pogingen tot archiveren, verklaren en interpreteren
“HALLE IN DE LITERATUUR” wil “pogingen tot archiveren, verklaren en interpreteren” ondernemen. Aandacht wordt besteed aan literatuur over en in Halle door Hallenaars en anderen in het Nederlands en andere talen. Onder literatuur wordt poëzie, proza, toneel en literaire kritiek verstaan, met een bijzondere aandacht voor poëzie, liefst niet verschenen in uitgaven in eigen beheer. Onder Halle wordt de stad van vóór de fusie verstaan. Dialect- en jeugdliteratuur komen niet in aanmerking. Thriller- en misdaadfictie wordt niet als literatuur beschouwd. De weblog staat voor iedereen open: verbeteren van foute informatie; vervolledigen van onvolledige informatie; signaleren van interessante items; leveren van eigen bijdragen voor zover ze in het kader van “Halle in de literatuur” passen; ... Medelingen zullen in deze tekst die steeds onder de titel van de weblog verschijnt, afgedrukt worden. Een initiatief van de literaire en kunstvereniging "Xarnego" uit Halle, waarvan letterkundige Rik Wouters voorzitter is.
07-06-2006
"ZIJ HOEVEN NIET TE WETEN HOE IK TREUR. / ALLEEN IN MIJN GEDICHTEN BLOEDT DE WONDE." [over de poëzie van Jan van den Weghe]
of hoe Jan van den Weghe levensproblemen en ellende van zich afschrijft
Jan van den Weghe werd te Halle geboren op 29 april 1920. In 1943 debuteerde hij in de poëtische wereld met de bundel "Salto Mortale". Sindsdien publiceerde hij nog vier andere dichtbundels. Vijf bundels in een periode van meer dan 40 jaar is zeker niet veel te noemen. Met een gemiddelde van nauwelijks één bundel om de acht jaar behoort hij niet tot de grote groep dichters die ervan overtuigd zijn dat men jaarlijks of tweejaarlijks met nieuw werk voor de dag dient te komen om goed te zijn; die mensen verwarren goed met bekend. Maar kwantiteit en kwaliteit betekenen niet hetzelfde.
o-o-o
Over van den Weghes leven weet ik weinig of niets af. 0 ja, men hoort wel eens wvat zeggen in Halle. Maar wat is daarvan waar? Is het niet vaak zo, zeker dan als de betrokkene zich niet kan verdedigen (van den Weghe woont in Attenhoven), dat we van een vinger een arm durven maken!? Wat ik van hem weet, beperkt zich hoofdzakelijk tot literaire wetenswaardigheden: hij werkte mee aan verschillende literaire tijdschriften, o. a. 'De Meridiaan", "Arsenaal', "Argus"; hij werd bekroond met de Prijs van Brabant voor de Poëzie in 1950; hij richtte de eerste Nederlandstalige boekhandel in Afrika, meer bepaald in Congo, op. Uit de lectuur van zijn gedichten blijkt o.a. dat hij in Spanje, Egypte, Congo, Zuid-Afrika is geweest, dat hij nu met heimwee aan zijn verblijf in Congo terugdenkt, dat hij te maken heeft gehad met echtscheiding. Ik ben tevreden dat ik niet meer over hem vernomen heb: te veel a-literaire kennis van een te bespreken dichter kan een te grote subjectieve benadering van de inhoud van zijn dichtwerk in de hand werken.
o-o-o
Van den Weghes oeuvre, dat vijf bundels en tal van publicaties in tijdschriften .en bloemlezingen bevat, is erg uitgebreid. Daarom heb ik besloten mezelf volgende beperking op te leggen: bij de bespreking van zijn in bundels verschenen gedichten zal ik me beperken tot die inhoudelijke elementen die me vanuit mijn literaire interessesfeer meer dan maar gewoon boeien.
o-o-o
In "Salto Mortale". waarvoor Fiel Van Hoof de omslagtekening leverde, staan twee lange. epische gedichten afgedrukt. nl. "De Dwaze Ballade der Malkontenten" en "De Zeven Hoofdzonden". In "De Ballade" deelt de dichter die zelf aan het woord is, ons zijn visie op het leven mee. Die stemt overeen met het aangehaalde citaat (van hemzelf?) bij het begin van het gedicht:
"Zoolang mij bloed in 't lichaam loopt loof ik de vrouwen 's levens wreede vreugden. Maar als de dood mijn korpus koopt bidt voor mijn ziel, want luttel zijn mijn vreugden".
De dichter laat ons kennismaken met een reeks mensen die. in tegenstelling met hemzelf en onder invloed van W.O.II. het leven pessimistisch aanvoelen. Deze mensen: de paus, een klerk, een generaal, een "Don Juan en maagdendief", een "paap", een boef, een vrouw, een bedelaar, een slavin voor "den ganschen nacht". Tot slot van zijn ballade richt de dichter zich eens persoonlijk tot de klagers:
(...) Nu kunt gij klagen; gij hebt uw zinnen afgestroopt en vierde kermis al uw dagen, vier kermis nu in 't diepst der hel.
In "Het Vat der Danaiden" werden een aantal gedichten opgenomen die in 1950 onderscheiden werden met de hogervermelde prijs van Brabant. In het eerste deel, "Parade", deelt de poëet ons zijn "ars poetica" mee: een dichter moet zijn
een nar bedreven in de tover der taal, die als een alchemist uit woorden louter goud kan puren
en ook een
(...) zachte dwaas, die naar de wind kan luisteren en die de dingen doet leven en met klanken speelt.
In het tweede deel, "Geschreven in het zand", neemt van den Weghe ons mee op reis door zijn leven. Hoewel zijn jeugd zorgeloos was, was er toch al dat ondefinieerbare verdriet in aanwezig:
De dorpen klonken en weerklonken van ons uitdagend liefdeslied. Wij hebben rode wijn gedronken en het aandachtige verdriet.
De jeugd, de lente van het leven, duurde slechts "zolang de godendrank ons smaakt", en dat was niet lang. De weemoed om de voorbije, verloren gegane kindertijd, doet van den Weghe aan zijn vader terugdenken:
Konden wij als kinderen nog stoeien ... (...) Weet gij nog? Helaas. Zovele jaren. Allerzielen nadert. Op uw graf, vader, ritselen de dode blaren. En hoe ver zijn wij van u nog af?
Andere gedichten handelen over herinneringen aan Rome, Kaïro, Spanje, Congo. Ten lange laatste, na veel omzwervingen, komt de dichter weer thuis. Is Vlaanderen voor van den Weghe nog synoniem voor thuis? Ik denk het niet. Zegt hij immers niet
De zwaluw kon niet trekken en springt vol heimwee rond. Ik wil mijn vleugels strekken, maar kom niet van de grond.
Het derde deel heeft als titel "Novum Organum" en handelt over de dood. Wie stelt zich al eens geen vragen over de dood en de zinloosheid van het leven?
- Zeg mij, waarom de vruchten rijpen, als àl wat leeft toch sterven moet?
Zijn houding tegenover dit weten is tweeledig: enerzijds positief, of om het met een Latijns gezegde te verwoorden: Carpe Diem (pluk de dag); anderzijds negatief. Ter illustratie, enerzijds,
- Laat ons de laatste dagen smaken als zomervruchten in de mond.
anderzijds,
Twee-en-veertig. Lege handen, zieke hersens, stijf vertoon en steeds gretig watertanden. Eens leek alles schoon.
Van den Weghe heeft zijn noodlot begrepen. Hij maakt geen plannen meer voor de toekomst:
Geen plannen meer, geen verre reizen, geen roekeloos experiment, geen hartstocht, (...)
Het vierde deel, "Recital", bevat een drietal langere gedichten. Vooral het laatste, "Het Nieuwe Paradijs", waarin de dichter ons het paradijs toont na de zondeval, is het lezen waard.
In "Tussen de Regels", verschenen als nummer 98 van het "Poëtisch Erfdeel der Nederlanden", zijn, naast een keuze uit de vorige twee bundels en "De Toren van Babel", van den Weghes tweede bundel, die ik niet heb kunnen bespreken (ik heb de bundel nergens op de kop kunnen tikken en in "Tussen de Regels" is slechts één gedicht eruit opgenomen), en gedichten uit nooit in bundels opgenomen cycli ook "Vijftig Saltogedichten" gepubliceerd. Deze reeks gedichten hangt nauw samen met de gedichten uit het tweede deel van "Het Vat": ook in deze cyclus haalt hij herinneringen aan zijn leven op. Reizen en vreemde landen hadden hem al erg vroeg in de ban:
Voor mij weerklonk die dag de lokroep van de verten en sindsdien was ik verloren.
Dat zijn jeugd zorgeloos was en de dood hem niet kon deren, verwoordt van den Weghe in een prachtige, haast kinderlijke taal:
Wij zwommen in de Zuun. De zomer was een land vol Indianen en gevaren, waarin wij onvervaarde helden waren. De doden lagen muisstil in het gras en werden weer springlevend. (...)
Dat het moeilijk, zoniet onmogelijk is om in een mensenleven alles te ervaren, de diepste roerselen der ziel (om het clichématig te zeggen) te doorgronden, beseft hij maar al te goed:
Na zesenvijftig jaar nu (...) (...) loop ik nog rond met steeds dezelfde vragen. 'k Heb wel een boel geleerd, maar 'k word niet wijs.
Dat hij in zijn gezin problemen heeft gehad, zelfs zijn vrouw ervoor verlaten heeft, verzwijgt hij niet:
Omdat wij boos elkander niet vergaven, geraakten wij niet veilig in de haven en ik verliet lafhartig 't zinkend schip.
Uiteindelijk is hij tevreden omdat hij nog leeft ("Ik lééf en dat is veel") en treurt hij om het verlies van "-Vaarwel, lief Afrika!". Toch slaagt hij erin alle problemen zelf te overwinnen:
Dit land is, o dit land is mij weer lief, de heuvels, 't grijze dorp, de lage toren, al ging ook 't droomhuis met zijn tuin verloren.
"Oogappel u!t Sodom" bevat 30 sonnetten die alle handelen over liefdesproblemen, over echtscheiding. Indien ik de signalen die de dichter op de lezer afzendt, juist interpreteer, verhaalt de dichter het volgende: het ik-personage, de dichter dus, verlaat zijn vrouw om met een andere, jongere vrouw te gaan samenwonen. Maar wanneer hij (te) oud wordt en lichamelijk niet meer mee kan, laat ze hem vallen:
Maar op een dag verscheen zij onverwacht, gezeten op een nieuwe hengst, en lachte: "Gij zijt té oud voor mij. Wij gaan u slachten!"
Hij is dan ook tevreden wanneer hij uiteindelijk zijn eerste vrouw terugvindt:
- Na zoveel tijd heb ik u weergevonden, alsof gij door de goden zijt gezonden.
De bundel is opgedragen aan zijn jonge dochtertje. Hij probeert haar voor de gevaren van het leven en de ontgoochelingen die dat leven met zich kan meebrengen, te waarschuwen:
- Ook ik heb menig luchtkasteel gebouwd en kwam bedrogen uit. maar in dit leven krijgt men t geluk alleen door véél te geven.
Maar zelfs al die problemen die hij met de liefde, - en is liefde in se niet synoniem voor leven? - heeft meegemaakt, hebben hem toch niet te verbitterd achtergelaten. Alle wonden helen, zelfs die van een mislukte liefde waarin "ik mij heerlijk thuis en veilig!" gevoeld heb:
Zelfs als ik morgen sterf, zing ik de lof van dit verrukkelijke wrede leven. Ik heb nu mijn miserie uitgeschreven. Op haar portret ligt al een laagje stof.
o-o-o
Dat van den Weghe een groot en "bekend" (wat is bekend in een taalgebied met nauwelijks 5 miljoen mogelijke lezers? Nederland laat ik buiten beschouwing: daar staat men immers argwanend en ongeïnteresseerd tegenover al wat uit Vlaanderen komt) dichter is, staat buiten kijf. Twee zaken kunnen dit beamen: (1) In 1950 won hij de Prijs van Brabant voor de Poëzie. Wat de winnaars ervan betreft, was hij de opvolger van o.a. Hubert Van Herreweghen en Bert Decorte en de voorloper van o.a. Albert Bontridder, Jos de Haes en René Verbeeck. (2) Tevens wordt hij door ingewijden bijna steeds in één adem vermeld met zijn tijdgenoten Anton van Wilderode, Lieven Rens, Reninca, Pieter Aerts en zijn twee voorgangers van de Prijs van Brabant voor de Poëzie.
o-o-o
Voor wat zijn situering in de Vlaamse poëziewereld sinds het einde van W.O.II betreft, verwijs ik naar mijn artikel "Een Verkenning van de Vlaamse Poëziewereld sinds 1945", dat ook in dit Hallensia-nummer werd opgenomen. Jan van den Weghe heb ik daar, vooral op basis van de inhoud van zijn poëzie, bestempeld als traditioneel dichter. Ook vormelijk grijpt hij naar het klassieke voorbeeld terug: zijn sonnetten uit "Oogappel uit Sodom" zijn daarvan het meest treffende voorbeeld.
Persoonlijk zou ik van den Weghe een therapeutisch dichter willen noemen. Of om het met andere woorden te zeggen: een dichter die schrijft om zichzelf te genezen van die (levens)problemen die als een kanker zijn ingewanden, zijn innerlijke verteert. Het is dit therapeutische, dit van zich afschrijven van de meest intieme problemen dat ervoor zorgt dat hij voor de buitenwereld zijn glimlach kan behouden.
o-o-o
Dit korte artikel heeft slechts tot doel gehad wat nader kennis te maken met de dichter Jan van den Weghe. Immers, hij is niet slechts alleen dichter, maar ook schrijver van romans, verhalen, toneelstukken, hoorspelen en essays.
Verschenen in: Hallensia, jg. 6, nr. 4, oktober-december 1984, 19-26.
Ter verduidelijking. Mijn artikel "Een Verkenning van de Vlaamse Poëziewereld sinds 1945" dat ik vermeld heb, is tot mijn spijt nooit in dit of een ander nummer van Hallensia opgenomen. De redactie heeft me nooit de reden meegedeeld, noch mijn tekst terugbezocht.
DIT HUIS HEEFT GELEEFD. DIT HUIS HEEFT DOEN LEVEN. [over het gedicht
0
BANKET
In de bocht waar de tram reed achter een meer van glas loopt het suikeren ritueel het spoor af.
Wij schrijven elk een brief, een afscheidsmare om den brode.
Wij versieren woorden -in het onbegrijpelijke kwadraat van hun letters- als een futiel banket in versgebakken tournures.
Dit is het verzameld werk van koffie en gebak, de geur van gedichten doet duizelen.
De laatste klanten waren wat vreemd, zij betaalden elk in hun eigen taal.
1
BANKET verscheen als eerste gedicht van Pieter Delens bundel De zingende republiek, die in april 1996 in eigen beheer uitgegeven werd. De bladzijden zijn niet genummerd. Heeft dichter erdoor geprobeerd om de gedichten zo optimaal tot hun recht te laten komen.
Vóór De zingende republiek heeft Delen De dageraad achterna laten verschijnen, eveneens in eigen beheer. Wanneer is zijn eersteling verschenen? De dichter lijkt het zelf niet te weten. De bundel vermeldt als datum december 1992. In het colofon van De zingende republiek wordt echter 1993 vermeld. Ik denk niet dat Delen de lezer opzettelijk op het verkeerde been heeft willen plaatsen. Er moet sprake zijn van een spijtig misverstand -Zijn niet alle misverstanden spijtig?
In het colofon van zijn eerste bundel overdondert de dichter de lezer met bibliografische gegevens die niets over zijn literaire carrière meedelen. Wat kan het de lezer interesseren -Mij heeft het geërgerd dat de dichter die overbodige gegevens wil meedelen.- dat Delen achtereenvolgens diploma's in Romaanse filologie, bestuurskunde en management, en Thomistische wijsbegeerte behaalde en dat hij Daarna (...) nog de Integrale Opleiding Marketing Management gevolgd heeft? Gelukkig laat hij deze gewichtigdoenerij in zijn tweede bundel achterwege. Zou hij rekening gehouden hebben met mijn opmerkingen terzake in een nummer van het literaire tijdschrift Kiezel uit 1993?
Over zijn culturele activiteiten blijft hij vager. In beide bundels deelt hij mee dat hij verscheidene teksten over cultuur gepubliceerd heeft. Over welke vormen van cultuur het gaat en in welke publicaties de bijdragen verschenen, deelt hij echter niet mee. Over opname van gedichten in literaire publicaties laat de dichter de lezer in het ongewisse. De omslagcovers-Een tweetalig pleonasme!-, 2 zwart-wit foto's van landschappen, zijn van Jos Detobel, verantwoordelijke van de drukkerij die beide bundels gedrukt heeft. Er bestaat geen verband tussen foto's en gedichten.
2
De echte naam van de dichter? Kris Poté, geboren in 1962. Waarom gebruikt Poté een pseudoniem? Laat ik aannemen dat pseudoniemen mooi staan. Dat verklaart echter nog niet waarom Poté zich verbergt achter een pseudoniem. In een nummer van het literaire tijdschrift Kiezel uit 1993 heb ik er het volgende over geschreven. Op de vraag waarom ze (dichters die een pseudoniem gebruiken, nvrw.) zich willen verbergen, kan ik het antwoord slechts gissen. Zijn ze bang dat hun naaste omgeving om hun dichterschap zal lachen? Zitten ze te beven voor de onverbiddelijke literaire kritiek? Zijn ze bevreesd voor de publieke opinie (...)? Beschouwen ze poëzie als een minderwaardige kunstvorm of als een tijdverdrijf ná nine to five?
Zijn ze bevreesd voor de publieke opinie (...)? Dit zou bij Poté wel het geval kunnen zijn. Hij is immers gemeenteraadslid van Halle. Vreest hij als politicus niét au sérieux te worden genomen omdat hij literatuur, de belangrijkste kunstvorm maar voor de meeste mensen een nutteloos iets, beoefent? Beseft hij als dichter dat velen zijn poëzie niet voor vol aanzien omdat hij politiek, hét leugen- en compromissenspel bij uitstek, actief is? De uitleg van Delen/Poté als zou het pseudoniem verwijzen naar zijn literaire én politieke bekommernis, zijn twee-deling, vind ik een te gemakkelijke en goedkope uitvlucht.
3
Het gedicht valt uiteen in 2 delen: een titel en het gedicht zelf. Het gedicht bestaat uit 5 strofes die een ongelijk aantal verzen tellen. De verzen vallen op door hun opvallend ongelijke lengte en rijmen (meestal) niet. Leestekens en hoofdletters worden gebruikt.
4
BANKET
BANKET roept verschillende betekenissen op. Gaat het hier om een bank(je) of een eetmaal, of is het de combinatie van de twee: het bankje waarop men bij een eetmaal zit? Zijn het misschien de zoetigheden, het gebak en de koekjes die in een BANKETbakkerij gebakken en verkocht worden? De titel van het gedicht laat niet toe dat de lezer een keuze maakt.
In de bocht waar de tram reed achter een meer van glas loopt het suikeren ritueel het spoor af.
Delen -Laat ik het pseudoniem gebruiken waaronder de dichter zijn dichtbundels publiceert. Verschijnen ook zijn bijdragen over cultuur onder dit pseudoniem?- is erg nadrukkelijk bij het gedicht betrokken. De verbondenheid met BANKET wordt verwoord door het gebruik van bepaalde lidwoorden: de bocht en de tram. De dichter weet waarover hij schrijft: hij heeft de tram nog door die bocht weten rijden. Rijdt de tram nu nog door die bocht? Ik denk het niet. Het moet al een tijd geleden zijn dat er nog een tram reed; het gebruik van de verleden tijd wijst erop. Wanneer reed de laatste tram? De dichter deelt niet mee. Is het misschien niet belangrijk?
