Het weer van de dag VOLKSHEILGE - OUDE VOLKSGEBRUIKEN-
21-11-2005
H. Thomas, Apostel
Een oud gebruik nu heel lang geleden ..... Nopens het eigenaardig gebruik, dat enkel in ons land bestaat, de ouders en meesters buiten te sluiten, te Thomassen, kan men enkel gissen dat de oorsprong er van te vinden is in het volgende : Men weet dat de Apostel Thomas tweemaal te laat kwam bij de groote gebeurtenissen : toen Jezus zich na zijne verrijzenis vertoonde aan de apostelen, en, wanneer de H. Maagd gestorven is, was alleen deze Apostel afwezig. Men thomast deze die vrijwillig of onvrijwillig te laat komt in de kamer of in het schoollokaal. De kinderen haasten zich vóór vader en moeder in de huiskamer te zijn, om de deur te sluiten en te roepen : Ge zijt gethomast. Willen de ouders nu binnenkomen, dan moeten zij iets ten beste geven voor het maal : chocolaad met eierbrood, krentenbrood, pappenthee of iets dergelijks. Daar waar de dienstboden nog deel maken van het huisgezin, mogen ze ook eene fooi vragen als zij hunne meesters kunnen thomassen. Het gebeurt ook dat man of vrouw 's avonds den te-laat-komende het echtelijk bed ontzeggen tot bekomen eener gift.
Op school werd ook de meester en meesteres gethomast om vrij af te hebben, ofwel opdat men vertelselkens zou mogen hooren. In den ouden tijd, dat is rond 1850, bonden de leerlingen der hoogste klas in het Land van Aalst, hun meester aan den stoel en droegen hem naar de herberg waar hij moest tracteeren met bier en mastellen of worstenbrood. Te Geraardsbergen tracteerde de meester met pappenthee. In de Kempen schonk de meester aan de leerlingen een haan en eene hen, die dan, door de knapen vervolgd, ofwel den eigendom werden van den vanger, ofwel 's avonds door de bende werden opgepeuzeld; de vanger ontving dan het pijkenaas. In de vrije school van Mol, deelde de meester 's avonds pepernoten en klappelkoeken uit. Te St. Truiden gaan de kinderen met papieren kroonen op het hoofd rond, als teeken van hun meesterschap. Een Volksgezegde uit die tijd : Sint Thomas is de wasscher, dit beduiden dat de vrouwen hun was begonnen tegen het Kerstfeest. 't Is nen ongeloovigen Thomas, zinspelende op de ongelovigheid van de Apostel, na de verrijzenis van de Zaligmaker. Op naar St. Cecilia en dat is morgen al.
Men aanzag de Messiasmis als eene noodmis, die, waarvan men de meeste hulp kan verwachten; ons volk noemde ze dan ook : de krachtigste mis van het jaar. En dan het Wangeloof in die tijd : Wanneer de priester gedurende die mis het Orate Fratres zegt en men zich omdraait, ziet men al de tooveressen die in de kerk zitten, met een bieënbkorf op het hoofd. Ik vroeg het mij al vaker af, waar is toch die tijd naartoe ? Morgen is het de beurt aan de H. Thomas, apostel. en vertel ik u het eigenaardig gebruik rond deze apostel dat enkel in ons land bestaat (bestond).
