De diakenspiegel

In de onderstaande ‘diakenspiegel’ kan elke diaken zien tot welk diakenmodel hij zich het meest voelt aangetrokken of beter, in welke mate de drie modellen in zijn persoon vermengd zijn en welk model bij hem de klemtoon krijgt.

Daarbij kan tot onze geruststelling gezegd worden dat elke diaken op de eerste plaats een uitzondering is, een op zichzelf staand geval. Maar daarnaast is het ook goed om weten, dat bij alle persoonlijke originaliteit waarin een diaken zijn ambt verstaat en uitoefent, er bij bepaalde groepen van diakens zo veel overeenkomsten en verwantschappen zijn, dat zij met recht en reden tot modellen kunnen gebundeld en volgens hun overeenkomsten kunnen gegroepeerd worden.

Dat doet niets af aan de originaliteit van elke diaken, want uit het empirisch onderzoek blijkt dat binnenin de drie modellen belangrijke variaties te noteren vallen.

Bovendien is geen diaken een zuiver model en zal hij met grote waarschijnlijkheid kenmerken van de drie modellen in zichzelf kunnen herkennen.

Toch kan elke diaken in de diakenspiegel voor zichzelf vaststellen dat hij met één van de drie modellen meer verwantschap vertoond dan met de andere twee.

Uit zijn spiegelbeeld kan elke diaken met grote waarschijnlijkheid leren welke zijn sterke kanten zijn in de uitoefening van het diaconaat. Terzelfder tijd kan hij ook bij de andere modellen hun sterke kanten ontdekken en die bij hemzelf niet of in veel mindere mate aanwezig zijn.

Door de onderlinge band van de diakens die anders zijn wint de diakengemeenschap van een bisdom aan kracht en sterkte.

En er is nog meer mogelijk: elke diaken afzonderlijk kan ‘in de school’ van de twee andere modellen ter lere gaan en zich door die ‘anders geaarde diakens’ tot zelfontwikkeling laten aansporen.

Hoe de diakenspiegel gebruiken?

Deze diakenspiegel kan gemakkelijk gebruikt worden.

In elk van de vijf volgende vakken lees je stellingen waarover elk van de drie modellen van mening verschillen.

Je kiest bij elke stelling of zij voor jou hout snijdt (= 5) of helemaal niet (= 1), of je ermee eens bent of niet met eens bent.

Heb je je keuze gedaan, dan zoek je de hoofdletter (A,B, C) die het dichtst bij je keuzen (tussen 1 en 5 ) staat.

Deze hoofdletters noteer je dan in van de zes ‘Testresultaten’.

Daar krijg je, zodra je de vijf vakken met stellingen hebt overwogen, vijf keuzes en voor elke keuze een hoofdletter A, B, C.

Je ziet dan onmiddellijk de hoofdletter die het meest voorkomt in het resultaat!

Als de A het meest voorkomt, dan ben je vooral geneigd het model van de Samaritaan gestalte te geven.

Zijn de B’s in de meerderheid dan je ben je vooral aangetrokken door de profeten onder de diakens.

Overwegen de C’s dan ben je vermoedelijk een leviet.

Hoogst waarschijnlijk zal blijken dat niemand vijfmaal dezelfde hoofdletter heeft genoteerd.

Als dat wel zo zou zijn dan ben je een ‘zuivere’ vertegenwoordiger van één van de drie modellen. Dat zou heel uitzonderlijk zijn.

Hoogst waarschijnlijk komen er in je ‘testresultaten’ verschillende hoofdletters voor, een bewijs dat je zelf een gemengd model vertegenwoordigt.

HET DIAKENSCHAP…

• biedt mij de kans om structurele onrechtvaardigheden te veranderen.

!..1..!..2..!..3..!..4..!..5..!

A C

B

HET DIAKENSCHAP…

• geeft mij de mogelijkheid om wijdingsambt en huwelijk te verbinden.

!..1..!..2..!..3..!..4..!..5..!

A C

B

HET DIAKENSCHAP…

• is voor mij een goed alternatief voor het priesterschap

!..1..!..2..!..3..!...4..!..5..!

A C

B

HET DIAKENSCHAP…

• maakt dat de diaken zichzelf ziet als een geestelijke of clericus.

!..1..!..2..!..3..!..4..!..5..!

A C

B

HET DIAKENSCHAP…

• opent voor mij de mogelijkheid om tot de vernieuwing van de kerkstructuren bij te dragen.

!..1..!..2..!..3..!..4..!..5..!

A C

B

TESTRESULTATEN

• standpunt 1:
• standpunt 2:
• standpunt 3:
• standpunt 4:
• standpunt 5:

• Welke hoofdletters komen het meest voor?