De tram reed achter een meer van glas. Is het meer van glas een verbeelding van een uitstalraam? Het zou kunnen: het meer doet een overvloed veronderstellen, een overvloed aan water, glas. De titel van het gedicht, BANKET, kan dus betrekking hebben op een handel of op de producten die in die handel verkocht worden.
Achter dat meer van glas loopt het suikeren ritueel / het spoor af. Een suikeren ritueel: mijn veronderstelling blijkt juist te zijn. De handelszaak is een banketbakkerij, een zaak waar zoetigheden, gebak en koekjes verkocht worden. Werden de producten er ook gebakken? Was het een warme bakkerij? Weer deelt de dichter niet mee.
De handelszaak wordt vergeleken met een ritueel. ritueel komt van ritus, alles wat met (kerkelijke) ceremonies te maken heeft. Voor mij heeft ritueel een bijbetekenis: een ritueel is door de eeuwen gegroeid en is traditie geworden. Was ook die banketbakkerij traditie? Is ze door de jaren traditie geworden?
Vast staat dat het met die bakkerij gedaan is. De zaak wordt stopgezet. De traditie is gedaan. Het is immers niet de tram die het spoor afloopt; het is de handelszaak die de boeken sluit. Delen lijkt erdoor aangedaan: hij heeft het moeilijk om de stopzetting van de zaak te verwoorden. Het blancodeel van vers 4 visualiseert. Moet de dichter even slikken? Vindt hij voor één enkel ogenblik maar de juiste woorden niet?
Wij schrijven elk een brief, een afscheidsmare om den brode.
Wij schrijven. Delen heeft het over schrijven. Schrijven van literatuur? Schrijven van artikels allerhande? Wij schrijven. Eigent de dichter zich pauselijke of koninklijke privileges toe? Vergeet niet dat hij gemeenteraadslid is voor de CVP, steun en toeverlaat van kerk en koningshuis. Is er sprake van een 'echt' meervoud? Verder in vers 5 verduidelijkt de dichter: Wij schrijven elk. Verscheidene personen schrijven. Wie deelt Delen niet mee. Wel staat vast dat hij één van hen is. Waarom deelt hij de namen van de anderen niet mee? Kent hij ze niet? Wat die personen schrijven, komt de lezer te weten: ze schrijven elk een brief. Ik ga ervan uit dat elk zijn eigen brief schrijft. Wat in de brieven staat, wordt niet meegedeeld.
De lezer komt wel te weten dat de brieven een afscheidsmare bevatten, een bericht. Een mare: het woord wordt slechts in een bijzondere stijl, in een archaïsche context, gebruikt. Wijst dit op het gebruik van ambtelijke, sacrale of esotherische taal? Waarover handelen de brieven? Over een afscheid. Welk afscheid? Een afscheid om den brode. Zijn de afscheidsbrieven het werk van beroepsschrijvers? Zijn die schrijvers journalisten, letterkundigen of ingehuurde schrijvers om den brode? Zijn er wel schrijvers die om den brode schrijven? Of verwijst om den brode eerder naar de zaak die sluit en waar het dagelijks brood met verkoop van brood verdiend werd?
Wij versieren woorden -in het onbegrijpelijke kwadraat van hun letters- aIs een futiel banket in versgebakken tournures.
Die schrijvers houden zich bezig met woorden. Het zijn voornamelijk letterkundigen in het algemeen en dichters in het bijzonder die er prat op gaan woorden, taal, letters -Merk op dat die schrijvers overlopen van taal. Ze 'herhalen' immers door een synoniem te gebruiken. Dichters zijn zó: ze kunnen hun obsessie voor de taal niet, nooit verbergen.- te koesteren. Zijn Wij dan dichters? Ik dacht het wel: het onbegrijpelijke kwadraat wijst op de meer-duidigheid van de poëzie en op haar hermetische, gesloten karakter.
Delen haalt nog andere kenmerken van poëzie aan. Poëzie is futiel, nietig, klein zoals ook dichtbundels (meestal) zijn, en armzalig zoals vele mensen denken. Poëzie is echter ook versgebakken. Verwijst dit naar nieuwe elementen die bij de verscheidene lezingen komen bovendrijven, en de eeuwigheidswaarde? Poëzie is als tournures. Wil de dichter benadrukken dat de poëzie en met haar de dichter -Overheerst het woord niet vaker de dichter?- niet zelden, vaak zelfs onaangekondigde, onverwachte, (schijnbaar) tegenstrijdige wendingen neemt?
Of heeft Delen het opnieuw over de banketbakkerij? Zou versgebakken aanduiden dat het om een warme bakkerij gaat -De vraag blijft.- en zouden tournures gedraaide koeken van bladerdeeg, opgevuld met vanillepap, zijn? Verwoordt futiel het 'tussendoortje' dat koeken eigenlijk zijn?
Dit is het verzameld werk van koffie en gebak, de geur van gedichten doet duizelen.
De schrijvers uit verzen 5 en 7 lezen immers voor uit het, hun (?) verzameld werk. De bakkerij wordt overweldigd door de geur van gedichten. De kwaliteit, de kracht van de gedichten staat buiten kijf: de gedichten doen de bezoekers duizelen. Hiermee is ook de waarde van de dichters vastgesteld. Maar wie zijn die dichters? We weten slechts dat Delen één van hen is. Vindt hij het vermelden van de anderen storend voor zichzelf? Wil hij alleen in de schrijfwerpers -Of is het: schijnwerpers?- staan? Knap van Delen is het combineren van een substantief dat een geur aanduidt, met een substantief dat iets visueels of auditiefs weergeeft.
Waarom eindigt vers 12 met een 'komma'? Strofe 4 bestaat immers uit 2 nevengeschikte zinnen. De dichter beschikte over 4 middelen om ze met elkaar te verbinden: een 'punt', een 'kommapunt', een 'dubbele punt' of 'en'. Een 'punt' of 'en' lijken me het meest voor de hand liggend.
Waar strofes 1-2 onmiskenbaar over de bakkerij handelen en slechts terloops de literatuur vermelden, verlegt de klemtoon zich vanaf strofe 3 -Dit blijkt pas overduidelijk na het lezen van strofe 4.- naar de literatuur die poëzie is. De bakkerij verschuift naar de achtergrond, maar wordt door de dichter niet verwaarloosd.
De laatste klanten waren wat vreemd, zij betaalden elk in hun eigen taal.
De laatste klanten van de bakkerij waren dichters. Waren ze toevallig in de bakkerij? Werd de sluiting van de bakkerij gevierd met een poëzie-activiteit? Het zal wel het laatste zijn: verzen 6 en 13 verwoorden dit.
Dichters worden als rare, wat vreemdemensen beschouwd door de maatschappij. Hoe is deze houding gegroeid -Waarom deelt Delen de namen van de dichters toch niet mee?-? Delen distancieert zich van die dichtervreemde houding van de maatschappij -Kan een dichter anders reageren!-: in strofes 2-3 is Delen woordelijk aanwezig als één van de verscheidenen die Wij uitmaken. In strofes 1 en 4 is hij onderhuids, als observator en verwoorder, aanwezig. In de laatste strofe echter worden De laatste klanten, de dichters dus, niet meer voorgesteld als Wij, maar zij. Distancieert Delen zich van de dichters en het schrijverschap? Neemt Poté, de politicus, de bovenhand? Stelt Delen zich in de plaats van de toeschouwer die luistert naar de (andere) dichters van wie de namen steeds weer verzwegen worden?
Dichters zijn er niet op uit om te profiteren. Zij betaalden voor de gastvrijheid die ze in de bakkerij mochten ervaren. Wie de eigenaar van die zaak was, komt de lezer echter niet te weten. Doet dit ter zake? De dichters betaalden met een originaliteit eigen aan het dichterschap: ze betaalden elk in hun eigen taal. Daarmee wordt de eigenheid, het specifieke van elke dichter afzonderlijk, beklemtoond.
Delen gebruikt een 'komma' om 2 nevengeschikte zinnen te verbinden. Een 'punt' of 'en' waren beter geweest. Een 'punt' zou het beste geweest zijn.
5
Delen bedient zich, het eindrijm uit strofe 1 (abab) niet meegerekend, van blanke verzen en vrije strofes. Zo kan hij aI zijn aandacht toespitsen op de wijze waarop hij de inhoud van het gedicht verwoordt. Het gevolg is dat het dagelijks taalgebruik benaderd wordt. Wel doet Delens woordgebruik geregeld maniëristisch, zelfs barok aan: een suikeren ritueel, afscheidsmare om den brode, versgebakken tournures. Soms komt de opbouw van zijn verzen gemaakt over. Waar het inspringen in strofe 1 gerechtvaardigd is omdat het de inhoud beklemtoont, wordt het in de laatste strofe ronduit gemaakt, storend zelfs. In strofe 3 wordt een zin tussen gedachtestreepjes over 3 verzen verdeeld: waarom Delen op het einde van 2 verzen splitst midden in een zinsdeel, is een raadsel. Een stilistische verklaring ervoor vind ik niet. Heeft de dichter er (misschien) één?
Delen maakt ten overvloede gebruik van literair-technische middelen. De dichter bedient zich van eindrijm, inversie en vergelijking, maar vooral van alliteratie -Vooral de subtiliteit van die in vers 10 valt op: als een futiel banket in versgebakken tournures.-, assonantie en doorgedreven enjambement (dat soms storend werkt). Hun functionele waarde kan niet geloochend worden: ze zorgen er immers voor dat het gedicht vlot en ritmisch kan gelezen worden. Ze worden over het gehele gedicht gebruikt en wel op zo'n manier dat de aandacht er niet (overdreven) op getrokken wordt en dat de lezer er (meestal) niet door gestoord kan worden.
6
BANKET bekoort me om de serene wijze waarop Delen een futiel onderwerp als de sluiting van een bakkerij, een zaak zoals dit land er honderden telt, behandelt. De afstandelijke aanpak valt op: nergens is er sprake van overdreven gevoeligheid, stroperigheid, tranerigheid. Geen woord klinkt hoger of harder dan het andere.
BANKET bekoort me omdat Delen de lezer op een menselijke manier confronteert met de eindigheid van het bestaan. Dit einde moet niet met spijt en achteruit kijken gepaard gaan. Hoor ik toch niet tussen de regels het zachte fluisteren van een aanklacht? Een handelszaak(je) sluit. Ze wordt niet overgenomen. De mensen zullen voortaan wel naar een grootwarenhuis gaan. Wat door de sluiting nog verdwijnt, is dat beetje menselijk contact dat in deze maatschappij toch zo moeizaam tot stand komt.
BANKET bekoort me omdat de dichter de sluiting aangrijpt om de lof van de poëzie te zingen. Poëzie is als een brief, een vorm van communicatie. Poëzie is niét mensonvriendelijk en wereldvreemd, maar versgebakken, een ritueel en koffie en gebak, niét reuk- en smakeloos en arrogant, máár geurig, van suiker en futiel.
BANKET bekoort me omdat de politicus die Delen toch is, sorry die Poté toch is, toont dat er toch politici zijn die een correcte, niet hoogdravende én nietszeggende, en frisse taal (kunnen) gebruiken en geboeid (kunnen) zijn door dingen die iets verder in de straat of de stad gebeuren. Als politicus is hij doorgrondelijk. Als dichter probeert hij de gewone mens tot het verkennen van poëzie te bewegen.
BANKET bekoort me omdat het een ode aan de dichtkunst is.
7
Dit huis heeft geleefd. Dit huis heeft doen leven (...) komt uit een toespraak die ik op 12 januari 1994 heb uitgesproken naar aanleiding van de sluiting van de bakkerij van mijn tante op de Beestenmarkt 3 te Halle. De tekst werd onder de titel Vaarwel bakkershuis in 1996 gepubliceerd in het literaire eenmanstijdschrift Casita de la soledad uit Ruisbroek.
Waarom die titel? Ik meen dat BANKET over die bakkerij handelt. Waarom? Op vermelde 12 januari hebben Pieter Delen, Jan Vanhaelen, Nicole Van Overstraeten en ik gedichten voorgelezen en werden gedichten van Ghislain Laureys door Van Overstraeten en mezelf voorgedragen. Delen heeft toen een speciaal voor die gelegenheid geschreven gedicht voorgelezen en aan mijn tante overhandigd.
Waarom vermeld ik dit pas nu, aan het einde van mijn tekst? Simpelweg omdat ik er slechts aan dacht toen ik zojuist -Dit is 17 september 1997.- de tekst die grotendeels klaar is, nalas op tekst- en typfouten. Het gegeven van het opgedragen gedicht heeft dus geen invloed gehad op mijn houding tegenover het gedicht. Ik ben er zelfs niet volledig zeker van dat het overhandigde gedicht BANKET was. Ik zal het bij gelegenheid eens (proberen te) controleren.
Door die uitweiding heb ik nog steeds Dit huis heeft geleefd. Dit huis heeft doen leven (...) niet verklaard. Dit huis heeft geleefd. Inderdaad, gedurende een kleine eeuw heeft mijn familie er gewoond. Het huis stond open voor marktgangers, Halse verenigingen en toevallige voorbijgangers. Dit huis heeft doen leven. Iedereen die er binnenkwam, heeft een deeltje ervan meegenomen. Delen heeft teruggegeven. Het huis heeft ervoor gezorgd dat Delen -Dat denk ik toch.- en ikzelf er een gedicht over geschreven hebben.
Mijn toespraak en afscheidswoord van meer dan 2 jaar terug heeft het huis tot leven gebracht. Hierna druk ik het laatste deel van die toespraak af om mijn verkenning van Delens gedicht af te ronden:
Huis, binnenkort word je geofferd aan wat vooruitgang wordt genoemd. Jouw kamers, ruimtes waarin geleefd werd, kunnen vervangen worden. Jouw voorgevel, die door Hallenaars moeiteloos herkend werd, zal snel uit het stadsgezicht verdwijnen. De naam "Wouters" zal vergeten worden. In geschiedenisboeken bijgeschreven worden.
Zal jij me missen, huis? Ik zal jou missen. Huis, ik ween.
Huis
Slot.
Verschenen in: Het verboden evangelie van de dichter. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1992-1997).Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997 [Casitacahier 2].
BOGAARDEN WAAR METER DE VELDEN LIEFHAD [over het gedicht
0
MAART (lenteachtig)
Ontroerd staan de beken vol. Zacht en lauw glazuur ligt op de wind. Een traktor grift lange zinnen in het veld, verkleurt het.
Gras, zo groen als felle knapen, groeit in een dicht koor uit zijn bodem, Getaande boeren rijden traag rond.
Vanonder mutsen bespieden zij onze wereld. Vogels vliegen over het riet dat voortdurend aarzelend beweegt.
Met prille landschappen valt niet te lachen: aan hun randen rijden alom nieuwsgierige, gekooide mensen.
Als geraamtes grijnzen bomen naar dit vergezicht.
1
MAART verscheen op pagina 16 van de afdeling Landschappen van Jan Vanhaelens bundel "Portretten en landschappen", die in 1992 bij Dilbeekse Cahiers uit Dilbeek verscheen.
Voor het verschijnen van "Portretten en landschappen" zou er van Vanhaelen slechts één andere dichtbundel zijn verschenen. Waarom "zou"? De dichter blijft erg vaag in het verstrekken van informatie aan de lezer. "Erg vaag" is een eufemisme. Niets of bijna niets deelt hij mee.
Geen van beide bundels bevat een bio- en/of bibliografische schets. De lezer komt zelfs niet te weten wanneer de dichter geboren is of waar hij woont. Wil de dichter op die manier een barrière tussen hem en de lezer optrekken? Wil hij zich afzonderen van de maatschappij door zich terug te trekken in een diffuze lichtzuil van geheimdoenerij? Heeft hij er gewoon niet aan gedacht om zo'n schets toe te voegen? Wil hij de lezer aan zich binden door hem te verplichten op zoek te gaan naar relevante gegevens? Waar zou de lezer ze moeten vinden?
Er zouden van Vanhaelen slechts twee dichtbundels verschenen zijn. Zijn eersteling (?) heeft als titel Album en is in eigen beheer uitgegeven. Naar de verschijningsdatum heeft de lezer het raden. Een verschijningsdatum wordt niet vermeld. In "Portretten en landschappen", zijn tweede (?) dichtbundel, wordt zelfs niet verwezen naar Album. De verschijningsdatum van Album wordt dus bewust in het ongewisse gelaten. "Bewust"? Inderdaad, wie zou tot twee keer toe nalaten om relevante gegevens te vermelden?
De dichter laat het daar niet bij. Zelfs over de foto op de kaft wordt geen uitleg verstrekt. Wie heeft de klasfoto op het speelplein van het Halse Onze-Lieve-Vrouwecollege van Halle genomen? Misschien is dat niet aan de orde. Toch ga ik verder met vragen stellen. Van wanneer dateert die foto? Staat de dichter zelf erop? Waar erop staat de dichter? Hij weigert pertinent om de lezer op de hoogte te brengen. De dichter van Album eigent zich zelfs het copyright van zijn eigen gedichten niet toe. Ik wens echter niet zo ver te gaan om de vraag die zich onvermijdelijk opdringt, te stellen -Ik verwoord ze slechts pro forma.-: heeft Vanhaelen de gedichten van Album zelf geschreven? Natuurlijk wel, welke dichter zou tijdens poëziemanifestaties gedichten die niet de zijne zijn, durven voorlezen en als de zijne 'verkopen'? Ikzelf heb Vanhaelen alleszins diverse keren uit Album horen reciteren.
Eigenlijk deelt de dichter in zijn twee bundels slechts twee literaire gegevens mee. Een aantal van de in de bundels opgenomen gedichten werd gepubliceerd in literaire tijdschriften -En ik vermeld enkel die die in mijn ogen bewijzen van kwaliteit geleverd hebben.- zoals DW&B, Nieuw Vlaams Tijdschrift en Yang voor Album en DW&B (opnieuw), Poëziekrant, Deus ex Machina, Diogenes en Gierik voor "Portretten en landschappen". Hij laat ook niet na te vermelden dat 2 gedichten uit Album bekroond werden tijdens poëziewedstrijden: eentje in 1962 en een ander -Raad u het niet?- in een niet nader vermeld jaar.
2
Het gedicht valt uiteen in 3 delen: een titel, een ondertitel en het gedicht zelf. Het gedicht bestaat uit 5 strofes die een ongelijk aantal verzen tellen. De verzen hebben ongeveer dezelfde, niet te korte lengte en rijmen niet. Er worden leestekens en hoofdletters gebruikt.
3
MAART (lenteachtig)
Titel en ondertitel worden op dezelfde regel afgedrukt. De ondertitel wordt door haakjes begrensd. Waarom? Worden titel en ondertitel misschien achter elkaar geschreven omdat ze inhoudelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn? Deze handelswijze druist echter in tegen de 'gangbare' die de ondertitel op de volgende regel plaatst zonder hem met haakjes te begrenzen. Maar ja, de dichter en zijn vrijheid ...
MAART wordt, zoals uit de ondertitel blijkt, met de lente geassocieerd: het is er de eerste maand van. Toch beperkt de ondertitel: MAART is slechts lenteachtig. Waarom? Omdat MAART volgens de kalender geen volledige lentemaand is? Omdat MAART nog te veel winter is en slechts weinig gelijkenis met de lente vertoont?
Ontroerd staan de beken vol.
Waarvan zijn de beken vol? Vissen? Waterplanten? Water? De dichter spreekt zich niet uit. Wel laat hij vaagweg vermoeden dat het water is: de beken zijn immers Ontroerd. Ontroerd wordt geassocieerd met wenen, tranen. Water. Maar van welk water zijn de beken vol? Van regenwater? Van sneeuwwater? Het zal wel regenwater zijn. Sneeuw valt zelden en zo zelden in grote hoeveelheden in MAART.
Waarom zijn de beken Ontroerd? Omdat de lente begint of omdat Zacht en lauw glazuur ligt op de wind, zoals het volgende vers verkondigt?
Zacht en lauw glazuur ligt op de wind.