Uit de volkskundige kalender, rond de tijd van de advent : Den woensdag vóór Quatertemper, noemt men Engelenwoensdag, dan wordt in de kerk de Guldenmis gezongen. Deze wordt ook Messiasmis genoemd. Alhoewel deze mis in de algemene liturgie slechts in de 14de eeuw werd opgenomen, was zij van af de 12de eeuw in ons land gevierd. In de middeleeuwen geschiedde dit met grooten luister, wanneer de kamers van Rhetorica hunne mysteriespelen opvoerden. Te Brugge, Leuven en elders werd toen de boodschap vertoond. In het archief van St. Jacobskerk te Brugge bewaart men de beschrijving ervan : " De dag voor dat de Guldenmis zou gecelebreerd worden, moet alles in gereedheid gebracht worden : twee stellagiën in vorm van kapellekens, in het groote koor opgetimmerd worden en met gordijnen voorzien. het eene moet dienen voor Maria, het andere voor den engel Gabriel. Terwijl op Quatertemperdag, op het einde der metten het Evangelie Missus est wordt gezongen, zullen twee vooraf aangewezen kinderen of jongelingen, zich op passende wijze kleeden in de sacristij, de eene als Maria, de andere als Gabriel en, voorafgegaan van kinderen met brandende kaarsen, hun intrede doen in het koor om dan plaats te nemen in hun kapelleke. Aanstonds, na de metten, wordt de plechtige mis Rorate Coeli gezongen.Bij het begin van den introïtus wordt de gordijn van het kapelleke, waarin Maria op een bisstoel neergeknield is, weggeschoven. Evenzoo wordt na het Epistel het kapelleke van den Engel geopend. Het Evengelie wordt gezongen door den diaken en de twee kinderen. Wanneer, op het einde van het evangelie, de Engel deze woorden tot Maria stuurt : " De H. Geest zal over u komen en de kracht des Allerhoogste zal U overlommeren, wijst hij met den scepter dien hij in de rechter hand houdt, naar eene duif, den H. Geest verbeeldende en met kaarslicht versierd, die langzaam van het koorgewelf neerdaalt tot boven het hoofd van Maria. "
De lekkerkoek heiligmaker, ook huwelijkmaker genoemd, gedenkt het feit dat de heilige een bruidschat schonk aan drie maagden die bestemd waren als slavinnen verkocht te worden door hun vader en alzoo een deftig huwelijk konden aangaan. Op dit feit steunt het gebruik dat men hier en meest in Holland aantreft, harten van marsepain aan te bieden. Bij de burgers, ook in de scholen, komt St. Nikolaas in persoon lekkers- en speelgoed uitdeelen. Hier wordt hij vergezeld van een knecht, Nicodemus, daar, door een Engel, die het goede geschreven in een boek draagt en afleest. St. Nikolaas is gekleed met eene witte albe, met koormantel, een mijter op het hoofd en den staf in de hand. Natuurlijk is hij een ouderling, de grijze haren en baard bewijzen het. En nu....met zijn allen maar heel braaf zijn ! ! !
's Morgens zijn de kinderen al vroeg uit het bed om te zien wat Klaas heeft meegebracht. De folklore is rijk aan al wat Klaas brengen kan ; zonder te gewagen van speelgoed : poppen, treins, soldatentuigen, winkel- en keukengerief, hebben wij in de snoeperijen iets eigenaardigs te zien; hun vorm heeft een legendarischen oorsprong. De bisschoppelijke stad Myra ligt aan zee, en menigmaal heeft de heilige de schippers behouden bij de tempeesten ; daarom geeft men de scheepjes van marsepain. Het brood, mild aan den arme gegeven door den bisschop, had een bijzondere vorm, daarom de brood- of koekemannen, ruiters wiens hoofd, ook den kop van het paard, steenen schilderijtjes dragen. De onontbeerlijke speculaas op dien dag, schijnt ons te komen van het Rijnland, waar men "speculaze" , platte koeken met kruiden bakte, ter eere van den heilige. Ook pepermoppen en peperbollen hebben er den oorsprong. In onzen jongen tijd kwamen de bakkers 's morgens vroeg heete brood trompen : lange broodjes met worst. Morgen lees ik over dit alles een laatste maal voor u voor, en dan...is het aan de goede Sint zelf.
Is de avond vóór het feest eindelijk aangebroken, dan stellen kinderen hun schoen of holleblok, hangen hunne kous in de schouw zonder te vergeten er wat hooi of rapen, of wortelen bij te doen voor den ezel van Sint Niklaas. Dan zingen ze een liedje, dat verschil van streek tot streek. dat van Brugge is eigenaardig : Kousen en schoenen staan te pronken al aan den heerd de kinderen slapen dat ze ronken daar komt een peerd. 't Is het peerd gelijk een ezel O heilige man ! 'k zal een deuntje voor u zingen brengt mij wat dan.
Te Turnhout bijvoorbeeld zingen ze : Sint Niklaas, mijn goeie man wilt ge mij wat geven, dan dien ik u al mijn leven lang, geeft gij mij niets dan dien ik niet, dan zijt gij mijnen Sint Niklaas niet. En morgen lees ik dan weer verder
Gisteren las ik voor u wat de kinderen 's avonds deden alvorens naar bed te gaan. De kalender verteld ons verder : En wanneer ze 's anderdaags, al vóór het krieken van den dag beneden komen, om al de lekkernijen en speelgoed van Klaas te zien, dan danken ze luidskeels ; Danke Sinte Niklaas ! Alhoewel het Sinte Nikolaasfeest een christelijk feest is, zijn er zekere gebruiken van den Wodanrit der Germanen in gemengd. Toen reed Wodan op zijn paard door het luchtruim en beloonde of bestrafte het volk; nu is het de goede heilige die de kinderen beloond of bestraft voor hun braafzijn of hunne kwaadaardigheid. Het St. Niklaasfeest bleef onveranderd bij het Vlaamsche volk voortleven, en wie het tafereel van Jan Steen aanschouwt, kan zich zelf in het midden stellen en meeleven met die kinderen die lustig spelen, nieuwsgierig turen langs waar St. Niklaas is weggevlogen of spijtig en gram als de jongen die een roede in zijn holleblok vindt. Zoo was het toen, zoo is het nog. Morgen lees ik weer wat verder voor u !