A = Samaritaan

B = Profeet

C = Leviet.

In het referaat van Paul M. Zulehner worden de drie modellen van ‘Samaritaan’, ‘Profeet’ of ‘Leviet’ beschreven. Je kan ook zijn boek raadplegen: Paul M. Zulehner, Dienende Männer – Anstifter zur Solidarität. Diakone in Westeuropa, Schwabenverlag, 2003, p. 78 – 82 voor ‘ de diakenspiegel’ en voor de duiding van de drie diakenmodellen p. 65 – 69.

De diakens in het Duitstalige West-Europa kennen wel degelijk één gemeenschappelijke trek in het verstaan en de uitoefening van hun diaconaat. Zij zien het diaconaat als een teken van de solidariteit van God met de mensen en vooral met mensen in nood. Dat is het grondthema. Anderzijds zijn in hun antwoorden op belangrijke vragen ook grote verschillen aan te wijzen. Zij kunnen worden herleid tot drie variaties op het ene grondthema.

Er zijn meerdere oorzaken daarvoor aan te wijzen.

Wij weerhouden hier slechts de eerste oorzaak. Hun antwoorden op die vragen verschillen door de aard van de diaconie waartoe zij zich aangetrokken voelen. In het pastoraaltheologische onderzoek is het gemeengoed geworden om twee vormen van kerkelijke diaconie te onderscheiden.

De ene vorm verzorgt de slachtoffers van het onrecht. In de pastoraaltheologie noemt men dat dan ook de ‘verzorgende diaconie’.

De tweede vorm stelt alles in het werk om te verhinderen dat er nog slachtoffers van het onrecht vallen. Zij werkt niet alleen ‘verzorgend’ maar vooral ‘preventief’. Zij bestrijdt alle structuren die veroorzaken dat er slachtoffers van het onrecht vallen: armen, verdrukten,… Deze vorm noemt men de ‘politieke diaconie’.

De Latijns-Amerikaanse kerk gebruikt de parabel van de barmhartige Samaritaan om dit onderscheid te verduidelijken. Zoals Jezus de parabel vertelt gaat het om de helpende of verzorgende diaconie. Door middel van vragen wordt de parabel verder ontwikkeld. Wat zou er moeten of kunnen gebeuren opdat er morgen niemand meer in de handen van rovers valt? En nog verder: ‘Wat zouden wij moeten doen opdat niemand nog genoodzaakt wordt (of zou worden) om rover te worden?

Zulke vragen brengen ons onvermijdelijk van de ‘verzorgende diaconie’ naar de ‘politieke diaconie’. Nu staat niet zo zeer het slachtoffer in het middelpunt, maar de vraag hoe voortaan slachtoffers kunnen vermeden worden door de verandering van slachtoffer-producerende-structuren. De verandering van zulke structuren bleek in de geschiedenis van het volk Israël één van de hoofdopdrachten van de profeten.

Op de achtergrond van het onderscheid tussen ‘verzorgende diaconie’ en een ‘politieke diaconie’ worden de eerste twee variaties op de grondmelodie van het diaconale ambt zichtbaar:

- Er zijn diakens die meer aan de zijde van slachtoffers van het onrecht staan;

- Daarnaast zijn er diakens die niet alleen het slachtoffer zien, maar ook de slachtoffer-producerende-structuren (= “zondige’ structuren) in kerk en maatschappij en hoe zij die kunnen veranderen.

DRIE AMBTPROFIELEN

DE SAMARITAAN: de verzorgende diaconie in persoon

De diaken die bij voorkeur zijn plaats ziet aan de zijde van de slachtoffers, noemen wij in navolging van de parabel van de barmhartige Samaritaan, ‘de Samaritaan’ onder de diakens. Het is de sterke kant van de diaken-Samaritaan om onmiddellijk hulp te bieden, meestal daar waar hij voltijds of als vrijwilliger werkzaam is. De diaken-Samaritaan ziet de mensen die onder het lijden gebukt gaan en snelt toe om ze te verzorgen, maar heeft geen of geen klare kijk op de schadelijke onrechtstructuren.

Deze diakens weten van aanpakken.

Zij hebben ook sterk de neiging om zich met de dagelijkse pastorale noden van een parochie te bekommeren. Dikwijls zijn zij diaken geworden omdat een pastoor hen heeft gevraagd ‘zijn helper’ te worden. Zij ondersteunen de pastoor in alles wat bij zijn pastorale werk komt kijken. Daardoor krijgt het diaconaat sterk de nadruk als helpende functie.