Er is nog geen sprake van een staalharde, volzomerse, blauwe lucht. De lucht is als glazuur. Het beeld doet me denken aan gevel en dak van de Casa Battló, een Modernismo-huis van de bekende Barcelonese architect van rond de eeuwwisseling, Antoni Gaudi. Ik moet opletten bij de ontleding van dit gedicht: mijn veelvuldige reizen naar Catalonië lijken me parten te spelen.
De lucht is Zacht en lauw. Beide adjectieven geven meer uitleg over de kleur die blauw is, maar glazuur genoemd wordt. Ik weet het: waarom identificeer ik glazuur met blauw? Mijn Catalaanse reizen zitten er voor veel tussen. 'Azulejos' zijn wandtegels die oorspronkelijk blauw van kleur waren. 'Azur' is azuur, hemelsblauw: 'azur' is glazuur. lauw omdat de wind de lucht nog niet helemaal verwarmt? In dat geval kan lauw als zachtwarm omschreven worden.
Mooi van Vanhaelen: een adjectief dat iets tastbaars aanduidt, gebruiken om iets visueel voor te stellen.
De lucht ligt op de wind. De kleur van de lucht wordt door de wind getemperd. de wind is belangrijker dan de lucht. de wind draagt immers de nog zwakke lucht.
Een traktor grift lange zinnen in het veld, verkleurt het.
De dichter neemt de lezer verder mee op observatietocht. Na het (leven in het) water en (dat in) de lucht verkend te hebben spitst hij de aandacht toe op het gebied dat ertussen ligt: het land. Het land is de plaats bij uitstek waar het leven ontstaat, verloopt en (af)sterft. Een traktor ploegt moeizaam het land om. Moeizaam omdat hij het in lange zinnen grift. lange zinnen wijst op de doorgedreven inspanning van het werk. Griffen is krassen, diep indrukken, etsen; griffen wijst op de moeite die het werk kost. Daardoor krijgt het veld een zin. Het verkleurt en is klaar om leven voort te brengen. De twee verzen stralen een prachtige, niet gezochte sfeer uit.
Ze zijn niet alleen 'poëtisch' -Tussen haakjes: al te vaak immers wordt dit woord door andere kunstenaars misbruikt, zonder schroom verkracht. Poëzie heeft met het woord te maken. Poëzie heeft alles met het woord te maken.-, ze handelen ook over poëzie. Wijst lange zinnen niet op het weloverwogen karakter van de dichtkunst? Is Een traktor niet het veruiterlijken van het labeur en de gedrevenheid van de schrijfdaad? Verwijst het griffen niet naar het blijvende karakter van de poëzie, naar de 'eeuwigheidswaarde'?
het is overbodig en had kunnen weggelaten worden. De kracht van vers 4 wordt erdoor afgezwakt: zonder het hadden beide verzen veel beknopter en directer overgekomen.
Gras, zo groen als felle knapen, groeit in een dicht koor uit zijn bodem,
Een vergelijking. Het Gras wordt vergeleken met knapen. Het lenteGras is jong, groen als knapen. De lente is heviger dan anders: de lente, het Gras is als felle knapen. Het Gras doet zijn werk met volle overgave. Het tovert de bodem volledig groen; het staat dicht op elkaar.
Het Gras groeit niet alleen. Het schreeuwt zijn drang naar leven uit. Het zingt in een dicht koor. Kan men het gras horen zingen? Jazeker, de wind waarop de dichter al gewezen heeft, waait rustig over het landschap. Het gras zingt minder luid dan de aren van het graan tijdens de volzomer, maar zingen doet het.
Verzen 5-6 eindigen met een 'komma'. Waarom? Moet er geen 'punt' staan? Ik denk het wel omdat vers 7 begint met een hoofdletter. En dat lijkt me juist te zijn. Verzen 5-6 en vers 7 bevatten elk een hoofdzin met een vervoegd werkwoord. Vergeef het Vanhaelen: schrijven en typen kunnen met fouten gepaard gaan. Fouten kunnen bij het lezen immers over het hoofd gezien worden.
Getaande boeren rijden traag rond.
De boeren zien het leven hernemen en weten dat het goed is. Ze rijden traag rond. Ze nemen er hun tijd voor om het jaarlijks wonder dat hun grond beroert, te aanschouwen. Ze zijn één met hun grond: de voren die ze in het land getrokken hebben, de zon en droge lucht hebben de jaren en het labeur in hun gelaat gekerfd.
Vanonder mutsen bespieden zij onze wereld.
Waarom kijken de boeren Vanonder mutsen? Hebben ze de rechtstreekse warmte van de zon niet graag? Nee toch, het is pas MAART en lenteachtig. En daarbij, zelfs tijdens de warmste zomerdagen zie je boeren nooit zonder muts. Willen ze zich verbergen en onzichtbaar maken? Ik denk het. Waarom willen ze zich verbergen? Om te kunnen bespieden.
Wat willen ze bespieden? Hun interesse gaat uit naar onze wereld. Waarom achten ze onze wereld het bespieden waard? Ik weet dat er een hemelsbreed verschil bestaat tussen hun en onze wereld: mijn meter én grootmoeder komt immers uit Bogaarden en haar vader was boer. Waarom onze wereld hun aandacht trekt, deelt Vanhaelen echter niet mee. Hij vertrouwt op de inspiratie van de lezer om zelf in te vullen.
Vogels vliegen over het riet dat voortdurend aarzelend beweegt.
over het riet vliegen vogels. Ze vliegen laag over het land dat door beken doorsneden wordt. Waarom vliegen ze laag, over het riet? Ze willen, net als de boeren, van het landschap en de beginnende lente genieten. Ze vliegen over het riet. Daardoor weet de lezer dat de beken uit vers 1 niet alleen vol water staan.
het riet beweegt. Het beweegt omdat er wind waait. Dat heeft de dichter de lezer in vers 2 meegedeeld. In datzelfde vers werd echter niet meegedeeld dat de wind onafgebroken, voortdurend waait, maar slechts zwak, aarzelend, niet fel. Het is echter niet alleen de wind die het riet beweegt. Ook de stroming van het water draagt ertoe bij: vergeet niet dat de beken vol water waren.
Met prille landschappen valt niet te lachen:
Voor het eerst richt de dichter zich rechtstreeks tot de lezer, maar zonder hem aan te spreken. Hij waarschuwt de lezer voor prille landschappen zoals hij ze in de strofes 1-3 'beschreven' heeft. Er valt immers niet te lachen Met prille landschappen. Waarom niet? Omdat ze prille, jong en dus puur zijn? Omdat ze vreemd zijn aan de mens?
aan hun randen rijden alom nieuwsgierige, gekooide mensen.
Er rijden mensen aan hun randen. Waar begrenst Vanhaelen zijn landschappen? Ik weet het niet. De dichter deelt het niet mee. Ligt de grens daar waar holle wegen liggen? Waar haal ik die holle wegen vandaan? Ligt de grens aan de voetwegen tussen de velden?
alom rijden mensen. De velden en de beken moeten dicht bij de wegen liggen: de mensen zitten immers in auto's. Het zijn nieuwsgierige, gekooide mensen. Gekooid omdat ze in hun wagen zitten. Gekooid door gemakzucht? Gekooid door een systeem? Bang om hun keurslijf af te werpen? Hoewel de mensen zichzelf opsluiten en/of zich opgesloten voelen, kunnen ze hun nieuwsgierigheid voor het wonder dat lente en natuur genoemd wordt, toch niet onderdrukken.
Maakt ook de lezer deel uit van die mensen? Ik ben van oordeel dat de dichter de lezer met zichzelf heeft willen confronteren. Toch denk ik dat lezer A gelezen heeft en gelachen met de manier waarop de dichter de lezers B tot Z getypeerd heeft. Lezer A voelt zich dus niet geviseerd omdat hij zich -Ten onrechte, natuurlijk!- niet vereenzelvigt met de mensen uit Vanhaelens gedicht.
Als geraamtes grijnzen bomen naar dit vergezicht.
Het landschap van de dichter bestaat niet alleen uit beken, wind, veld, gras, boeren en vogels. In dat landschap staan ook bomen. Die bomen zijn Als geraamtes. geraamtes omdat ze aangetast zijn door zure regen? Ik denk het niet omdat de dichter nergens verwijst naar milieuverloedering in de letterlijke zin van het woord. geraamtes omdat de winter zo streng geweest is dat hun sapstroom nog niet volledig op gang gekomen is? Ik betwijfel het. geraamtes omdat het nog vroeg in de lente is? Waarschijnlijk.
De bomen kijken naar dit vergezicht. dit vergezicht: verzen 2- 3 van strofe 4 waarin mensen een bedenkelijke hoofdrol spelen. Het lijkt of de mensen het landschap observeren en interpreteren. Niets is minder waar. Het zijn de bomen die de mensen observeren. Het resultaat is negatief: de mensen die de prille landschapppen bekijken, brengen bij de bomen slechts minachting teweeg. De bomen kijken naar de mensen en grijnzen. Waarom die minachting? Ik weet het niet: zou het kunnen dat de mens niet thuishoort in deze ontluikende, 'paradijselijke' wereld?
Ik heb reeds vermeld dat verzen 3-4 over de dichtkunst handelen. Ik meen dat vers 14 erbij aansluit. Kunnen de bomen geen symbolen zijn voor de dichters die er Als geraamtes bijstaan omdat ze door de mensen, de mogelijke lezers, niet erkend of voor vol aanzien worden? Lachen de dichters niet met de mensen die slechts op de rand van de kunst, in het vergezicht van het culturele leven, evolueren?
4
Vanhaelen maakt gebruik van blanke verzen en vrije strofes. Dit geeft de dichter de vrijheid om maximaal aandacht te besteden aan de inhoud, de betekenis, de 'boodschap' van het gedicht. Deze werkwijze draagt er ook toe bij dat de dagdagelijkse taal zeer dicht benaderd wordt: er moeten immers geen spraakkunstige bokkesprongen gemaakt worden om een 'logische' vers- en strofe-opbouw te bereiken.
Hoewel Vanhaelens poëzie de gewone omgangstaal zeer dicht benadert, mag men toch niet over het hoofd zien dat hij terdege gebruik maakt van literair-technische middelen. Hij verwerkt ze zo subtiel dat ze nauwelijks opvallen. Toch kan hun functionele waarde niet ontkend worden. De meest gebruikte literair-technische middelen zijn: alliteratie, assonantie, enjambement, inversie, personificatie en vergelijking. Vooral strofes 4-5 'verbergen' een waaier van deze technieken.
5
MAART spreekt me aan om de lenteachtigelezing ervan. Het gedicht ademt lente uit. Het fluistert lente en het fijnzinnig gevoel dat eigen is aan geboorte en ontluiken. Het heeft ook het aarzelende van de lente in zich, het schroomvolle en tedere van en het angstige voor het nieuwe.
MAART spreekt me aan omdat Vanhaelen de lezer op een subtiele wijze met zichzelf confronteert. De lezer die slechts in strofe 4 aanwezig is, heeft zichzelf opgesloten in zijn eigen cocon -Geloof niet dat het geroemde Cocooning -Moeten de Nederlandstaligen uit België zich ook niet verzetten tegen de agressieve opmars van het Engels?! De strijd tegen het Frans heeft de streek van Zenne en Zoniën 30 jaren geleden reeds verloren door een gebrek aan inzicht van de politici, zelfs al willen veel inwoners dat nu nog altijd niet toegeven.- maatschappijvriendelijk is.- en lijkt er zich goed in te voelen. Dé lezer die Vanhaelens opzet begrijpt -Men kan slechts dichter zijn indien men een boodschap heeft.-, mag nog hopen. Waarop? Ik doe zoals Vanhaelen in zijn gedichten: zoveel is immers onuitgesproken.
MAART spreekt me aan omdat de dichter in het kader van het gedicht de link -Weer zo'n lelijk Engels woord.- legt met het schrijverschap. Verzen 3-4 verwoorden de moeilijke taak van de schrijver. Ergens heb ik geschreven dat poëzie een 24-uurs bezigheid is. Ik denk dat Vanhaelen mijn visie deelt.
MAART spreekt me aan om wille van het eenvoudige, bijna alledaagse taalgebruik en het subtiele gebruik van literaire technieken. Vanhaelens literaire uitgangspunt lijkt te zijn dat zijn poëzie voor iedereen toegankelijk moet zijn. Lovenswaardig: op die manier probeert hij immers de kloof die er tussen kunstenaar en mogelijke kunstliefhebber is, te overbruggen.
MAART spreekt me aan omdat het onmiskenbaar poëzie is.
6
Bogaarden waar meter de velden liefhad is de titel van deze poging tot ontleden. Waarom? De titel is erg gevoelsgeladen en toch op het gedicht terug te brengen.
beken, traktoren, velden en boeren roepen het platteland op. Waar in deze streek die door Brussel bedreigd wordt, vindt men nog 'maagdelijke' landbouwgebieden? In de streek ten westen van Halle. In de streek waarin dorpen als Beert, Bellingen, Pepingen, Kester, Heikruis als ruwe, ongeslepen diamanten met gevoel en respect neergelegd zijn.
Bogaarden waar mijn meter geboren is, hoort er ook bij. Bogaarden: gegroeid rond een kerk met typisch kerkhof. Enkele straten maar en woonhuizen en veel boerderijen. Bogaarden waar fruitbomen nog bloeien en beekjes het land nog tot lappendekens versnijden.
Bogaarden. Mijn meter die het grootste deel van haar leven in Halle gewoond heeft, ging er graag en geregeld nog naartoe. Praten met de familie. Bloemen dragen naar het nieuwe kerkhof. Slenteren tussen velden en op holle wegen - Daarom had ik het over "holle wegen". Kijken naar een rij knotwilgen ver weg. Duiven volgen die in Quiévrain gelost waren. Leven, tot rust komen, herleven, genieten.
Verschenen in: Het verboden evangelie van de dichter. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1992-1997).Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997 [Casitacahier 2].
WAT MIJ BEPAALT, ZIJN VINGERS. LETTERS. WAT MIJ BEPERKT, ZIJN LETTERS. VINGERS. [een ars poeticia]
1
Wij worden omgeven en gevuld door woorden, die iets met ons voorhebben. Woorden van de meeste uiteenlopende aard, oorsprong en met allerlei bedoelingen ( ).
Hugo Brems. De rentmeester van het paradijs (Manteau, Antwerpen, 1986.).
2
Ook ik ben omgeven door woorden, boeken die iets met me voorhebben. Die boeken zijn van uiteenlopende aard en oorsprong.
Ook ik ben omgeven door woorden, boeken, die iets met me voorhebben. Ze bewonen mijn leefkamer. Eén vierde van de muur bestaat uit een boekenrek van meer dan 2 meter hoog dat volgestapeld is met boeken. Ook boven mijn hoofd, op zolder, zijn boeken: volgestouwde kartonnen dozen.
Die boeken zijn van uiteenlopende aard. Kook- en tuinboeken. Geschiedenisboeken en -tijdschriften. Boeken over kunst. Literatuur. Literatuur! Boeken, tijdschriften en andere literaire publicaties zoals LPs, geboorte- en doodskaartjes, wens- en prentkaarten, losbladige uitgaven, bierviltjes: proza, poëzie, toneel en kritiek.
Die boeken zijn van uiteenlopende oorsprong. Gekocht in gewone en tweedehandswinkels. Gevonden op alternatieve boekenverkopen. Overgenomen toen mijn vader gestorven is. Gekregen bij gewone en andere gelegenheden. Toegestuurd gekregen omdat ik ooit lid ben geweest van de redactie van verscheidene en verschillende literaire tijdschriften waarin ik vooral literaire tijdschriften, maar ook poëzie en proza, besprak. Gekocht in Halle, mijn geboortestad, in wat Vlaanderen genoemd wordt, in Brussel en Wallonië, in London, in Frankrijk, in Catalonië.
Een tijdje geleden heb ik mijn boekenrek weer eens op orde gezet. Op orde zetten betekent: boeken elimineren. Boeken elimineren betekent: boeken in dozen stapelen en op zolder zetten. De zolder als symbool van opslagruimte, ruimte in mijn achterhoofd waarin ik die kennis die minder nodig is, opsla om later weer op te roepen.
Boeken lenen. Boeken wegwerpen. Ik huiver. De gedachte om in een bibliotheek mijn beurt te moeten afwachten om van iemand die slechts beroepsmatig bezig is met verminkte boeken, de toestemming te krijgen om te ontlenen, is ondraaglijk. De gedachte dat boeken weggeworpen of vernietigd worden, is een foltering.
Iemand die slechts beroepsmatig met boeken bezig is. Een bibliothecaris is slechts aangetrokken door een gedeelte van de boeken die aangekocht worden. De rest kan zijn belangstelling niet wegdragen. De keuze van aan te kopen boeken die niet tot zijn voorkeurlectuur behoren, lijdt eronder. Uit de aankoop van boeken die tot zijn voorkeurliteratuur behoren, zal zijn interesse en voorliefde duidelijk blijken. Gevolg: subjectieve keuze en onvolledig boekenaanbod: onbewuste censuur. Gevolg²: opdringen van zijn lectuurkeuze aan de lezer: bewuste censuur. Gevolg³: doodzwijgen van personen met wie hij wil afrekenen. Verminkte boeken. Een slappe kaft is vervangen door een harde. Stempels, gekleefde etiketten en administratieve codes worden te onpas op de meest onmogelijke plaatsen aangebracht. Het gebrek aan respect en desinteresse van de bibliothecaris voor het (levens)werk van de auteur, met wie de bibliothecaris geen affiniteiten heeft, blijkt overduidelijk. Toestemming krijgen om te ontlenen. Waar haalt een bibliothecaris het in zijn hoofd om mij de toestemming te geven om een deel van de gemeenschappelijke cultuur -Elke uitgave in drukvorm is een vorm van cultuur: boek, tijdschrift, dag- of weekblad, pamflet, affiches, Zelfs de vulgariserende en veralgemenende publicaties als Flair, Joepie of het ledenblad van VTM moeten daartoe gerekend worden.- te ontlenen. Hij bezit toch geen monopolie! De stempel of de electronische lezing die de ontlening visualiseert, symboliseert het onpersoonlijke en het denigrerende van het systeem.
Boeken wegwerpen of vernietigen. Boeken wegwerpen: ik mag er niet aan denken. Boeken zijn onverbrekelijk met mij verbonden. Boeken! koester ik. Zie ik me al dochter of vrouw dumpen omdat er woorden zijn en ik het in een opwelling niet meer zie zitten! Boeken vernietigen. Ik mag er niet aan denken. De gedachte alleen al doet me kotsen! Het gebeurde maar al te vaak. De in deze contreien bekende en ten onrechte geprezen Keizer Carlos -quinto (de vijfde) van het Heilig Roomse Rijk en primero (de eerste van die naam) van Spanje. Waarom toch voelden die heren zich zo belangrijk?- en zijn zoon Felipe II lieten zonder gewetenswroeging boeken, verwoording van cultuur en andersgelovigen, en verspreiders ervan verbranden. Tussen haakjes: geloof: cultuur of a(nti)cultuur? Antwoord zelf maar. Hitler en zijn volgelingen deden hetzelfde met uitingen van politiek en andere tegenstanders. Met andere cultuurvormen is het niet anders geweest. Herinner je augustus 1966 in de Verenigde Staten: alles wat met The Beatles te maken had, werd door een hysterische massa christenen stukgeslagen en verbrand omdat Lennon het aangedurfd had de waarheid te zeggen: The Beatles zijn populairder dan Christus. Gelijk had hij. Bij de Arabieren is Christus nooit populair geweest: denk maar aan de kruistochten -Arabische kinderen zijn nog steeds bang voor de kruisvaarder zoals kinderen bij ons voor Zwarte Piet. Daarmee zijn we bij de kerk aanbeland: de grootste vernietiger van cultuur die ze door haar cultuur probeerde te vervangen. Maar dat hoort in dit artikel niet thuis. Vernietigen van boeken en cultuur bestaat nog steeds: denk maar even aan de stukgeschoten en afgebrande bibliotheek van Sarajevo, enkele jaren geleden maar. Een beeld dat me wenen deed. De gedachte eraan doet me nog steeds wenen.
