COOK, M., De mens. 10.000 jaar geschiedenis. (A Brief History of the Human Race, 2003)Utrecht, Het Spectrum, 2005, 407 pp. ISBN 90 274 9599 8
Hoe zijn we gekomen waar we nu zijn? Op deze vraag probeert historicus en hoogleraar aan Princeton University Michael COOK een antwoord te geven. Voor dit initiatief heeft hij zich laten inspireren door het monumentale boek van Jared DIAMOND, Guns, germs and steel. Hierop is het inderdaad een goede aanvulling.
De auteur gaat ervan uit dat de menselijke geschiedenis effectief is begonnen met de Neolithische revolutie: de periode waarin de mens de landbouw heeft uitgevonden en geleidelijk overgegaan is van een nomadische naar een meer sedentaire levenswijze. Deze overgang heeft het menselijk bestaan grondig gewijzigd. De evolutie van de levenswijze van de mens is in een stroomversnelling gekomen. De landbouw heeft ook de basis gelegd voor de beschaving.
COOK beschrijft in zijn boek hoe dit volgens hem in zijn werk is gegaan, welke factoren daar een belangrijke rol in hebben gespeeld, hoe dit proces in de verschillende gebieden op de aarde is verlopen en hoe het in de moderne wereld verder vorm krijgt.
Het boek bevat 4 delen. Het eerste deel vond ik zelf het meest interessant, omdat de auteur hierin een antwoord formuleert op de vraag waarom de geschiedenis is zoals ze is. Voor zijn uiteenzetting maakt hij gebruik van zeer uiteenlopend bronnenmateriaal (archeologie, (paleo)-antropologie, genetica, ). Volgens de auteur heeft de mens tot ongeveer 20.000 jaar geleden een relatief ongewijzigde (nomadische) levenswijze aangehouden. Hij onderbouwt deze stelling met de argumentatie dat de gevonden artefacten over honderdduizenden jaren nauwelijks gewijzigd zijn. We treffen echte bewijzen van culturele evolutie pas aan in de resten vanaf ongeveer 50.000 jaar geleden (het Mousterien). De mens was toen anatomisch niet anders dan de vorige en dan de huidige. De werktuigen werden verfijnder, en er werd aan (lichaams)versiering gedaan (okerresten op beenderen, grotschilderingen). Toch zijn pas vanaf 20.000 v.C. aanwijzingen van belangrijke veranderingen in de leefwijze van de mens. Deze veranderingen staan bekend als de Neolithische revolutie.
Volgens de auteur is deze gestart onder invloed van 2 factoren: het begin van het Holoceen, dat een stabiele klimatologische niche creëerde en de groeiende culturele behendigheid van de mens. Die heeft van de klimaatsverandering geprofiteerd door culturele gedragsaanpassing. Eigen aan de mens is verder dat zijn cultuur dynamisch en cumulatief is: hij kan zich steeds opnieuw aanpassen en deze aanpassingen bouwen op elkaar verder.
De vergelijking met de domesticatie van dieren en planten toont aan dat de mens zich niet op soortniveau aan omgevingsveranderingen aanpast, maar wel op cultureel niveau: zijn vernuft stelt hem in staat om van die omgevingsveranderingen gebruik te maken in functie van de eigen evolutie.
De vergelijking tussen de geschiedenis van de Oude en de Nieuwe Wereld, brengt de auteur ook tot een andere conclusie: de geschiedenis zoals ze zich heeft voltrokken is niet toevallig zo verlopen. Ze is niet noodzakelijk de enig mogelijke, maar de meest waarschijnlijke in de gegeven geologische omstandigheden.
In de hieropvolgende 2 delen geeft COOK een overzicht van de geschiedenis van de verschillende gebieden op de wereld. Hier verklaart hij veel minder, maar toont hij aan hoe vergelijkbare omstandigheden toch kunnen leiden tot een grote culturele verscheidenheid.
In het laatste deel gaat hij in op de moderne wereld. Gaan we naar één wereld? Welke factoren zijn hierbij belangrijk? Wat kunnen we verwachten van de moderniteit? In dat deel vond ik de geschiedenis van de Islamitische beschaving zeer helder en boeiend. Als je dit weet kijk je toch anders naar de huidige wereldsituatie.
Al bij al dus heel verrijkende lectuur. Soms gaat door de veelheid van gegevens in dergelijk kort bestek de draad verloren. Het was echter niet de bedoeling van de auteur om een gedetailleerd beeld te geven van de menselijke geschiedenis over de genoemde periode. Dit is overigens niet mogelijk. De 2 middendelen zijn dan ook vooral interessant als naslagwerk.
Wat de stijl en vorm betreft: de auteur geeft een zeer inzichtelijk, haast didactisch betoog. Zijn denkproces wordt, vooral in het eerste en laatste deel, goed geëxpliciteerd en degelijk verantwoord.
Een kaart bij elk hoofdstuk maakt het de lezer gemakkelijk om het betoog te volgen. De tekst is voorzien van een uitgebalanceerde hoeveelheid illustraties.
Het boek bevat uitgebreide literatuursuggesties voor elk hoofdstuk, en een register achteraan.
De verschillende hoofdstukken hebben een goed leesbare lengte. Het boek is vlot en boeiend geschreven.