Zoals ik gisteren beloofde, lees ik vandaag weer een ietsjes meer voor uit de dikke volkskundige kalender. Te Aalst vergaderen op 6 december de winkeliers, wiens patroon hij is, in de S. Martenskerk om de goddelijke diensten bij te wonen. Er gaat dan eenen processie rond de kerk, waarin het borstbeeld van den heilige gedragen wordt. Toch vooral is Sint Niklaas de kindervriend. 's Avonds vooraleer naar bed te gaan zingen de kinderen :
Sinte Niklaas heilige man, met uw besten tabbaart aan, gy rydt er mee naar Spanje om appelkens van Oranje om peerkens van Condé, Condé, breng my toch wat mee.
Morgen lees ik verder voor en hoort u hoe de kinderen 'smorgens reageren bij 't krieken van de dag zelf !
Omdat ik her en der de goede Sint al zien opduiken ben ik in mijn volkskundige kalender gedoken, en omdat die er zoveel over te vertellen heeft, wil ik er u vanaf heden, stapvoets al 't een en 't ander over meegeven. De heilige, bisschop van Myra in Italië, muntte uit door zijne liefdadigheid. Hij stierf in 342 en toch dwaalt hij hier nog ieder jaar rond ! Vele ambachten en neringen kozen hem tot patroon, en niet ten onrechte. De Oud-kleerkoopers bedenken den ootmoedigen godsdienaar die, zelfs na zijne verheffing tot bisschop altijd grove kleeren droeg om de nieuwe aan den arme uit te delen. De graanhandelaars waren indachtig hoe de heilige, tijdens een hongersnood, aan een schipper van Sicilië verscheen, die zich bereidde eene lading tarwe naar Spanje te voeren, hem beval ze naar Myra te brengen.De schippers denken aan de bijzondere bescherming van den heilige dewijl een tempeest hen bewaarde van den ondergang. De merceniers verkozen hem tot patroon omdat zij zulke goede zaken maakten omtrent zijn feestdag. Hoe het te Aalst verging lees ik u morgen voor.
Inderdaad je kunt deze dagen beter toch maar uitkijken want november wordt bemind voor zijn regen en windvlagen, en wie weet misschien ook wel voor stormweer? Wel een klein lief beestje vertelt u wanneer er storm op komst is, leest u maar :
" Maakt de spin in 't net een scheur, dan klopt stormweer aan de deur ! "
De volkskundige kalender, weer hij, vertelt hoe de mensen vroeger wisten hoe de winter ging zijn, dat deden ze als volgt : Men gaat omtrent Allerheiligen in het bosch en houwt een spaan uit een beukenboom; wanneer de zelve droog is, dat beduidt warmen winter, maar is hij nat, dan zal er een kouden winter op volgen. Bestonden er toen nog geen instrumenten zoals nu, ze wisten zich toch te redden en mogelijk met betere voorspellingen dan deze die ze ons nu voorschotelen. Het zal vroeger zeker iets te maken gehad hebben, met het wel of niet aanwezige sap in de bomen ? En de natuur, geloof mij, hij is er zelden naast hoor !
Ik laat het u de volkskundige kalender vertellen : Als kinderspel vinden wij het BIKKEL - of PIKKELBEENSPEL bij de meisjes. Vroeger bij de jongens bestond het KOOTEN. De meisjes zitten nu op de stoep of den dorpel van het huis, en als het regent, spelen ze aan de tafel met het pikkelbeen. Oudtijds waren de bikkels de verkens- of schapenkoten(astragale). Dit beentje vertoont vier zijden : de eene heeft een puntje, gatje of putje, de tegenovergestelde is bolvormig, de rug ; de twee andere zijden zijn effen, staanders. Thans spelen de kinders bijna altijd met kunstmatige bikkels. Zij zijn van koper, zink of tin, zelden van hout. Bij het spel wordt een kaatsbal gebruikt, terwijl hij omhoog geworpen wordt moet de speelster een of meer bikkels omkeeren; zij maakt puttelingen, ruggelingen, staanders, een voor een, dan met twee, drie en vier. Zou onze jeugd van vandaag nog weten wat "bikkelen" is ?