3
Een tijd geleden heb ik mijn boekenrek weer eens op orde gezet, heb ik alineas geleden verklaard. Op orde zetten betekent niet: wegwerpen of vernietigen. Op orde zetten betekent: bewaren. Bewaren voor mezelf? Bewaren voor het nageslacht? Wie zal het zeggen? Aan een bibliotheek zal ik ze alleszins niet overmaken.
Veel literaire tijdschriften en proza weggeborgen. Van de literaire tijdschriften heb ik ondanks alles geen enkel nummer van Poëziekrant naar de zolder verbannen. Ondanks alles omdat ik van oordeel ben dat dat tijdschrift te veel aandacht besteedt aan poëzie in Nederlandse vertaling en aan gevestigde, zich herhalende dichters. Veel proza van vrouwen in dozen opgeborgen. Slechts Gronon en Zvonik heb ik behouden. Ook veel vaste namen hebben mijn selectie niet doorstaan: Geeraerts, Mulisch en Michiels zijn verdwenen. Boon, Claus en Gijsen -Schoollectuur? Vergeet het maar.-, Lampo en de 30 Schouwenaars-en hebben de confrontatie overleefd. Literaire kritiek en poëzie heb ik ongemoeid gelaten.
Poëzie: alles weer eens doorgebladerd. In veel bundels fragmenten herlezen. Poëzie: dichtbundels, verzamelde werken, bloemlezingen, collectieve bundels, alternatieve uitgaven. Poëzie: uitgaven in eigen beheer, bij kleinere uitgeverijen, bij grote namen. Poëzie: onverzorgde, afgewerkte en luxe-uitgaven.
4
GEDICHT VOOR MEZELF
als de wind takken afkraakt en zand opstuift als de regen dammen breekt en oogsten vernielt al de droogte akkers verdort en in tweeën splijt
als ik eindelijk nog eens een gedicht schrijf, zal niemand er naar kraaien
Poëzie roept vragen op. Poëzie roept meer vragen op dan ze antwoorden geeft. Waarom schrijft men poëzie? Waarover handelt poëzie? Wat is poëzie?
Waarom schrijft men poëzie? De dichter schrijft omdat hij door taal geobsedeerd wordt. Hij schrijft niet voor zichzelf. Niet voor zichzelf alleen, natuurlijk, bedoel ik. Beschouw mijn uitspraak dat het niet hoeft dat iemand ernaar zal kraaien als ik eindelijk nog eens / een gedicht schrijf, maar als een boutade. Het feit alleen al dat ik mijn gedichten uitgeef, dat iemand zijn gedichten uitgeeft, bewijst dat er niet voor zichzelf geschreven wordt.
De dichter wil gelezen worden. De dichter wil communiceren. De dichter meent dat hij een taak heeft. De ene is van oordeel dat hij de vonk van de inspiratie op de lezer moet doen overslaan zodat die ertoe aangezet wordt te denken en te interpreteren. De andere wil door zichzelf in de om-wereld proberen te situeren, de lezer met zichzelf confronteren.
Waarover handelt poëzie? Dichters zijn niet kieskeurig. Dichters zijn niet kieskeurig wat de onderwerpen van hun gedichten betreft.
Hugo Claus heeft het gehad over Een bed te Brugge en muziek in Kwartet op. 132. Karel Jonckheere ging op reis in Geen verte te veel. Willem M. Roggeman dacht datDe revolutie begint te Brugge. Clem Schouwenaars richtte een brief aan een jong dichter. Paul Snoeck heette iedereen Welkom in mijn onderwereld. Stefaan Van den Bremt schreef een Kleine allegorie van de hengelaar. Paul van Ostaijen zag in Het dorp Een oude man. Daniël Van Ryssel droomde van een Porsche tijdens Le Mans 69.
Remco Campert stelde zich vragen in Iemand stelt de vraag.Rutger Kopland zat graag Onder de appelboom in zijn tuin. Sybren Polet dacht dat De vijand uit het heelal kwam. Paul Rodenko had het over Dichterschap, Geen wind, Bommen en Zomaar wat zomerregels. Simon Vinkenoog hield een Pleidooi voor de waarheid en droomde van Pipiltzintzintli, en andere psychedelicatessen.
Dichters zijn niet kieskeurig wat de onderwerpen van hun gedichten betreft. Toch is niet alles poëzie. Alles kan wel poëzie worden. Zelfs het scheetje dat me ongewild (?) ontsnapt op een perron in Brussel-Centraal.
Wat is poëzie? Een allesomvattende en sluitende omschrijving is niet voorhanden en zal nooit op papier gezet of uitgesproken worden. In Woord. Taal. Gedichten ben ik. met als ondertitel Een ars poetica, een artikel verschenen in mijn eenmanstijdschrift Casita de la soledad, heb ik ooit een goedbedoelde, maar vergeefse poging gedaan:
Het gedicht (= de poëzie) is een tekst die geschreven is in een bestaande en in de dagelijkse omgang gebruikte taal, die (meestal) bestaat uit strofes die in verzen onderverdeeld zijn, en die een algemeen-menselijke inhoud heeft.
Laat ik het houden bij het feit dat poëzie opgebouwd is uit gedichten die opgebouwd zijn uit strofes die opgebouwd zijn uit verzen die opgebouwd zijn uit woorden die betekenisvoller zijn dan vermoed of verwacht. Poëzie is dus een combinatie van woorden. Doordat de dichter (zo) veel (mogelijk) wil zeggen met (zo) weinig (mogelijk) woorden, hanteert hij een gecondenseerde en uitgezuiverde taal. Poëzie: vermenigvuldiger van betekenissen van woorden.
Poëzie doet de betekenis van woorden verschuiven in de richting van de bedoeling van de dichter die (meestal) niet de meest voor de hand liggende betekenis van het woord gebruikt. Daardoor gaat het woord een eigen bestaan leiden. Het woord wordt poly-interpretabel. Het woord krijgt een andere zin die door de dichter, die het woord gebruikt, bepaald wordt.
6
Laat ik alvast één misverstand uit de wereld helpen. Mijn romanschrijver bij uitstek Clem Schouwneaars, die als dichter ondergewaardeerd is, heeft ooit en terecht verklaard
Dat er geen goede of slechte gedichten bestaan; er bestaan alleen maar gedichten. Zo bestaan er ook geen goede of slechte dichters; alleen maar dichters. De zogenaamd "slechte" zijn de naam "dichter" niet waard.
Er bestaan 2 soorten dichters. Dichters die gedichten schrijven, en dichters, die verzamelingen van gedichten schrijven.
Dichters die gedichten schrijven. Ze schrijven gedichten die op zich staan. Elk gedicht kan afzonderlijk gelezen worden. Kennis van andere gedichten is niet noodzakelijk om inzicht in dat ene gedicht te verkrijgen. De dichters schrijven hun ganse leven of tijdens hun ganse literaire carrière losse gedichten: het ene gedicht na het andere. Laat ik ze dichters blijven noemen.
Dichters die verzamelingen van gedichten schrijven. Ze schrijven gedichten die afzonderlijk én op een zinvolle wijze kunnen gelezen worden maar die pas hun volledige betekenis krijgen in combinatie met andere gedichten. Kennis van andere gedichten is dus noodzakelijk om volledig inzicht in dat ene gedicht te verkrijgen. Die verzamelingen worden afdelingen of cycli genoemd. In cycli (= thematische en stilistische eenheid) is de band tussen de gedichten nog sterker dan in afdelingen (= thematische eenheid). Vaak zelfs vormen diverse cycli, opgenomen in één enkele dichtbundel, inhoudelijk een geheel dat ik opus zou willen noemen. Vaak zelfs zijn de verbanden tussen verschillende dichtbundels, opera, zo intens dat van toeval geen sprake kan zijn. De dichters werken hun gans leven of tijdens hun ganse literaire carrière aan het creëren van afdelingen en/of cycli, die tot opera uitgroeien. Dit geheel van opera is een oeuvre. Laat ik deze dichters poëten noemen.
Dichter staat tot schrijver van prozawerken zoals poëet tot de auteur ervan staat. Poëten worden terecht belangrijker geacht dan dichters. Aan hun werk wordt meer aandacht besteed. Het zijn ook de poëten die voor de eeuwigheid schrijven. Of hun naam voor altijd blijven zal, is echter een andere zaak.
Poëzie roept meer vragen op. Poëzie roept meer vragen op dan ze antwoorden geven kan. Hoe ontstaat poëzie? Wat maakt poëzie niet geliefd?
Hoe ontstaat poëzie? Poëzie heeft alles te maken met inspiratie, de literaire vonk. Zonder kan van dichtkunst geen sprake zijn. De dichter wordt door iets beroerd en besluit erover te schrijven. Dat iets kan om het even wat zijn; ik heb immers geschreven dat alles poëzie kan zijn of worden. Inspiratie alleen echter brengt geen gedicht voort. Na de inspiratie hangt het van de dichter af of een gedicht ontstaat. De dichter moet de literaire vonk verder uitbouwen en ervoor zorgen dat de eerste schrijfact in de richting van een gedicht evolueert. Wat dan tot stand komt, is slechts een ruwe kopij van wat een gedicht kan worden. Het moeilijkste moet nog beginnen: het schrappen en aanpassen, het schrappen en herschrijven, het schrappen en weglaten, het schrappen en bijvoegen tot een gedicht geboren wordt. Laat ik het cru stellen: een gedicht is het resultaat van schrappen, (misschien zelfs) van vernietigen.
Wat maakt poëzie niet geliefd? Poëzie is de combinatie van woorden die schijnbaar niet bij elkaar horen. Ze gaat verder dan de meest logische betekenis(sen) van woorden. Ze is vermenigvuldiger van betekenissen. De lezer wordt ermee geconfronteerd en twijfelt. Waar een (proza)tekst iets zo duidelijk mogelijk probeert te zeggen en daardoor tekst aan banden legt, wil de poëzie leren ontcijferen en interpreteren. Daarom geeft ze taal (en lezer) de grootst mogelijke vrijheid. De lezer is niet gewoon om met vrijheid om te gaan en aanvaardt de poëzie niet. Hij begrijpt niet en verwerpt. Hij begrijpt niet omdat hij de nodige opleiding ontbeert: hij heeft nooit geleerd om verbanden te leggen en af te leiden. Hij is niet in staat om te interpreteren en sleutels of symbolen in zijn eigen taal om te zetten. Hij is gewoonweg niet in staat om met de dichter te communiceren. Hij haakt af.
De dichter is niet geliefd. De kunstliefhebber heeft meer aandacht voor plastische kunsten. Geld, tienduizenden, honderdduizenden, miljoenen heeft hij ervoor over om zich een kunstwerk aan te schaffen. Natuurlijk heb ik het hier over de kapitaalkrachtige, de verzamelaar die kunst ziet als investering, als middel om zijn fortuin nog te vergroten.
De gewone mens is geen zier beter: hij reageert op dezelfde manier. Hij wil wel enkele tienduizenden franken besteden om zich een (liefst) werkelijkheidsgetrouw schilderij of ander plastisch werk aan te kopen. Enkele honderden franken uitgeven om zich een roman aan te schaffen gaat echter te ver of kan slechts na veel wikken en wegen. Welke overwegingen moeten dan niet aan de aankoop van een dichtbundel voorafgaan!
Zelfs voor collega-dichters of andere kunstenaars speelt de prijs van een dichtbundel bij aanschaf een grotere rol dan de kwaliteit ervan. Toen Het woord hertalen en Wat stilte genoemd wordt, mijn dubbeldichtbundel uit 1996, op 3 maart 1996 door Nicole Van Overstraeten in café In de fazant op de Grote Markt van Halle werd voorgesteld, kon een aanwezige dichter niet nalaten de hoge prijs ervan aan de kaak te stellen. Hoge prijs? 500 frank voor 25 gedichten of bijna 700 verzen -Blancoverzen niet meegerekend, hoewel ze ook deel van de gedichten uitmaken. Het belang van de stilte is ontegensprekelijk.-: 20 frank per gedicht. 500 frank: 11 grote stellas of nog geen C.D. of minder dan een portie mosselen met friet of iets meer dan 12 liter benzine of Ik probeer (al lang) niet (meer) te begrijpen!
9
Wat wordt gedaan om literatuur te promoten? Wordt wel iéts gedaan om literatuur te promoten? Ik denk dat mijn tweede vraag het antwoord doet veronderstellen. Inderdaad, er wordt niets, maar dan ook helemaal niets gedaan om literatuur te promoten. Noch door de overheid. Noch door de uitgevers.
De overheid. Herinner u oktober 1969. CVP-Minister Frans van Mechelen, de cultuurminister die geen Nederlands kende en dan maar onhollands Hollands sprak, volgde het advies van de door hem ingestelde jury en kende de toen nog Belgische Staatsprijs voor verhalend proza toe aan Jef Geeraerts. Gangreen 1 (Black Venus), het bekroonde boek, handelde, om het (te) simplistisch voor te stellen, over een blanke koloniaal en zwarte gekoloniseerde vrouwen die veel aan sex dachten. De katholieke wereld was geschokt. Interpellaties alom: in de kamers en op de preekstoel. Een overgrote CVP-meerderheid was van oordeel dat pornografie niet mocht onderscheiden en bewierookt worden en vond een bondgenoot. De BOB, in opdracht van Alfons Vranckx, de socialistische minister van justitie, nam het boek in beslag met als argument dat het in strijd was met de goede zeden. Ironie: een CVP-minister bekroont pornografie. Later werd het boek in de handel gebracht. Nogmaals ironie: door het vieze CVP-spelletje om haar machtspositie te verstevigen werd het boek een ongelooflijk kassucces. Het boek was en is ook een uitzonderlijk goed boek. Zedenles 1: aan de boekenverbrandingen in Nazi-Duitsland werd al lang niet meer gedacht. Zedenles 2: er was geen cultuurbeleid; er moest er één komen.
1997, 28 jaren later: literatuur wordt niet meer gecensureerd. Indien het niet past in een of ander kraam, wordt hij gewoonweg doodgezwegen. Boeken door politici in een onbegrijpelijk Wetstraattaaltje geschreven, worden de hemel, het volkshuis of de loge ingeprezen.
1997, 28 jaren later: er is nog steeds geen cultuurbeleid. Jaarlijks veranderen de voorwaarden die moeten vervuld worden om in aanmerking te komen voor werkbeurzen, steunaankopen of financiële tussenkomst voor het houden van lezingen. Het lijkt wel of ministers geen visie op literatuur hebben. Ze worden niet tot minister van cultuur benoemd omdat ze belang stellen in cultuur en zeker niet omdat ze kennis hebben van en inzicht in cultuur. In 1997 werden naar jaarlijkse gewoonte literaire werkbeurzen voor auteurs en vertalers toegekend. Naar jaarlijkse gewoonte werd weer eens aan dezelfde, gevestigde namen gedacht -Ik selecteer uit de lijst.- Stefaan Hertmans en Leonard Nolens, meer dan 600.000 frank per jaar elk, Walter Van Den Broeck, Christine Dhaen, Ivo Michiels, Luuk Gruwez, Hedwig Speliers, Geert Van Istendael, Willie Verhegghe -Werkt die niet bij het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Cultuur!- en Pjeroo Robjee, Marcel Van Maele en Brigitte Raskin, nog meer dan 240.000 frank per jaar elk.
De uitgevers. Er zijn 2 soorten uitgevers: de gevestigde, grote, en de alternatieve, kleine uitgeverijen. Geen van beide geeft veel om literatuur.
Voor de grote uitgeverijen telt slechts de poen die binnenkomt. Eigenlijk zou ik hen moeten begrijpen. Hun financiers willen dat hun investeringen renderen. Moet ik genoegen nemen met het feit dat de opbrengst -Een schamel deeltje ervan maar!- van de verkoop dient om arbeiders en bedienden te betalen? Het lijkt logisch dat de uitgeverijen werk uitgeven van gevestigde waarden die een minimumomzet, winst garanderen. Wat doen ze echter indien er een gebrek komt aan gevestigde waarden? Geen probleem! Ze creëren nieuwe vedetten. Brigitte Raskin heeft naam gemaakt via tv-optredens. Tom Lanoye heeft zijn homofilie, zijn schabouwelijke Antwerpse Nederlands en zijn aliteraire performances mooi uitgebuit. Hermans Brusselmans heeft met ten top gedreven vulgariteiten allerhande zijn carrière een formidabel elan gegeven. Wat zijn echter hun literaire kwaliteiten? Dwing me alsjeblief niet om neer te schrijven! Weet dat men in 2 richtingen kan vallen.
Voor de kleine uitgeverijen, die voornamelijk poëzie uitgeven, telt spijtig genoeg ook slechts poen. Ze geven jaarlijks (in de meeste gevallen) verschillende dichtbundels uit. Een lovenswaardig initiatief? Zeker niet. De dichter betaalt druk-, verspreidings- en andere kosten en (vaak nog) een extraatje voor de uitgever die (meestal nog) met de opbrengst van de verkoop gaat lopen. De dichter moet zelf maar proberen om zijn investering door eigen verkoop terug te krijgen. Het voordeel is dan toch de genoegdoening om zijn werk gepubliceerd te zien?! Helemaal niet. Tussen het overaanbod is het bijzonder moeilijk om poëzie van wat op poëzie lijkt, te onderscheiden.
10
Poëzie. Much ado about nothing. Veel geblaat en weinig wol. Holle intentieverklaringen. Vriendjespolitiek. Storm in een glas water! Woorden. Beloftes. Leugens. Lawaai. Maar geen stilte.
Mucha poesía ha sentido la tentación del silencio. Porque el poema tiene por naturaleza al silencio. O lo contiene como materia natural. Poética: arte de la composición del silencio. Un poema no existe si no se oye, antes que su palabra, su silencio.
José Angel Valente. Material memoria (1979-1989) (Alianza Editorial, Madrid, Spanje, 1992.).
Poëzie en stilte vormen een natuurlijke eenheid. Poëzie is de kunst van het componeren van stilte. Wanneer men tussen de woorden geen stilte hoort, kan er van poëzie helemaal geen sprake zijn. [parafrase].
Ik meen dat José Angel Valente, een belangrijk hedendaags Spaanse dichter, perfect verwoord heeft wat poëzie nodig heeft om gesmaakt te worden. Poëzie moet niet alleen stilte in zich hebben; er moet ook stilte rond de lezer van poëzie zijn om poëzie ten volle te kunnen laten doordringen, om poëzie ten volle te kunnen appreciëren.
11
Zwijg, zwijg allemaal. Zoek de stilte om weer te leren appreciëren. Zwijg! Zwijg, verdomme!!
12
Laat stilte heersen en het leven bepalen.
13
Verschenen in: Het verboden evangelie van de dichter. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1992-1997).Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997 [Casitacahier 2].
Zopas is een boek van Hugo Reinhard verschenen:"Brussel tussen poorten en wallen" (ISBN 9081051512) over straten en pleinen van Brussel binnen de huidige vijfhoek of de vroegere tweede omwalling. Tal van toendertijdse teksten illustreren de uitleg. Er werd overdadig gebruik gemaakt van teksten van dichters, proza- en cursiefjesschrijvers uit Halle en de streek: de Hallenaars Cypriaan Verhavert, met 4 publicaties vermeld in de bibliografie, en A. Rannah (Wat betekent ara nah weer in het Hals? Ra ra ra, wie ging schuil achter dit pseudoniem?), Beerselnaar Herman Teirlinck en de Dilbekenaars Ignaas Veys en Willem M. Roggeman.
KWETSBAAR EN VERSTOTEN TUSSEN BROKSTUKKEN [over de poëzie van Rik Wouters]
het ontnomen woord en de doorgelichte dichter*
Wouters schrijft ( ) vanuit een misnoegen soms, vanuit een ontgoocheling of ergernis, maar hoe dan ook met die basis van idealisme, of kan ik beter het woord oprechtheid en authenticiteit gebruiken, vermengd met een soort argeloosheid waarmee hij enkel maar zijn goede bedoelingen onderstreept. Hij is zodanig bezeten van het boek als een bijna sacraal en tegelijk profaan instrument ( )
.
