is dat we in bepaalde gevallen niet kunnen zonder vechten. Dan is het des te meer zaak om de rechtvaardigheid altijd goed voor ogen te houden en de oorlog op dit criterium te beoordelen.
Het thema van dit boek spreekt waarschijnlijk iedereen aan. Weinig mensen zullen zich zonder meer uitspreken vóór een oorlog, en oorlog laat niemand onverschillig. Oorlogen lokken ook heftige discussies uit tussen voor- en tegenstanders ervan. In dergelijke situaties wil men goed beslagen ten ijs komen.
In dit opzicht heeft dit boek mij teleurgesteld. Walzer heeft zijn theorie grondig uitgewerkt en overvloedig geïllustreerd met voorbeelden uit concrete oorlogen. Hij heeft zich zeer degelijk gedocumenteerd, waarvan de neerslag in de omvangrijke noten achteraan.
Zijn betoog is echter erg onoverzichtelijk en weinig gestructureerd.Het taalgebruik is bovendien nodeloos ingewikkeld, waardoor de essentie van zijn gedachtegang slechts met moeite te volgen is. Een herwerkte en meer toegankelijke versie zou zeer welkom zijn.