DE PROFEET: de profetische diaconie in persoon

In tegenstelling tot het eerste model van diaken zien wij een tweede model of type naar voren komen. Het is de profeet-diaken.

Dit type diaken is niet alleen bereid de slachtoffers van het onrecht te helpen, maar heeft ook en vooral oog voor de rol van de structuren. Hij haalt de drenkelingen niet alleen uit het water, maar gaat ook stroomopwaarts kijken hoe het komt dat er drenkelingen in het water terecht komen en probeert te voorkomen dat het nog gebeurt. De profeet-diaken wil werken aan de verandering van onrechtproducerende structuren in de kerk en maatschappij[i].

Het geeft te denken dat de profeten onder de diakens de voorrang geven aan het werken aan de onrechtvaardige kerkelijke structuren. Het werken aan de maatschappelijke onrechtvaardige structuren komt slecht op de tweede plaats. De concentratie op de binnenkerkelijke structuren komt vooral voor bij de voltijdse diaken, bijvoorbeeld de diakens die werken in dienst van kerkelijke projecten. Dat is de profeten onder de diakens ook niet onbekend. Zij werken dan ook liever niet in de parochiepastoraal, maar geven er de voorkeur aan zich te engageren in het kader van grotere kerkelijke apostolaatswerken ofwel in niet-kerkelijke sociale netwerken.

Hier moet de vraag gesteld worden welke vorming en bijscholing er nodig is opdat diakens niet alleen zorgen voor de slachtoffers van het onrecht, maar ook verhinderen dat door hun politieke diaconie slachtoffers van het onrecht vallen. Want “de meest efficiënte vorm van naastenliefde is de politiek”, zegde Paulus VI.

Hoe leren diakens de maatschappelijke verbanden beter begrijpen? Welke middelen staan er hen (en met hen de kerk) ter beschikking om politie-maatschappelijke invloed uit te oefenen? En vormt het feit dat zij tot het gewijde ambt behoren geen handicap, want politiek-maatschappelijke bemoeiingen door ambtsdragers wordt meer in vraag gesteld als die van niet-gewijde kerkleden? Blijft er op de duur voor de diaken alleen het werken aan de hervorming van de kerkelijke structuren over?

DE LEVIET: de kryptopriester[ii]

De eerste twee modellen van het diaconaat vinden hun ontstaan in de polarisatie tussen de verzorgende en de politieke diaconie.

Het derde diaconaatsmodel ontstaat vanuit een heel andere motivering. Voor deze diakens is het heel belangrijk dat de uitoefening van hun wijdingsambt kan samengaan met hun huwelijk. Het diaconaat maakt het deze mannen mogelijk om nu reeds – aldus de grote meerderheid – het kerkelijk ambt te verbinden met het huwelijk.

In deze groep diakens zijn er veel (71%; onder de profeten zijn er 48 %, onder de Samaritanen 54 %) die er reeds aan gedacht hebben priester te worden en die nog altijd bereid zijn – tenminste onder andere voorwaarden – om priester te worden ( 49 %; profeten 28 % en Samaritanen 35 %)[iii]. Door de gerichtheid op het priesterschap (maar niét omdat hij een bocht maakt om het slachtoffer!), noemen wij deze derde variant van het éne diaconaat, levieten.

Levieten lijden in de uitoefening van hun diaconaat er het meest onder dat vele kerkleden van hen verwachten dat zij priesterlijke opdrachten zouden uitoefenen: zoals bijvoorbeeld in het ziekenapostolaat de biecht horen en het ziekensacrament vieren. Zij lijden er ook onder dat in hun diepste zelf deze wens leeft, maar niet vervulbaar is.

Levieten zijn kryptopriesters ofwel diakens in presbyterale standby[iv].
Het huidige priestertekort komt hen goed uit. De levieten herinnen de kerk eraan dat er veel diakens zijn met parochie-ervaring die tot priester zouden kunnen gewijd worden, op voorwaarde dat het celibaat en priesterambt worden losgekoppeld.

…Behalve het onze[v]

Lieve mensen,

Christus heeft nu geen handen meer

om uit te strekken naar degenen die lijden –

behalve de onze.

Hij heeft geen ogen

meer om zijn liefde te delen

met degenen

die aan eenzaamheid en wanhoop kapot

gaan –

behalve de onze.

Hij heeft geen voeten meer

die hem dragen naar degenen

die in het donker uitgeteld liggen –

behalve de onze.

Hij heeft geen hart meer

dat breken kan bij

het zien van een stervend kind –

behalve de onze.

Teresia van Avila

Bewerking door diaken Maurice Temmerman