Guy van Hoof (tijdens de voorstelling van elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd)
voor Lieve en Sarah, Wouters vrouw en dochter, die hem níet voor zich alleen hebben
I
Vaak heeft Rik Wouters zijn 'liefde' voor de taal uitgedrukt. Toch hebben die schrijfdrang en -dwang er niet toe geleid dat de dichter zich bezondigde aan publicatiedrift en mediageilheid. Meer dan eens, o.a. in een "Gedicht voor mezelf", heeft hij verwoord dat hij de aandacht van de lezer niet nodig heeft: als ik eindelijk nog eens / een gedicht schrijf, / zal niemand er naar kraaien // dat hoeft ook niet [1]. Dat dit een boutade is, zal Wouters niet ontkennen. Ik denk zelfs dat hij het als geestige uitval bedoeld heeft. De dichter weet dat kunst niets te maken heeft met contact tussen creatieveling en creativiteit. Hij is er zich bewust van dat er slechts van kunstenaar, dichter, en kunst, poëzie, sprake kan zijn indien de creatieveling de confrontatie durft aan te gaan met de potentiële kunstliefhebber, lezer. Hoewel hij dit al snel begrepen heeft, heeft hij echter nooit naar de lezer toe geschreven.
Wouters kan geen veelschrijver genoemd worden. In 20 jaren publiceerde hij nauwelijks 6 dichtbundels die in totaal een honderdtal gedichten bevatten. Hij kan ook geen snelschrijver genoemd worden. Het gedicht "Een tweekoppig wezen ben ik" is het resultaat van een geduldige schrijfact. Het gedicht, dat tegelijkertijd bundel is, werd geschreven van 1996 tot 1998. Net als in zijn vorige 3 bundels heeft Wouters niet nagelaten om te vermelden tijdens welke periode aan het gedicht gewerkt is. Heeft hij het ontstaan, de incubatie- en schrijfperiode, willen benadrukken? Heeft hij willen beklemtonen dat hij de dichter(...) die 'verzamelingen' van gedichten (...) die afzonderlijk én op een zinvolle wijze kunnen gelezen worden, is, maar die pas hun volledige betekenis krijgen in combinatie met andere gedichten [2]?
In het artikel "Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers." verduidelijkt Wouters wat vooraf gaat. Die 'verzamelingen' worden afdelingen (= thematische eenheid) of cycli (= thematische en stilistische eenheid) genoemd. Vaak zelfs vormen de diverse cycli, opgenomen in één enkele dichtbundel, inhoudelijk een geheel dat ik 'opus' zou willen noemen. Vaak zelfs zijn de verbanden tussen verschillende dichtbundels (...) zo intens dat van toeval geen sprake kan zijn. Die dichters werken(...) tijdens hun ganse literaire carrière aan het creëren van (...) cycli,die tot 'opera' uitgroeien. Dit geheel van 'opera' is een oeuvre. Laat ik deze dichters 'poëten' noemen. [2].
Heeft Wouters, toen hij dit neerschreef, beseft dat hij het over zichzelf had? Ik denk van wel. Ik weet het. Zijn gedichten zijn het resultaat van schrappen en aanpassen, het schrappen en herschrijven, het schrappen en weglaten, het schrappen en bijvoegen, kortom het resultaat van schrappen, (misschien zelfs) van vernietigen [2]. Wouters is iemand die meer dan 24 uren per dag met poëzie bezig is: feit is dat poëzie voor Wouters meer is dan het schrijven van gedichten en het laten publiceren van dichtbundels. Kan ik anders dan Wouters vanaf heden een poëet te noemen!?
Laat mij nu eens een boutade gebruiken: Wouters is als poëet beperkt. Wouters schrijft immers slechts over zichzelf. Maar -En hier eindigt mijn boutade.- wanneer Wouters die voortdurende commentaar bij en beoordeling van de, zijn werkelijkheid neerschrijft, doet hij dat op zo'n overtuigende wijze dat ons lezers (...)een eigen interpretatie (...) wordt gelaten... [3].
Meer dan eens heeft Wouters zijn ars poëtica verkondigd in gedichten [4] en essay [5]. Daaruit blijkt dat Wouters over de werkelijkheid die niet alleen maar zijn werkelijkheid is, schrijft: Ik ben een mens. Het is eigen aan de mens dat hij een verzameling brokstukken is die ontstaan is door ervaringen en contacten en bestaat uit talloze deelgebieden: geschiedenis, literatuur, politiek, liefde, familie, dood, ... Bijgevolg schrijf ik om al die sensaties te ordenen, om eenheid in de chaos proberen te brengen. Hieruit blijkt overduidelijk dat mijn poëzie ontstaat uit werkelijkheid. [5].
II
Ik heb geschreven dat Wouters als poëet beperkt is. Het valt niet te loochenen dat Wouters steeds en alleen maar over zichzelf in de meest brede zin van het woord schrijft. Ik heb ook geschreven dat het gezegde dat Wouters als poëet beperkt is, een boutade is.
Wouters heeft immers verklaard dat Ogen en lippen en woorden (...) / mijn bestaan [6] bepalen. Hij staat volledig in de werkelijkheid die hij door te zien, te smaken, te horen en te voelen, te verwoorden en te gebruiken ervaart. De poëet heeft zich tot doel gesteld om waarheid te verkondigen. Hij heeft een duidelijk afgelijnd beeld van die waarheid. Hij droomt zich geen waarheid. Hij wil zich geen waarheid dromen omdat Dromen (...) niet langer zijn; slechts Waarheid is. Die waarheid: eenzelvig woord / dat naaktheid verbeeldt, staat / op. Op zich. Duurzaam moet / papier zijn: vrij en open. [6].
Waarheid, zoals Wouters de werkelijkheid benoemt, kan slechts indien men oprecht is: niets verzwijgen en alles zeggen. De poëet weet dat dit moeilijk is. Hij weet immers dat er Woorden (...) zijn. Nog zwijg ik meer dan ik / zeggen wil. Nog bedoelen woorden meer / dan interpreteerbare betekenissen. Hij weet dat het moeilijk is om consequent te blijven en zoals Schouwenaars uit te schreeuwen dat "Iedereen (...) voortaan àlles van mij (mag) weten, alles over mij horen. Ik heb geen geheimen en verborgenheden meer. Geen valse schaamte. Ik houd niets meer achter, verzwijg niets meer en geef mij volkomen bloot." [7]. Dat hij om dit uit te voeren slechts over het woord beschikt, schrikt Wouters niet af. Hij is zich bewust van zijn beperkingen: Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. / Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers. [6].
Wouters heeft een bewuste keuze gemaakt. Hij wil zíjn werkelijkheid in woorden vatten. In het gedicht "Avond dochter slaapt ik zit op balkon" [6] heeft hij dat standpunt in dichterlijke taal gevat. Hij weet dat er mensen zijn die zich achter een pose verbergen en met zijn keuze lachen. Hij weet dat er zijn die zich zijn lot beklagen. Veel heb ik gemeen met de prostituée die zich in al haar openheid te koop aanbiedt. Meer nog voel ik me verwant met de stripteaseuze die zich schaamteloos en volledig bloot geeft. Net als zij leef ik aan de rand van wat 'de' maatschappij genoemd wordt. Net als zij kijk ik neer op mensen die een masker opzetten en zich zelfs aan intimi niet durven prijs te geven. [5]. De poëet stoort er zich niet aan, doet verder en kijkt niet om. Hij lijkt zelfs het mes in de rug niet te vrezen.
Wouters is als poëet ontegensprekelijk beperkt. Wouters is als poëet beperkt omdat hij zich zélf beperkingen opgelegd heeft. Wouters heeft zich als poëet beperkingen opgelegd om op die wijze zijn werkelijkheid in al haar aspecten aan bod te kunnen laten komen.
III
Doorheen het gehele gedicht verwoordt Wouters zijn dichterschap dat in hem woekert en hem in de ban houdt. Toch is die obsessie voor het woord er niet altijd geweest. Er was immers een tijd dat Wouters niet Tot nobel en edel spreken in staat was. Hij sprak niet Omdat ik stotterde (...) en Stikkend niet kon (...) ademen. Het is frappant en niet onbelangrijk om te weten dat de poëet ooit gestotterd heeft. Dan kwam het ene woord dat zich fier / mijn vriend noemde. En ik werd vriend. Ik werd mijn vriend.
Het blijkt dat niet de poëet het woord gevonden heeft; het woord heeft zich aan de poëet opgedrongen en het is Laat, te Laat! om zich ertegen te verzetten: Op straat storten klanken te pletter. Schaduwen / laten nooit na. In scherven van gebroken woorden schittert / geen licht. Woeste woorden willen mijn eigen leven lijden (Sic! "En bewust gedaan", dixit Wouters.) / waarop ik geen vat meer hebben wil. Niets is mij gegeven. Wouters is ondergeschikt aan het woord dat zich van hem bedient. Hij heeft beseft en ondergaat.
Er is inderdaad niets aan Wouters gegeven. Met wat hem door de maatschappij zomaar opgedrongen is, en met de pose die de omwereld aanneemt, heeft hij gebroken: Van (...) haar weerloze wereld wil ik / geen stukje vol waardeloosheden huren. Wouters heeft zich tot doel gesteld om te registreren en te doorgronden. Daarom heeft hij ruïnes achtergelaten en schepen achter zich verbrand: Om alle wrede waarheden / neer te schrijven heb ik verstoten. Om de zin van het woord/ te achterhalen heb ik geschonden. Om ooit en voor altijd/ mijn heden te heiligen heb ik gemaakt. Om immer tot alles / en dichten in staat te zijn heb ik gedicht.
Wouters wil Anders dan gewoon maar(...) werkelijkheden reconstrueren. Hij wil verder gaan dan registreren en doorgronden. Hij wil mezelf steeds weer in vraag stellen. Hij beseft dat dit moeilijk en pijnlijk is. Al snel heeft hij ingezien dat de therapeutische betekenis van het schrijverschap slechts een fabel is. Toch heeft hij de stap gezet en Om te dichten ben / ik met twijfel en tegenzin moeten worden: /
mijn huisdichter. Wouters heeft zich tot doel gesteld om te registreren en te doorgronden. Hij is bij zichzelf begonnen en heeft besloten omBewust(...) mijn huis open te stellen. Hij wil in Verzen niets meer of niets minder verwoorden dan mijn waarheid. Hij richt zich Tot kennissen / die consequente beelden niet woekeren laten willen (...) en probeert hen deelgenoot te maken van mijn profeties.
De poëet weet dat hij een moeilijke taak op zich genomen heeft. Hij beseft dat velen tegen hem zijn en hem op alle manieren en door misbruik te maken van de macht die men hen toevertrouwd heeft, proberen te beletten om het, zijn verboden evangelie van de dichter [8] te verkondigen. De poëet wordt beloerd door de onwetenden die vredig en onverbloemd de hoeren / bezoeken en geen buiteling maken in het geniep, Toeristen en tirannen die zijn / verdwenen en (...) niet dingen (...) naar de hand van mijn huiselijkheid, Journalisten die slechts jagen blijven op frisse foto's, plotse telefoons en kennissen die consequente beelden niet woekeren laten willen, de beeldhouwerdie zichzelf / bang verborgen houdt, de vaderloze broer, machtswellustelingen die listiger praten en (...) politiek/ agressiever dan cultuur catalogiseren, pronkerige politici en hun listigheidjes, de laatste Amerikaan en Wie zich opdringt en mij overheersen wil. Zij vrezen hem omdat het woord zíjn vriend en niet de hunne is.
Wouters weet dat hij Afgezonderd en alleen (...) op het toneel staat. Hij weet dat zijn tegenstrevers die, zoals hij vaak zegt, confectiekledij dragen, het haar kort laten knippen, elke dag weer een masker opzetten alsof ze denken dat carnaval een jaar lang duurt, en slechts zuipen binnen de beschermende muren van hun huis, hem als Vreemdeling en verstoteling beschouwen. Hun hypocrisie en hautain gedoe hebben hem steeds en steeds meer gestoord: hun handdruk is klam. Ze durven het zelfs aan hem Vriend (...) te noemen. Wouters heeft hen sinds lang doorzien: "Heiligschennis plegen ze", heeft Wouters me niet zolang geleden lachend gezegd. Hij weigert om mee te heulen met jaknikkers, politici en handelaars die ten koste van alles slechts eigenbelang nastreven. De lijken die ze achterlaten, markeren hun weg.
Wouters heeft rust en onrust -Deze tegenstelling is Wouters ten gronde.- waarzonder hij nooit zal kunnen leven, en klankkracht, woordenwarmte gevonden. Slechts In mijn alfabet, / met mijn spraakkunst, met mijn overtuigingsdrang spreek ik. Wie niet luisteren wil of kan, heeft reeds lang afgehaakt en Wouters de rug toegekeerd.
IV
Ook in de 'tussenwerpingen' verwoordt Wouters met een minimum aan woorden zijn dichterschap. Ooit heeft Wouters gesteld dat Ook ik (...) omgeven ben door woorden, boeken die iets met me voorhebben. (...) Boeken over (...) Literatuur. Literatuur! (...) Poëzie roept vragen op. Poëzie roept meer vragen op dan ze antwoorden geeft. Waarom schrijft men poëzie? Waarover handelt poëzie? Wat is poëzie? (...) Wat maakt poëzie niet geliefd? Poëzie is de combinatie van woorden die schijnbaar niet bij elkaar horen. (...) Daarom geeft ze taal (en lezer) de grootst mogelijke vrijheid. De lezer is niet gewoon om met vrijheid om te gaan en aanvaardt poëzie niet.(...) Hij haakt af. [2]. Hij moet niet weten van politici die vanuit hun wereldvreemdheid hun macht tot cultuur uitgebreid hebben. Hij moet niet weten van mensen die nog slechts één vorm van cultuur kennen: de 'nieuwe politieke cultuur'. Alles hebben politici zich toegeëigend: het universele recht van de burger op zelfbeschikking en -beslissing, geld, andermans bezit, zelfs cultuur. (...) cultuur en politiek zijn als de Schone en het Beest: onverenigbaar. [2].
In de 'tussenwerpingen' heeft elk vers een kern die bestaat uit het subject ik en het verbum ben. Deze kern wordt door 2 substantiva bepaald, schepper en dichter. De substantiva worden door 2 adjectiva beperkt, doelloze en stameloze, die afwisselend elk van de substantiva detailleren. Een deel van elk vers krijgt door de toevoeging van niet een ontkennende klank.
Bij het gebruik van deze 'tussenwerpingen' heeft Wouters bewust naar een climax toegewerkt. In de 'tussenwerpingen' die slechts 1 vers tellen, worden vragen gesteld. In de 'tussenwerpingen' die 2 verzen tellen en beginnen met Niet, worden de vragen beantwoord. De laatste 'tussenwerping' is een bevestiging van de vijfde en zesde tussenwerping: de ontkenning is evenwel verplaatst naar het midden van elk vers. De laatste 'tussenwerping' is tevens een letterlijke bevestiging van de eerste 4.
schepper en dichter zijn synoniemen. De titel van het onderstaand gedicht is in het Catalaans gesteld en betekent: schepper. En wat is een dichter anders dan een schepper? Het gedicht verwoordt op sublieme wijze Wouters' visie op zijn dichterschap.
EL CREADOR
Vals is de tijd die zich altijd maar herhaalt, her- schrijft. Anders is de dichter die het gemakkelijk vindt om van rust en stilstand te houden. Ík ben dichter, maar wil niet langer gedichten schrijven wanneer de klok de wijzers tikkend en gaande
houdt. Eindelijk is het nodig om het manuscript van mijn verboden evangelie te verduurzamen. Woord ben ik immers en openbaring. Waarom is het dan moeilijk om míjn poëzie die mijn bestaan rechtvaardigt, zonder schroom te bewonderen? [9].
doelloze wordt uitgelegd door verzen 8 tot 10 van bovenstaand gedicht en is meerduidig. Niet alleen de dichter, de schepper, maar ook de lezer heeft het moeilijk om poëzie zonder schroom te bewonderen. Wouters heeft het er moeilijk mee omdat geen enkel gedicht het laatste, het ultieme is. Hij wacht op het gedicht of de dichtbundel waarin hij alles gezegd kan gekregen hebben zodat hij zich voorgoed aan iets anders wijden kan. De lezer, ja de lezer: Wouters heeft het vaak over hem gehad: De lezer is niet gewoon om met vrijheid om te gaan en aanvaardt poëzie niet. (...) Hij haakt af. [2]. Wat de poëet pijn doet, is dat de lezer zich meestal zelfs de moeite niet getroost om te doorgronden.
stameloze. Wouters stamelt niet. Hij weet wat hij zeggen wil en moet: het woord fluistert hem immers alles toe. Hij verwoordt zonder om te kijken en zonder zich vragen te stellen over de gevolgen waarmee zijn kwetsbare opstelling hem achterlaat. Want kwetsbaar zijn poëten. Wouters weet dat hij nooit meer zal stamelen. Wouters weet ook dat zijn kwetsbare opstelling de anderen nooit de mogelijkheid zal geven om hem ten gronde te richten.
V
Wouters heeft ooit gezegd dat het pijn doet dat de lezer zich zelfs de moeite niet getroost om te doorgronden. Ook mij doet dat pijn. Geloof dus niet dat het ooit in mijn bedoeling lag om in dit nawoord "Een tweekoppig wezen ben ik" te verklaren.
Dat plezier en die inspanning gun ik de lezer. Toch dit, Wouters geeft zich vollediger kwijt dan hij in zijn roman en novelle in voorbereiding ooit zal kunnen. Hij neemt wie lezen en proberen te begrijpen wil, mee op een hallucinante reis en overschouwt zijn leven vanaf zijn geboorte: zijn familie en de buitenstaanders die menen rechten te kunnen doen gelden, zijn spraakgebrek, de weinige vriendschap, de Einzelganger die hij is en steeds zijn zal, de staatsgreep van politici op alles wat hem dierbaar is, zijn drankverslaving, het thuiskomen in Catalonië, de onrust, het lezen en vergaren van kennis, de rustbrengende herfst, de geborgenheid bij vrouw en dochter, de hartstochten die verteren en vertederen, de zelfgenezing en het zelfinzicht, zijn ongeloof, zijn weerzin voor het amerikanisme dat ik als eerbetoon voor Wouters en omdat we meer dan jeugdvrienden en leeftijdgenoten zijn, met een kleine letter schrijf, de werkelijkheid die waarheid geworden is.
Van die (...) weerloze en egoïstische wereld wil hij / geen enkel stukje vol waardeloosheden meer huren. Toch heeft hij er nooit met leedvermaak over geschreven: Om te dichten en tot meer dan alles in staat te zijn ben ik / zonder twijfel en tegenzin mijn huisdichter gebleven.
VI
Wouters heeft zichzelf een tweekoppig wezen genoemd. Hij is inderdaad een wezen, een schepsel, dat wat iemand maakt tot wie hij is, een innerlijk. Een mens die net als alle anderen ademt en leeft.
Wouters heeft zichzelf een tweekoppig wezen genoemd. Het is niet moeilijk om te veronderstellen waarnaar hij verwijst. Wouters is gewoon mens en kunstenaar. Over deze twee-eenheid heeft hij ooit aan Sarah, zijn dochter, geschreven dat hij Eindelijk / (...) míjn waarheid zal vertellen. / Niet de dichter zal spreken;/ wel de vader die diep ergens / in me woekert. En toch, Sarah,/ kan ik me de vader niet los / van de dichter voorstellen. Weet: / kind ben ik met jou. [6]. Het is duidelijk dat die 2 wezens tezamen bepalen wie Wouters is.
Toch heeft de poëet geen gelijk wanneer hij zich een tweekoppig wezen noemt. Ik denk dat hij zich een 'vierkoppig' wezen had moeten noemen. Wouters: creatief letterkundige als poëet en prozaschrijver, kritisch letterkundige omdat hij schrijft en spreekt over andere kunstenaars, kunstliefhebber omdat ook andere kunstvormen hem boeien, mens omdat hij aardse genoegens niet uitsluit.
Vergis ik me niet zelf?! Is Wouters niet een 'veelkoppig' wezen? Laat de poëet maar 'doen alsof' en beweren: België. Hoewel mijn identiteitskaart carte d'identité personalausweis identity card vermeldtdat ik onder andere uit België kom(...) (Maar ook uit Belgique, Belgien, Belgium.), ben ik geen Belg. Een kunstmatig gecreëerd product weiger(...) ik te zijn. Vlaming ben ik ook al niet. Dat volk van duivenmelkers en namaakgeuze dat noordzeegarnalen veel te duur verkoopt -Het woekeren is sinds W.O.II één van hun specialiteiten.- en dat ten westen van Brussel woont, lukt er maar niet in Nederlands te spreken: ze wauwelen. Ben ik Brabander? H. is gedurende eeuwen deel van Henegouwen geweest. Henegouwer dan? Met geen heb ik affiniteiten. Een inwoner van H. misschien, naar mijn geboorteplaats. Misschien, maar toch: het zou een te groot compliment zijn voor veel inwoners van dat Zennestadje. [10]. Ik ga ervan uit dat de hij-persoon uit voorgaand fragment, Andreas, niemand anders dan een doorslag van Wouters is. De aandacht die Halle krijgt in "Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd" [11], getuigt, ondanks de onvrede en wrevel die eruit spreekt, van het tegendeel. Wouters is Hallenaar, of juister gezegd, Vlaams Hallenaar -Of is hij een Catalaanse Brabander [12]? Hij is immers van oordeel dat te veel van die Halse handelaars en politici geen Vlaamse reflex hebben. Het doet hem pijn. Het zal hem altijd pijn blijven doen. Ik weet dat het aan hem knaagt.
Wouters is ook Vlaming, Flamingant -Lees er de van Dale, Wouters vriend, maar eens op na.-, die Brel beluistert en meezingt, Catalanist, geschiedkundige, vrijheidsstrijder, plastisch kunstenaar wat de meesten nog niet weten, ... Inderdaad, ik zou nog lang kunnen doorgaan. Wouters is geen tweekoppig wezen; hij is ook geen 'vierkoppig' wezen zoals ik ten onrechte veronderstelde.
Wouters is een 'veelkoppig' wezen. Een complex wezen dat steeds en rechtuit en onverbloemd zijn mening verkondigd heeft en verkondigen zal. Wouters maakt het zijn omgeving niet moeilijk. Het is wel zo dat wie niet voor hem is, slechts tegen hem kan zijn. Om voor hem te zijn, moet men alleen maar zeggen wat men meent, niet meeheulen met de zwijgende meerderheid en zich niet, nooit bezondigen aan achterklap.
VII
Bij het herlezen heb ik vastgesteld dat ik Wouters niet getypeerd heb als creatief letterkundige, als poëet. Nu ja, verwonderlijk is dat niet. Ik heb er een hekel aan om kunstenaars -Eigenlijk is Wouters een artiest. Misschien moet ik het daar wel een volgende keer over hebben.- in vakjes te drukken. Laat ik daarom te rade gaan bij wat Hubert Van Eygen bijna 15 jaar geleden verklaard heeft. Zoals andere critici aangetoond hebben, lijkt het nog steeds op te gaan.
Van Eygen noemde Wouters één van de "'Nieuwe Tachtigers'", een term die slaat "op de vermenging van alle poëtische verworvenheden van de laatste 30 jaar." [13]. Daarmee is alles gezegd.
Laat ik het daarbij houden. Wouters lijdt aan literaire claustrofobie. Ik hoop dat ik hem niet gekwetst heb: ook Wouters houdt er niet van om in een vakje, zelfs niet in het alternatieve vakje van Van Eygen, gedrukt te worden.
Voetnoten
*[a] Deze tekst is ontstaan uit een aantal gesprekken die ik in het voorjaar van 1999 met Rik Wouters had. *[b] In De doorlichter van woorden die anders betekenen, in 1997 uitgegeven door de Casita de la soledad-stichting uit Ruisbroek, heeft Wouters een gedicht van 3 Halse dichters 'ontleed' en het literaire en culturele 'systeem' onder de loep genomen. Het wordt tijd dat de poëet zelf eens 'doorgelicht' wordt. *[c] Onder deze ondertitel zal in eind 1999/begin 2000 mijn essay over de poëzie van Rik Wouters verschijnen bij de Casita de la soledad-stichting. [1] Rik Wouters. Nauwelijks ademend verheffen woorden zich. Iambe, Molenhoek, Nederland, 1982. [2] Rik Wouters. Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers. Verschenen in: Rik Wouters. De doorlichter van woorden die anders betekenen [titel], Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1992-1997) [ondertitel]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek, 1997. [3] F[rits] Crombez. Rik Wouters, ik-dichter van de werkelijkheid. In: Initiatief [literair tijdschrift], 3 de jg., nr. 18, mei 1984. pag. 46-49. [4] In alle dichtbundels zijn gedichten te vinden waarin Wouters zijn verhouding met het woord en de taal steeds opnieuw bekend maakt. Ik verwijs hier naar de afdeling "Letterwoord" uit Lawaai is tederheid, het lange gedicht "Avond dochter slaapt ik zit op balkon" uit Wat stilte genoemd wordt [titel], Cataloniëgedichten [ondertitel], en de gedichten "Een zelfportret [1]" en "Een zelfportret [2]", "Een zelf(moord)portret [3]" en "Een zelf(moord)portret [4]" en "Intérieur "De Grève"" uit Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd [titel], Herinneringen aan ooit en nog [ondertitel]. Vooral in de 10 gedichten waaruit Het woord hertalen [titel], Tien jaargetijdengedichten [ondertitel] bestaat, openbaart de poëet zijn dichterschap. [5] Rik Wouters. Woord. Taal. Gedicht ben ik. [titel], Een ars poëtica [ondertitel]. In: Kiezel [literair tijdschrift], 4 de jg., nr. 14, juni 1995. pag. 3-11. [6] Rik Wouters. Het woord hertalen en Wat stilte genoemd wordt [twee bundels in één]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek, 1996. [7] Clem Schouwenaars. De Seizoenen. B. Gottmer en Orion, Nijmegen en Brugge, 1977. [8] Onder de titel Het verboden evangelie van de dichter wil Wouters vanaf 2000 geregeld dichters bij hem thuis de kans bieden om hun poëzie aan een beperkt publiek voor te stellen. [9] Het gedicht "El creador" maakt deel uit van nog de niet-gepubliceerde dichtbundel gebruik maken van woorden en ongedateerde brieven [titel], Is dit de stad van komen en blijven? [ondertitel], die van september tot november 1998 geschreven is. [10] Het fragment is ontleend aan Casita de la soledad [werktitel], roman in voorbereiding. [11] Rik Wouters. Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd [titel], Herinneringen aan ooit en nog [ondertitel]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek, 1998. [12] Wouters werkt aan een bundel met als werktitel Klaagliederen van een Catalaanse Brabander. [13] Hubert Van Eygen. De Nieuwe Tachtigers [titel], (ik ben gevangen in de korst van ellende) en 25 jonge Vlaamse dichters, een bloemlezing [ondertitels]. Initiatief/Clumsy, Wommelgem/Lier, 1986.
Verschenen in: WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Het verboden evangelie van de dichter. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1999 [Casitacahier 4].
LOUIS PAUL BOON OP DOORTOCHT IN HALLE [over "Dorp in Vlaanderen"]
In "Dorp in Vlaanderen" (De Clauwaert, Leuven, 1966, verschenen als nummer 34) maakt schrijver Louis Paul Boon met zijn vrouw en vader een uitstapje naar Beersel om er een boterham met "plattekaas" (titel van het stukje dat op pag. 102-103 staat) te eten. Ik heb uit het stukje waarin ook Beersel vermeld wordt, geciteerd in "Bedwelmd door kleur en geur", verschenen in Pas-uit, editie Pajottenland, 4.5.2005-18.5.2005. Over "een boterham met plattekaas" schrijft Boon erg lyrisch dat hij "dikbesmeerd, en ruim met zout en veel peper bestrooid" moet zijn. "En daarop de versiering, rode radijsjes met nog wat groen eraan vast. En plus daarbij een paar nieuwe scheutjes van ajuinen, van die kleine witte bolletjes met een lange groene pluimstaart." Wanneer Boon door Halle rijdt, "draaide ik op de markt van Halle het raampje naar beneden en vroeg", denkend dat hij nog steeds de weg naar Halle moest vinden, "aan 2 gendarmen : de weg naar Halle, alstublieft? Het scheelde niet veel of we hadden een proces, want die dienaar der wet dacht, dat ik hem voor de aap wou houden."
Hieronder vind je een overzicht van Hallenaars die in dichtbundels ook poëzie over Halle hebben laten verschijnen. Al hun bundels worden, zonder vermelding van uitgeverij en plaats van uitgifte, opgenomen. Voor die bundels die poëzie over Halle bevatten, is volgende verduidelijking gehanteerd: -*gedichten over Halle; -**afdeling of cyclus over Halle; -***bundel over Halle; ****Van sommige dichters is poëzie over Halle slechts verschenen in de collectieve dichtbundel CLAUS, Hans; DELEN, Pieter; DEVISCH, Etienne; VAN OVERSTRAETEN, Nicole; WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Steenwegen. Cultuurcentrum en
xarnego, Halle. 2004.
CLAUS, Hans (Kortrijk, 2 december 1962; °Brasschaat, 1935)****: Blauw, blauw, blauw (1999), Defilé an Dante (2000, kalender), Gebrand papier (2001) en Oudenaardse verzen (2003). DEHAAG, Gerrie (pseudoniem voor Gaby Lahaye; Hoboken). Oktober laat zijn blaren vallen (1987), *Deze woorden zijn als bloemen (1988), Tedere schaduw (1989), Een slag in het water (1995), Rapsodie in blue (1999) en Op de snaren van de wind (?). DELEN, Pieter (pseudoniem van Kris Poté; Gent, 13 april 1962)****. Domeindreef (?), *De dageraad achterna (1992), *De zingende republiek (1996) en Code onbekend (1998). DEVISCH, Etienne (Halle, 2 september 1952)****. Poesie, Nylons en Gedichten III (zeventiger jaren van vorige eeuw; meer gegevens ontbreken). LAUREYS, Ghislain (Halle, 21 september 1924 - Halle, 13 januari 1995). *Morgenrood (1943), **Het hart van mijn stad (1972), Poëtisch-Pakket (1984), De gang der gedachten (1993, verschenen in de collectieve dichtbundel "Tuinen van de wind" met poëzie van Roland Cassiman, Etienne Delbaere, Marjo Dohmen, Ubbo-Derk Hakholt, Ghislain Laureys en Alma Moens) en De lokstem van het leven (1995, samengesteld door Rik Wouters). VANHAELEN, Jan (Halle, 3 november 1942). Album (1988), "Portretten en landschappen" (1992) en en bundel zonder titel (1999, verschenen in de collectieve dichtbundel "Gezocht" met poëzie van Bart, Bruno en Jan Vanhaelen). VAN DEN WEGHE, Jan (Halle 29 april 1920 - ?, 26 maat 1988). Salto mortale (1942), De toren van Babel (1944), Het vat der Danaïden (1962) en *Tussen de regels (1977). VAN OVERSTRAETEN, Nicole (Halle, 30 juni 1946)****: De dagen van de winter (1989), Jagen (1997) en *Sapkracht (1999). WANDERS, Andreas (pseudoniem; Halle, 14 juni 1956)****. 3 dichtbundels onder een ander pseudoniem. Wanders publiceert enkel onder pseudoniemen omdat hij zijn anonimiteit wenst te behouden.Daarom kan niiets meer meegedeeld worden. WOUTERS, Rik (Halle, 2 april 1956)****. Ik zeg tot je (1979), **Nauwelijks ademend verheffen woorden zich (1982), *Lawaai is tederheid (1987), Het woord hertalen en *Wat stilte genoemd wordt (1996, dubbeldichtbundel), ***Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd (1998), *Het verboden evangelie van de dichter (1999), *Xamego (1999), Gebruik maken van woorden en ongedateerde brieven (2000) en Zeg niet (2003).
ONGHEVIIIEN* VERWOORDEN EEN OUDE STAD DIE BLIJFT LEVEN [gidsen in Halle aan de hand van poëzie]
gidsen in het Halle binnen de vroegere vesten aan de hand van poëzie**
Gidsen in dorp, gemeente of stad lijkt me een complexe bezigheid die slechts kan op voorwaarde dat 3 parameters aanwezig zijn. Er is een zender die iets te zeggen heeft of meent te zeggen te hebben, nodig. Die zender richt zich tot een ontvanger. Zender en ontvanger zijn echter niet voldoende om van communicatie en overdracht van gegevens te gewagen. Er is een derde parameter nodig, een inhoud die de band tussen zender en ontvanger vormt. Zender en ontvanger laten zich duidelijk benoemen. De zender is de gids; de ontvanger de perso(o)n(en) die zich la(a)t(en) gidsen. De inhoud omschrijven lijkt me moeilijker, alleen al omwille van de complexiteit ervan. Vragen kunnnen verduidelijken. Wat typeert een stad? Wat is de moeite waard om in een relatief kort tijdsbestek over te dragen? Welke bronnen staan ter beschikking? Hoe wordt wat als nuttige informatie weerhouden wordt, overgedragen? Vragen 1 en 2 vullen elkaar aan. Meestal komen geschiedenis, kunst en lokale wetenswaardigheden als feesten, gastronomie, en plaatselijke weetjes aan bod. Bronnen zijn meestal uitvoerig voorhanden: boeken, geschreven, andere gedrukte en (audio-)visuele bronnen, gebouwen, musea, voorwerpen, internetsites, alle mogelijke informatie door inwoners verstrekt, Vraag 4 wil ik onbeantwoord laten: (gediplomeerde) gidsen leren in hun opleiding immers wat al dan niet kan.
Mijn geboortestad Halle waartoe ik me vanaf nu beperk, is een ideale stad om te gidsen omdat er iets te zien en te beleven is en omdat er over die zaken en personen meer dan genoeg informatie voorhanden is. Toch worden niet alle beschikbare bronnen adequaat gebruikt. Meestal wordt er zelfs geen gebruik van gemaakt. Ik denk dat de meeste stadsgidsen geen weet hebben van de bronnen waarop ik wil zinspelen: de literatuur. Halle is nochtans rijk aan letterkundigen, vooral dan dichters. In de poëzie van Gerrie Dehaag (1 gedicht in 1 bundel), Pieter Delen (6 gedichten in 2 bundels), Ghislain Laureys (23 gedichten in 2 bundels), Jan van den Weghe (1 gedicht in 1 bundel), Jan Vanhaelen (3 gedichten in 2 bundels), Nicole Van Overstraeten (7 gedichten in 1 bundel) en Rik Wouters (31 gedichten in 8 bundels) [1] komt Halle terloops of uitgesproken en al dan niet bij naam genoemd aan bod. Van Hans Claus (2 gedichten), Etienne Devisch (2 gedichten) en Andreas Wanders (2 gedichten) verschenen geen gedichten over Halle in dichtbundels: in "Steenwegen" [2], een bloemlezing naar aanleiding van het gelijknamige project van het Halse cultuurcentrum t Vondel en de provincie Vlaams-Brabant, die vorig jaar verscheen, werden gedichten van hen, samen met nieuw werk van Delen, Van Overstraeten en Wouters, opgenomen. Van Jan van den Weghe verschenen nog 3 gedichten over Halle in een roman [3].
De gedichten geven een doorslag van de geschiedenis van de stad in de breedste zin van het woord. Hendrik Conscience, René Devedeleer, Adrien François Servais, Louis Thevenet, Beestenmarkt, carré van Lecocq, Grote Markt, Molenborre, Oudstrijdersplein, Possozplein, Sollenbeemd, Volpestraat, Vondel, basiliek en -toren, Jezuïetencollege, Paterskerk, vroegere post, renaissancistisch en nieuw stadhuis, vroegere station, bedevaart, carnaval, marktdag, pinksterenprocessie, handelaars, François Goossens of de moordenaar van Julien Lahaut, Leopold II, ketter Antoine Pocquet, politici, Vaantjesboer, het Franstalige probleem, komen aan bod. Bijna en ten onrechte vergat ik de Zenne waaraan de stad haar ontstaan te danken heeft. Wat me opgevallen is, is dat links met het verleden schering en inslag zijn. Niet alleen het officiële lokale verleden, maar ook het anekdotische komen aan bod. Halle wordt zelfs gesitueerd in al dan niet actuele Vlaamse, Belgische en Europese context. Sommige dichters verwijzen naar lokale kunstenaars, zelfs naar collegas. Op 15 mei 2004 gidste ik in het kader van het al vermelde steenwegenproject een literaire wandeling door het Halse centrum. Op 10 juli deed ik dat naar aanleiding van de Vlaamse feestdag in een gewijzigde vorm én met aandacht voor de ontvoogdingsstrijd van de Vlaamse Beweging over. Over de opkomst mocht ik geen van beide keren klagen. Ik wil niet onvermeld laten dat het feit dat de wandeling van 10 juli op vraag van de stad gepaard ging met het zingen van carnavalliederen door enkele Halse oud-carnavalprinsen, een positief effect op de opkomst kan gehad hebben. Verder in dit artikel wil ik nader op de link tussen geschiedenis en poëzie ingaan uitgaande van 3 items die samen met andere meer of minder typerend zijn of waren voor (het vroegere) Halle: de Zenne, de toren van de basiliek en de musicus Servais. Het is niet mijn bedoeling om een waardeoordeel over de dichters van wie fragmenten opgenomen worden, uit te spreken. Doordat ik in voetnoten verwijs naar de werken waaruit de verzen komen, kan de lezer die dit wenst, dat voor zichzelf doen. Toch nog dit: mooi, schoon of vertederend kan nooit een appreciatie van poëzie zijn. Zelfs goed of slecht kan dat niet: ik sluit me aan bij de stelling van Clem Schouwenaars, dichter én prozaschrijver, "dat er geen goede of slechte gedichten bestaan; er bestaan alleen maar gedichten. Zo bestaan er ook geen goede of slechte dichters. De zogenaamd slechte zijn de naam dichter niet waard." [4]. Over één ding ben ik zeker: alle gedichten zijn gelegenheidsgedichten. Vaak stoor ik me eraan dat die term denigrerend gebruikt wordt, meestal met als enige bedoeling om bepaalde dichters het etiket minor poet of zelfs zondagsdichter op te plakken. Is het immers niet zo dat elk gedicht naar aanleiding of ter gelegenheid van iemand of iets geschreven is?! Naar inhoud onderscheid ik 3 soorten gedichten: gedichten die feiten klakkeloos overnemen, gedichten die feiten-op-zich interpreteren en gedichten die feiten interpreteren en in een bredere context die vaak het plaatselijke overschrijdt, plaatsen. Naar taalgebruik onderscheid ik 2 soorten: zuiver-realistische -niet verwijzend naar het Nieuw-realisme, een stijl in de Vlaamse poëzie in de zestiger jaren van vorige eeuw- gedichten die de lezer niet of nauwelijks aan het denken zetten, hoewel ze niet zelden de kennis van de lezer verruimen, en gedichten die door de inhoud in een gecondenseerde vorm te verwoorden de dichter confronteren met standpunten die de lezer vaak nauwelijks durft te denken, laat staan uit te spreken. Toch nog dit over de dichters uit wiens werk ik citeer. Alle gedichten zijn verschenen in dichtbundels die al dan niet in eigen beheer zijn uitgegeven. De uitzondering is van den Weghe die gedichten over Halle voornamelijk in prozawerk heeft laten verschijnen en die zonder twijfel dé dichter én prozaschrijver van Halle mag genoemd worden. De meesten hebben in Vlaamse literaire tijdschriften met naam gepubliceerd; weinigen haalden zelfs de Nederlandse literaire periodieken. Sommigen zijn met literaire prijzen bekroond of hebben als redacteur bij een aantal literaire tijdschriften het Vlaamse poëzielandschap van de 2de helft van de 20ste mee helpen bepalen. Enkelen hebben zelfs tijdschriften (mee) opgericht. Een minderheid heeft in elke Vlaamse provincie én Brussel uit eigen werk voorgelezen.
Over vele steden zijn geschiedkundige en/of heemkundige boeken en/of (artikels in) tijdschriften verschenen. Sommige steden kunnen er zich zelfs op beroemen dat werken over bijzondere gebouwen verschenen zijn. Halle hoort in beide categorieën thuis. Weinige steden kunnen beweren dat er literatuur over geschreven is. Halle behoort tot de gelukkigen. Spijtig genoeg hebben slechts weinige Hallenaars en stadsgidsen er weet van. Misschien kan dit artikeltje er iets aan veranderen.
-o-o-o-
Laureys is de eerste dichter die het over de Zenne heeft gehad. Hij vertelt over de Zomers in het Zennedal toen hij door Dit landschap dat in rijke kleuren [5] bloeit, wandelde. Ook de Lentes in het Zennedal konden hem met al hun gouden schittering [6] bekoren. Het is duidelijk dat het hier is mijn streek, mijn Zennedal [5] zonder hetwelk hij nooit zou kunnen leven. Laureys is overigens de enige die tijdens het grootste deel van zijn leven de Zenne door de stad heeft zien én horen vloeien. In 1406 en 1407 werd door 400 inwoners de Leide, een zijarm van de Zenne, gegraven om de binnenstad tegen overstromingen te behoeden. Niet zonder reden noemt Delen het Possozplein -uit te spreken als pozooplein-, één van de laagste punten in de stad, het voormalige overstromingsplein [2, Delen]. Huizen werden eeuwenlang op een soort holle sokkel of kelder gebouwd om het water buiten te houden. Wouters herinnert zich dat men bij "Bij Lange Max", nu een jeugdcafé met een andere naam op datzelfde plein, waar ooit zijn grootouders café hielden, Trage trappen op moest ( ) om te ontsnappen / aan het ooit tergende, niet meer dreigende water [7]. Net als Wouters hebben ook andere dichters geen goede herinneringen aan de Zenne die eeuwenlang het uitzicht en het leven van Halle bepaald hebben. Vanhaelen kent Niet één beek met zilveren vissen die doorspartelt dit landschap [8]. Van Overstraeten weet dat de rivier / zich ooit verloor tussen modder en goor [9]. Anderen hebben het over hun rivier. Wanders put uit een soort van collectief geheugen dat slechts diegenen die 50 jaar en ouder zijn, nog hebben. Hij weet dat de Zenne eeuwenlang energie leverde voor leerlooierijen en andere nijverheden en industrieën als brouwerijen en molens en meer dan tot de welvaart van de stad bijgedragen heeft. Er klinkt een soort pijn wanneer hij stelt dat urine er niet meer [2, Wanders] dient om huiden te looien. Verwijst hij naar de openbare urinoir aan het einde van de Basiliekstraat die ooit rechtstreeks in de Leide uitmondde? Devisch weet nog dat zich aan de rivier de Vondelpoort, zoals ze in de volksmond genoemd werd en waar ooit de bruine brugkroeg "De Poort" was, bevond. Hij herinnert zich De visser die misnoegd aan de oever zat. Doelt hij op de vismijn die zich ooit stroomopwaarts, rechts aan de eerste bocht naar links van de Vuurkruisenstraat, bevond? In 1721 werd ze naar de hallen achter het renaissancestadhuis overgebracht. De visser is ontgoocheld met zijn magere vangst. Zou het kunnen dat het water van De Zenne ( ) niet meer je dat is wegens de vervuiling door de industrie die vooral in Wallonië langs de Zenne gelegen was? Devisch schuwt kritiek niet: In de ( ) kroeg ( ) / lachen broeders in de dorst zich paarsrood / om zijn magere vangst. Over welke broeders heeft Devisch het? Over wereldlijke drinkebroers die er hun dagelijkse pinten dronken en er daardoor paarsrood [2, Devisch] bijliepen? Over de geestelijke Broeders van de Christelijke Scholen die een school hadden tussen Vondel, Zenne en Leide die den institu genoemd werd, en misschien ook niet vies waren van een glas te veel? Ook Wanders herinnert zich het poorthuis. Hij heeft weet van een gebochelde / die een stootkar vol lege flessen / binnenduwde [2, Wanders]. Veel van vroeger is verdwenen. De Magere boordpopulieren die fel konden zwaaien en op het Possozplein links van de Zenne stonden, hebben Devisch ooit naar een zij-ingang van het Onze-Lieve-Vrouwecollege, opvolger van den institu, geleid. Het café was vroeger dan de bomen leeggedronken [2, Devisch]. In 1962 werd de Zenne overwelfd en werd haar water via de Leide omgeleid. Sinds 1962 vervangt de Leide de zenne die door haar definitief verdreven [2, Wanders] is: de dichtgegooide Zenne heeft de stad verweesd achtergelaten. Delen ziet dat Honderden dagelijks wandelen boven de dichtgegooide Zenne [2, Delen] zonder te beseffen dat de loop van de vroegere rivier onder hun voeten ligt. Is het dan te verwonderen dat Wanders het Possozplein Zenneloos [2, Wanders] noemt? Devisch beseft dat De Zenne is niet meer je dat is, maar tot een verborgen riool [2, Devisch] verworden is. Wanders die al sinds meer dan 25 jaar niet meer in zijn geboortestad woont, lijkt zich het lot van de rivier het meest aan te trekken. Hij beseft dat weinig van wat ooit was, nog is / sinds zenne verdreven is door Leide. Hij denkt met nostalgie terug aan zijn jeugd: hij herinnert zich nog overduidelijk dat de Zenne toen hij nauwelijks 6 jaar was, plaats heeft moeten ruimen voor de Leide. Hij betreurt het dat de Leide de Zenne meer en meer heeft doen vergeten: eendjes die op de Leide dobberen, en jeugd van wie op schooldagen velen over de Leidebrug in de Basiliekstraat lopen, hebben nooit anders geweten [2, Wanders]. Is het dan verwonderlijk dat de Zenne al lang geen gids meer is [2, Wouters]?! Toch ziet Wanders één voordeel: geen middeleeuwse rat / vlucht nog weg: een uitgespaarde ziekte.Hij wordt zelfs poëtisch in de algemene zin van het woord wanneer hij beweert de sixties-popster donovan, die in een film de rattenvanger van Hameln vertolkt heeft, op doorreis geweest [2, Wanders] is. O ja, waar liep de Zenne? Ze kwam uit Lembeek. Waar nu de stadsmagazijnen zijn, begon men in het begin van de 15de eeuw de Leide te graven. De Zenne stroomde verder zoals ze steeds gestroomd heeft. Via de Arkenvesten over de Molenborre [9] en door de Vuurkruisenstraat naar café "Bij Lange Max" [7] op de hoek van de laatste straat en het Possozplein dat ooit Nieuwmarkt [2, Wanders] genoemd werd en waar de Vondelpoort en de bruine brugkroeg "De Poort" [2, Devisch] was, via de ruimte tussen een notarishuis en het vroegere Onze-Lieve-Vrouwecollege naar een punt rechts van de Slingerweg, waar ze in de Leide verdwijnt om onder het kanaal Brussel-Charleroi haar weg te vervolgen. Om de twee jaren organiseert de stad een poëziewedstrijd waarvoor Wouters in 1998 het initiatief genomen heeft en die de laatste edities "Halle aan de Zenne" en "Poëzie aan de Zenne" heette. Welke Zenne? Niets herinnert immers aan de rivier. Kan het anders dan dat Wanders erg cynisch is wanneer hij het over halle aan de zenne in een brochure heeft?! Wanders lijkt de geschiedenis van de stad beknopt samen te vatten. Toen de Zenne nog door de stad stroomde, was hygiëne een probleem. middeleeuwse ratten / verspreidden ziektes zoals de pest die in Halle meermaals heeft huisgehouden. Rattenvangers als Donovan die slechts in sprookjes steden van ratten zuiveren, bestaan niet. Het graven van de Leide en het overwelven van de Zenne hebben er, samen met andere maatregelen, toe bijgedragen dat er geen overstromingen en voeten / meer in stinkend water zijn. Nadeel is dat er sinds 1962 ook geen Zenne meer is. Ironie van het lot: door cleanheid die aan de slag is, is ze overwelfde/ riool geworden [2, Wanders]. Wanders betreurt het dat geen gedenkplaat aan de rivier herinnert. De ingemetselde stenen met het Franse opschrift dat aan de "de "INONDATION DU 16 AOUT 1850" toen het water meer dan 2 meter boven het normale niveau stond, herinnert en die zich links in de Molenborre wanneer men er vanuit de Basiliekstraat inloopt, en in de achtergevel van het vroegere Jezuïetencollege bevinden, wil hij niet in overweging nemen. Is dat omdat de naam van de Zenne er niet op vermeld staat? Hij begrijpt niet dat de rivier vergeten is. Hij heeft het moeilijk met het ontkennen van haar ontstaan [2, Wanders]. Hard klinkt zijn verwijt aan onverantwoorde stadsbesturen, dat van 1962 dat de rivier dichtsmeet, dat van nu dat niets doet om de Zenne in het collectieve geheugen te bewaren. Hij kan er niet bij dat oorsprong wordt herschreven door besturen en dat de oorsprong én reden van bestaan ondergronds omgeleid wordt // en hij legt mijn aas op tafel [2, Wanders], alsof hij een lijn wil uitwerpen. Zoekt hij steun om de mishandeling van de Zenne aan te klagen en ongedaan te maken?
De toren werd in het begin van de 15de eeuw rond en op een romaanse toren gebouwd. Tussen 1440 en 1470 werden klokkenkamer en spits gebouwd. In 1775 werd de spits door de barokke klokbekroning vervangen. Wanneer men Halle nadert, is het eerste wat opvalt de toren. Ook wanneer men in de oude stad ronddwaalt, is die toren bijna alom aanwezig. van den Weghe noemt De toren ( ) een stenen Goliath [3].Laureys merkt op Hoe trotsch ginds de toren van t Heilig Huis [5] staat. Jaren later herhaalt hij zich wanneer hij het in de toen nieuwe spelling over de trotse toren [10] heeft. Wouters lijkt hem bij te treden wanneer hij de trotse toren / die onaantastbaar prijkt [7], laat uitstijgen tot hét herkennings- en oriëntatiepunt binnen de stad. In zijn belangstelling voor de mannelijke gotische toren vermeldt hij zelfs dat hij bekroond wordt door de barokke lantaarn en de zingende beiaard [11] huisvest. Hij heeft een bijzondere aandacht voor de restauratiewerken die veel te lang op zich hebben laten wachten: de basiliek ( ) / ( )/ werd door een stalen kooi aan banden / gelegd [12]. Hij meent trouwens dat de toren niet de aandacht krijgt die hij verdient. Er kijken wel eens dagjesmensen, toeristen, naar de trotse toren ( ). Marktkramers van buiten de stad en de Halse winkeliers echter horen niet de kleurige klanken / van de zingende beiaard / en zien niet de statige schoonheid / van de machtige toren. Wouters vindt het godgeklaagd dat enkel een meisje van amper 12 / met grote zachte ogen / ( ) bewonderend omhoog kijkt / en ( ) het liedje mee neuriet. Hij begrijpt niet wie (wat) ( ) de andere mensen blind [11] maakt. Merk op dat Wouters dit in 1982 heeft laten publiceren, lang vóór er sprake was van restauratie. Niet zelden werden én worden dichters zieners genoemd die de toekomst bijna perfect aanvoelen. van den Weghe had een meer dan gewone belangstelling voor de toren. Ooit is hij langs de trap naar boven ( ) geklommen, / waar hij zich in 't hoge waaien zeer alleen voelde, zoals de enige officiële torenwachter van Vlaanderen nu, / en 't reuzegroot geraamte hoort hij grommen // gelijk een beest dat leeft in 't kreunend hout [3]. Wouters is hem jaren later gevolgd tot hoog boven de kronkelende straatjes [12]. Het zicht is adembenemend en groots. Daar, diep beneden, ligt een lappendeken, / gerafeld en genaaid met grove steken, // de daken, straten, pleinen, klein en oud. / Is dit nu Halle van zeer hoog bekeken? / Hij kijkt en kijkt en kan geen woord meer spreken [3]. Ook Wouters wordt erdoor aangegrepen: Meer dan driemaal heeft / een haan roestende regens uitgestrooid over daken / en gelovigen die sluiks en raaskallend te laat bidden / gaan [7]. Heeft hij door er de haan bij te halen, willen verwijzen naar het verloochenen van Christus? Verwijst hij naar het smeedijzeren voorwerp dat de toren bekroont? Naar de symbolische en bijbelse haan die Petrus leugens tot driemaal toe aangeklaagd heeft? Krijgen die gelovigen die beladen met pracht en praal te laat de mis willen bijwonen en zonder schroom een plaats op de eerste rij gaan bezetten, lijken een veeg uit de pan? Wouters wordt negatief wanneer hij het heeft over Het slijmspoor van de slak die zich klam-slingerend / de trappen van de toren opsleept. Hij heeft weet van Sporen van een verleden / dat zuiver was, maar nu slechts ingewanden nalaat [7]. Waarnaar verwijzen de ingewanden? Zijn deze onzuivere delen van varken of koe de link met de huidige kerk die de boodschap van de eerste christenen verkracht heeft door ze te herschrijven? Verwijzen ze naar de ingewanden van de Bourgondische hertog Philippe le Hardi die in 1404 in Halle stierf en die in de crypte zouden ingemetseld zijn?
Wanneer men de Grote Markt oploopt, merkt men samen met Devisch op dat men Midden in uw hart van de stad / ( ) een grijze monoliet geplant heeft. Ooit was de muzikant aan wie de wind langzaam / ( ) alle noten één voor één / geduldig uitgefluisterd heeft, een beroemd, misschien zelfs wereldberoemd musicus. Devisch weet dat uiteindelijk alleen de componist / overbleef met zijn cello [2, Devisch] terwijl zijn werken vergeten zijn en nog maar weinig gespeeld worden. Claus speelt het erg poëtisch en verdicht, zelfs ietwat hermetisch. Hij herleidt de musicus tot zijn instrument, tot Een cello zonder snaren. Wijst een witte stenen buik [2, Claus] op de waarneembare buik van de musicus of op de cello die niets minder dan een uitbreiding van of vergroeiing met het lichaam van de musicus geworden is? Vaagweg blijkt dat Claus en Devisch de musicus kennen; toch noemen ze zijn naam niet. Slechts Laureys doet dit wanneer hij hem naar aanduidingen op het standbeeld Adriaan-Frans Servais noemt. Ten onrechte echter: Servais die in 1807 te Halle geboren en er in 1866 overleden is, heette Adrien François. Slechts Laureys deelt iets mee over zijn leven. Hij weet dat Gij en uw bas-viool, een cello dus, die onafscheidbaar zijt, / triomfen delen mocht in verre, vreemde steden, / Te Warschau en Sint Petersbourg en andere Europese steden. Hij kreeg bij elk concert, een warm applaus [5] van de toehoorders en werd zelfs door tijdgenoten als Berlioz die hem de "Paganini van de cello" noemde, geroemd. Niet onbelangrijk is dat Claus het over een cello zonder snaren [2, Claus] heeft. Wouters is hem reeds voorgegaan toen hij het had over de musicus / ( ) die veel snaren mist [12]. Hiermee wordt niet bedoeld dat Servais dood is en geen muziek meer speelt. Er wordt letterlijk verwezen naar het feit dat "de cello" ooit "zelfs" letterlijk "snaarloos" was, "onder andere door het opblazen van de Bospoortbrug" over het kanaal "door de Duitsers op het einde van WO II" [13]. Wouters laat Servais het meest aan bod komen. Hij laat hem zelfs een rol(letje) spelen in de relatie tussen Staat en kerk. Hij weet dat Servais In het midden van de markt, tussen renaissancestadhuis dat ik verkies boven het nietszeggende historisch stadhuis zoals het in Halle gebruikt wordt -ook het zogenoemde nieuwe stadhuis is sinds de in gebruikneming immers historisch- en Sint-Martinusbasiliek, op een piëdestal staat. Beweert hij dat Servais uit zijn contacten met de Belgische, verpersoonlijkt door de vrouw van Leopold II die in Servais villa in Halle een veelgeziene gaste was, en Russische Staat en de katholieke kerk het maximum heeft weten te halen? Hij weet dat Servais standbeeld decennia lang afgeschermd / was door een hek. Waarom? Omdat het de gewoonte was om standbeelden af te schermen tegen vandalisme of ik weet niet wat? Omdat hij, Servais dus, miskend werd? Servais carrière bewijst dat Wouters het verkeerd voor heeft. Of bedoelt Wouters dat Servais nu miskend wordt? [2, Wouters]. Dit zou kunnen kloppen omdat zijn muziek vandaag weinig, in Halle zelfs niet, in het openbaar gespeeld wordt. Of is het Omdat hij tweetalig is? [2, Wouters]. Ik heb geschreven dat Servais voornamen Franstalig klonken. Uitzonderlijk was dat in die tijd in Halle niet. Uitzonderlijk was dat zelfs een veertigtal jaar geleden niet. Misschien is het zelfs nu niet uitzonderlijk. Ook het standbeeld van Servais ontsnapt er niet aan. Wouters klaagt aan: een musicus ( ) koestert zijn tweetalige voetstuk [12]. Wouters is niet alleen om het Franstalige in Halle aan te klagen. Als vervolg van het net geciteerde vervolgt hij met te citeren uit van den Weghes Halle-roman: Er is echter maar één land op de hele wereld, geloof ik, waar de numerieke meerderheid in een democratisch regime zo lang en zo schandalig geminoriseerd is geworden. Dit land is België [3]. Vreemd is dat Wouters Servais niet bij naam noemt. Wel verwijst hij naar diens schoonzoon Godebski die ondermeer het justitia-beeld, één van de 2 beelden die de voorgevel van het Halse stadhuis siert, gemaakt heeft, en dat vergeefs probeert om recht en tijd levend te houden [11]. Servais laat Wouters niet los. Hij deelt hem zelfs een bijzondere, surreële rol toe waarmee de musicus meer dan waarschijnlijk niet zou kunnen lachen hebben. Hij laat de violoncellist van zijn voetstuk springen om bizar met de bol / van de doopkapel ( ) te dollen. Hij schrijft hem zelfs onvermoede gaven toe: Hard slaat de bal / tegen de gevel van het hôtel de ville te pletter
. Velen zouden Wouters van een gebrek aan respect, zelfs van een vorm van heiligschennis durven te beschuldigen. Toch eindigt hij met een vers waaruit respect voor Servais en onbegrip voor de houding van Hallenaars die zijn naam meer doodzwijgen dan uitspreken, blijkt: Verlaten, in de wind ligt een partituur van Servais te bladeren [2, Wouters].
-o-o-o-
Ik heb geprobeerd om de lezer in het kort met poëzie over Halle te laten kennismaken. Plaatsgebrek stond met niet toe om alle items aan bod te laten komen. Daarom heb ik me beperkt tot 3 belangrijke, maar niet noodzakelijk de belangrijkste items: Zenne, basiliektoren en Servais. Om dat euvel te verhelpen verschijnt in 2006 mijn essay "OngheVIIIen verwoorden een oude stad die leven blijft" met als ondertitel "Een dichterlijke wandelgids voor het oude Halle binnen de vesten". Datzelfde plaatsgebrek heeft tot gevolg gehad dat ik me tot fragmenten uit gedichten heb moeten beperken. In het te verschijnen essay zullen meer dan 25 gedichten over Halle opgenomen worden. Ik heb reeds geschreven dat weinige steden kunnen beweren dat er literatuur over geschreven is. Hiermee bedoel ik dat voor slechts weinige gemeentes, steden of zelfs streken voldoende gedichten beschikbaar zijn om er een volledige al dan niet gegidste wandeling aan te wijden. Dichtbij Halle behoren Brussel en Pajottenland tot de gelukkigen: Dirk Christiaens [15] en Frank de Crits [16] hebben poëziebloemlezingen over Brussel samengesteld en Stefan van den Bossche [17] heeft het over het Pajottenland gehad. Verder van Halle heeft Louis Paul Boon het in zijn proza gehad over Aalst en Hubert Lampo in zijn proza, Clem Schouwenaars in zijn poëzie en proza en vriend Guy van Hoof in zijn poëzie over Antwerpen. Gedichten over Antwerpen werden door Philip Hoorne [18] verzameld. Het spreekt dat ik met voorgaande opsomming geen volledigheid beoogd heb. Zou het niet prachtig zijn indien Halle een poëtische wandeling binnen de vroegere middeleeuwse vesten zou bewegwijzeren en illustreren met gedichten van Hallenaars die op verscheidene plaatsen permanent opgehangen worden?! O ja, wie alle gedichten die in dichtbundels van Hallenaars over het Halle van vóór de fusie geschreven zijn, wil leren kennen, kan me steeds contacteren via
Voetnoten: * "OngheVIIIen", lees "Ongheachten", verwijst naar een rederijkerskamer die in Halle in de 16de en 17de eeuwactief was. Ik heb de naam anders geïnterpreteerd dan de bedoeling die voor de rederijkers telde: het zich minder hoog inschatten dan god en het zich niet waard achten om in zijn dienst te treden. Ík verwijs naar het feit dat dichters én hun werk door de huidige maatschappij niet naar waarde geschat worden, in tegenstelling met het werk van plastische kunstenaars dat vaak overgewaardeerd wordt. ** Wanneer ik poëzie citeer, worden de verzen cursief afgedrukt en door / gescheiden. Andere citaten worden gewoon gedrukt en tussen " " gezet. Ikzelf ben op 2 manieren in deze korte tekst aanwezig. Als schrijver van dit artikel, als ik-essayist dus, gebruik ik de ik-persoon. Wanneer ik uit mijn poëtisch werk citeer en dus ik-dichter ben en wanneer ik over de schrijver ervan praat, heb ik het over (Rik) Wouters. [1] Op de uitzonderingen na die in dezelfde alinea volgen, heb ik me beperkt tot dichtbundels van Hallenaars. Gedichten verschenen in literaire en andere tijdschriften, literaire bloemlezingen en alle mogelijke andere publicaties, zijn niet in aanmerking genomen. [2] CLAUS, Hans; DELEN, Pieter; DEVISCH, Etienne; VAN OVERSTRAETEN, Nicole; WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Steenwegen. Cultuurcentrum en
xarnego, Halle. 2004. [3] VAN DEN WEGHE, Jan. Het kristallen paleis. Reinaert, Zele. 1984. [4] SCHOUWENAARS, Clem. Verzamelde gedichten. Hadewijch, Schoten. 1984. [5] LAUREYS, Ghislain. Het hart van mijn stad. Eigen beheer, Halle. 1972. [6] LAUREYS, Ghislain. Poëtisch-pakket. Eigen beheer, Halle. 1984. [7] WOUTERS, Rik. Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd. Herinneringen aan ooit en nog. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1998. [8] VANHAELEN, Jan. Album. Eigen beheer, Halle. 1988. [9] VAN OVERSTRAETEN, Nicole. Sapkracht. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1999. [10] LAUREYS, Ghislain. Morgenrood. Eigen beheer, Halle. 1945. [11] WOUTERS, Rik. Nauwelijks ademend verheffen woorden zich. Iambe, Molenhoek, Nederland. 1982. [12] WOUTERS, Rik. Xarnego. Klaagliederen van een Catalaanse Brabander. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1999. [13] WOUTERS, Rik. Servais: the music never dies. In: Pas-uit, editie Pajottenland, 10.3.2005 tot 24.3.2005, p. 21. [14] WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. OngheVIIIen verwoorden een oude stad die leven blijft. Een dichterlijke wandelgids voor het oude Halle binnen de vesten. In voorbereiding. Gepande verschijning bij xarnego uit Halle: 2006. [15] CHRISTIAENS, Dirk. Brussel is een vreemde stad. 75 dichters over 1 stad 1385-1985. Houtekiet, Antwerpen-Baarn. 1989. [16] DE CRITS, Frank. Brussel. Poëzie over een stad. Standaard boekhandel, zonder plaats. 1981. [17] VAN DEN BOSSCHE, Stefan. Het Pajottenland door schrijvers heen. Facet, Antwerpen. 1992. [18] HOORNE, Philip. Antwerpen, de stad in gedichten. Uitgeverij 521, Amsterdam. 2003.
Verschenen in: Zuidwest-info [een uitgave van Gewestelijke VVV Pajottenland & Zennevallei, Halle], nr. 1, maart 2006, pag. 11-15.
BLOED DRUIPT WAAR HET NIET GAAN KAN [over mijn belangstelling voor poëzie]
over mijn obsessie voor poëzie door Hallenaars
Meer dan eens heb ik via essays, interviews en kritische artikels aandacht gevraagd voor het literaire werk van Nederlandstalige, vooral Vlaamse, letterkundigen en letterkunde. Prozaschrijvers en dichters kwamen aan bod. Vooral het werk van dichters genoot mijn voorkeur. Wie meer wil weten over mijn kritische werk, kan er in de al dan niet nabije toekomst "In de ban van het woord" [1], een naslagwerk over mijn literaire publicaties, samengesteld door Andreas Wanders en mezelf, op naslaan. Dat mijn voorkeur naar dichters uitging en uitgaat, hoeft geen verwondering te wekken. Ik heb lang geleden niet alleen als dichter gedebuteerd, maar ben het ook in het innigste van mijn geest gebleven. Dat ik geregeld (een zelfs bijzondere) aandacht aan Halse dichters besteed heb, is niet meer dan normaal. Mijn banden met mijn geboortedorp [2] Halle zijn tot buiten haar grenzen gekend. Zelfs in Antwerpen heeft men erover geschreven: literair criticus Guy van Hoof had het over Halle, zijn stad, maar ook een locatie die aantrekt en afstoot. [3].
Ik denk dat die Halse dichters niet ogen klagen over mijn aandacht. Ik heb bloemlezingen samengesteld uit het oeuvre van Ghislain Laureys [4] en met gedichten van Hans Claus, Pieter Delen, Etienne Devisch, Nicole Van Overstraeten, Andreas Wanders en mezelf [5]. Ik heb de poëzie van Laureys [6 en 7] en Jan van den Weghe [8] ontleed en werken over poëzie van Laureys [9] en Jef Algoet, Emiel Gouffaux, Laureys, Felix Leheuwe, Jan Vanbellinghen, van den Weghe en mezelf [10] mee samengesteld. Ik heb Laureys [11] en Van Overstraeten [12] geïnterviewd. Ik heb bundels van Van Overstraeten [13] en Delen [14] gerecenseerd en gedichten van Delen, Jan Vanhaelen en Van Overstraeten proberen te verklaren [15, 16, 17 en 19] en Halle op kunst- en vooral dichterlijk vlak [18 en 19] doorgelicht.
Ik heb 2 bundels van Gerrie Dehaag, 2 bundels van Van Overstraeten en een compilatiebundel uit Laureys poëzie ingeleid en voorgesteld. Ik heb literaire wandelingen geleid. Ik heb gedichten van Claus, Dehaag, Delen, Devisch, Laureys, van den Weghe, Vanhaelen, Van Overstraeten, Wanders en mezelf voorgelezen. Ik heb dichters met elkaar in contact gebracht en heb Claus, Dehaag, Delen, Devisch, Vanhaelen en Van Overstraeten de kans gegeven om hun gedichten voor te lezen. Ik heb natuurlijk niet nagelaten om mezelf te promoten. Bloed loopt, druipt waar het niet gaan kan. Ik zit niet stil: ik werk aan essays over gedichten van Claus, Delen, Devisch, Van Overstraeten, Wanders en mezelf [20] en, samen met Wanders, aan een literaire wandeling door het Halle van vóór de fusie [21] met gedichten of fragmenten eruit van Claus, Dehaag, Delen, Devisch, Laureys, van den Weghe, Vanhaelen, Van Overstraeten, Wanders en mezelf. Ik zit niet stil. Ik ga op zoek naar bundels van Halse dichters: ik heb er 27 gevonden die samen 68 bundels lieten verschijnen. Ik zoek recensies over die werken op. Het uiteindelijke doel kan slechts het schrijven van een naslagwerk over Halse dichters zijn. Dat project houdt me reeds sinds 1997 toen ik schreef dat Halle nood heeft aan een literaire gids die ik ( ) wel ooit wil proberen om ( ) samen te stellen [18 en 19], in de ban.
Meer dan eens heb ik via essays, interviews en kritische artikels aandacht gevraagd voor de poëzie van Halse dichters. Waarom heb ik geen aandacht aan mijn eigen poëzie besteed? Waarom heb ik te weinig aandacht aan mijn eigen poëzie besteed? Anderen hebben geprobeerd om mijn poëzie te ontleden. Ik heb het niet over recensenten die op (vaak te) beknopte wijze bundels gesignaleerd hebben. Ik denk eerder aan literatuurcritici die gepoogd hebben om mijn poëzie in uitgebreidere teksten te analyseren en te benoemen. Ze hebben het niet geprobeerd; ze zijn erin geslaagd. Ik denk aan Frits Crombez [22 en 23], Andries Dhoeve [24], van Hoof [3 en 25] en Wanders [26]. Wanneer ik van Hoof en Wanders vermeld mag ik van Hoofs inleidingsteksten van enkele van mijn bundels en Wanders 4 flapteksten van bundels [27, 28, 29 en 30] niet onvermeld laten.
Kortom, ik heb veel over Halle en poëzie geschreven. Ik ben niet de enige. Halle is echter meer dan poëzie. Ook andere literatuurvormen zijn al behandeld door literaire critici. Ik heb geschreven dat ik dat ik een literaire gids over Halle wil samen( )stellen [18 en 19]. Door al wat voorafgaat, staat vast dat ik er niet met lege handen aan zal beginnen. Er bestaat immers al een berg teksten waarop ik zal kunnen terugvallen.
Voetnoten
[1] WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. In de ban van het woord. Onweerstaanbare dwang en onblusbare drang [naslagwerk over de literaire publicaties van Rik Wouters]. Te verschijnen bij Xarnego uit Halle in een nog niet vastgesteld jaar. [2] WOUTERS, Rik. Xarnego. Klaagliederen van een Catalaanse Brabander [dichtbundel]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1999. [3] VAN HOOF, Guy. Recht van spreken. De poëzie van Rik Wouters. VKH, Torhout (in samenwerking met Modus Vivendi, literair café "Den Hopsack", Antwerpen en El Gato Negro, tapaskroeg, Torhout). 2002. [4] LAUREYS, Ghislain [samensteller: Rik Wouters]. De lokstem van het leven. Een bloemlezing [Uitgegeven als 1 boek, samen met: WOUTERS, Rik. De niet-conforme conformist. Een monografie over de Halse dichter Ghislain Laureys]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1995. Ook gedeeltelijk [laatste 3 bladzijden] verschenen in: Argusogen of het geweten van Halle [e-mailtijdschrift], nr. 11, 25 oktober 2002 en op
www.halle.nu en www.stadhalle.com. [5] CLAUS, Hans; DELEN, Pieter; DEVISCH, Etienne; VAN OVERSTRAETEN, Nicole; WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik [niet-vermelde samensteller: Rik Wouters]. Steenwegen. Cultureel Centrum t Vondel (in samenwerking met de literaire vereniging Xarnego), Halle. 2004. [6] WOUTERS, Rik. Een Hallenaar bezingt zijn stad en geboortestreek in lyrische bewoordingen of kennismaking met de dichtbundel "Het hart van mijn stad" door Ghislain Laureys. In: Hallensia [geschied- en oudheidkundig tijdschrift], 4, 4, oktober-december 1982, pag. 34-43. [7] WOUTERS, Rik. De niet-conforme conformist. Een monografie over de Halse dichter Ghislain Laureys]. [[Uitgegeven als 1 boek, samen met: LAUREYS, Ghislain [samensteller: Rik Wouters]. De lokstem van het leven. Een bloemlezing]]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1995. [8] WOUTERS, Rik. "Zij hoeven niet te weten, hoe ik treur. / Alleen in mijn gedichten bloedt de wonde." Of Hoe Jan van den Weghe levensproblemen en ellende van zich afschrijft. In: Hallensia [geschied- en oudheidkundig tijdschrift], 6, 4, oktober-december 1984, pag. 19-26. [9] WOUTERS, Rik [niet-vermelde samensteller]. Ghislain Laureys 60 [metkritische bijdragen van Margreet Janssen Reinen, Ghislain Laureys, Ton Luiting, Jan van den Weghe en Rik Wouters en creatieve bijdragen van Raoul Maria de Puydt, Ghislain Laureys, Edith Oeyen, André Polfliet en Jan van den Weghe]. Kofschip-Kring, Zellik. 1984. Ook verschenen in: [Over Ghislain Laureys], t Kofschip [literair tijdschrift], 12, 5, november-december 1984, pag. 17-32. [10] WOUTERS, Rik [niet-vermelde medesamensteller]. [Over de Halse dichters Jef Algoet, Emiel Gouffaux, Ghislain Laureys, Felix Leheuwe, Jan Vanbellinghen, Jan Van den Weghe en Rik Wouters] [kritische bijdragen door Raymond Clement (x2), R. Cornelis (x 2), Frits Crombez, Herman De Spiegeleer, Andries Dhoeve, Ton Luiting, Luuk Rademakers en Rik Wouters en poëzie van Jef Algoet, Emiel Gouffaux, Ghislain Laureys, Felix Leheuwe, Jan Vanbellinghen, Jan Van den Weghe en Rik Wouters] In: Hallensia [geschied- en oudheidkundig literair tijdschrift], 6, 4, oktober-december 1984. [11] WOUTERS, Rik. Interview met Ghislain Laureys. In: WOUTERS, Rik [niet-vermelde samensteller]. Ghislain Laureys 60. Kofschip-Kring, Zellik. 1984. Ook verschenen in: t Kofschip [literair tijdschrift], 12, 5/1, november-december 1984, pag. 29-32. [12] WOUTERS, Rik. Nicole Van Overstraeten in haar queeste naar de vrouw en dichteres in zichzelf [interview]. In: Argusogen of het geweten van Halle [e-mailtijdschrift], nr. 4, 28 april 2001 en op www.halle.nu en www.stadhalle.com. [13] WOUTERS, Rik. schaamteloos en puur als ik ben [over de dichtbundel "Jagen" van Nicole Van Overstraeten]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1995. [14] WOUTERS, Rik. Ra ra wie ben ik? (over dichters en hun pseudoniemen) [o.a. over de dichtbundel "De dageraad achterna" van Pieter Delen]. Verschenen in: Kiezel [literair tijdschrift], 3, 10, juni 1993, pag. 28-30. [15] WOUTERS, Rik. Dit huis heeft geleefd, dit huis heeft doen leven. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977)[over het gedicht "Banket" van Pieter Delen]. In: WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [16] WOUTERS, Rik. Bogaarden waar meter de velden liefhad. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977)[over het gedicht "Maart" van Jan Vanhaelen]. In: WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [17] WOUTERS, Rik. Op een wiebelende evenwichtskabel. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977) [over het gedicht "Aan César Vallejo" van Nicole Van Overstraeten]. In: WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [18] WOUTERS, Rik. Obsessionele dorst naar woorden en openbare dronkenschap [over Halle, kunst en poëzie]. In: WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977). Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [19] WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977) [o.a. over gedichten van Pieter Delen, Jan Vanhaelen en Nicole Van Overstraeten]. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [20] Werktitel: de doorlichter van woorden die plaatsen bestaansrecht geven. Werkondertitel: steenwegen tonen de weg. Een uitloper van het uitgebreide poëtische "steenwegenproject" die in Halle liep van 18 april tot 30 mei 2004. [21] Werktitel: OngheVIIIen verwoorden een oude stad. Werkondertitel: dichterlijke wandelgids over het Halle van vóór de fusie. [22] CROMBEZ, F[rits]. Rik Wouters, ik-dichter van de werkelijkheid. In: Initiatief [literair tijdschrift], 3de jg., nr. 18, mei 1984. pag. 46-49. [23] CROMBEZ, Frits. Rik Wouters in zijn poëtische eigen tijd. In: Hallensia [geschied- en oudheidkundig tijdschrift], 6, 4, oktober-december 1984, pag. 31-33. [24] DHOEVE, Andreas. Rik Wouters: een veelbelovende jonge dichter uit Halle. In: Hallensia [geschied- en oudheidkundig tijdschrift], 6, 4, oktober-december 1984, pag. 27-30. [25] VAN HOOF, Guy. Het woord en de stilte [over de dichtbundels "Het woord hertalen en Wat stilte genoemd wordt" en "Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd"]. De poëzie van Rik Wouters. In: De houten gong [literair tijdschrift], 1, 4, november 1999, pag. 4-6. [26] WANDERS, Andreas. Kwetsbaar en verstoten tussen brokstukken. Het ontnomen woord en de doorgelichte dichter. In: WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Het verboden evangelie van de dichter. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1999. [27] WANDERS, Andreas. In zijn poëzie probeert Rik Wouters Flaptekst van de dichtbundel "Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd" van Rik Wouters. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1998. [28] WANDERS, Andreas. Met "gebruik maken van woorden en ongedateerde brieven" is Wouters Flaptekst van de dichtbundel "Gebruik maken van woorden en ongedateerde brieven" van Rik Wouters. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 2000. [29] WANDERS, Andreas. 1979. Wouters debuteert als dichter. Flaptekst van de dichtbundel "Xarnego" van Rik Wouters. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1999. [30] WANDERS, Andreas. "Zeg niet" bevat poëzieproza en prozapoëzie. Flaptekst van de dichtbundel "Zeg niet" van Rik Wouters. Xarnego, Halle. 2003.
Ik heb er lang over nagedacht of ik me als initiatiefnemer van dit blog moet voorstellen. Weken zijn er overheen gegaan. Daarom is deze onthullende tekst later dan het begin aan dit blog toegevoegd. Ik heb onthullende geschreven omdat ik denk dat na het lezen van WAT BEN IK / WAT DOE IK meer vragen dan antwoorden zullen overblijven. Laat me toe om me geografisch te situeren. Ooit heb ik in een roman in voorbereiding geschreven: België. Hoewel mijn identiteitskaart carte d'identité personalausweis identity card vermeldtdat ik onder andere uit België kom(...) (Maar ook uit Belgique, Belgien, Belgium.), ben ik geen Belg. Nu zou ik schrijven: wat een Belg genoemd wordt. Een kunstmatig gecreëerd product weiger(...) ik te zijn. Vlaming ben ik ook al niet. Dat volk van duivenmelkers en namaakgeuze dat noordzeegarnalen veel te duur verkoopt -Het woekeren is sinds W.O.II één van hun specialiteiten.- en dat ten westen van Brussel woont, lukt er maar niet in Nederlands te spreken: ze wauwelen. Ben ik Brabander? H. is gedurende eeuwen deel van Henegouwen geweest. Henegouwer dan? Met geen heb ik affiniteiten. Een inwoner van H. -Twijfel er niet aan dat H. voor Halle staat.- misschien, naar mijn geboorteplaats. Misschien, maar toch: het zou een te groot compliment zijn voor veel inwoners van dat Zennestadje. [1]. Waarom zou Hallenaar een te groot compliment voor veel van haar inwoners zijn? Zonder volledig te zijn kan ik zonder moeite 2 redenen aanhalen. Hoewel ik al zo vaak geschreven heb dat Halle de meest-zuidelijke stad van de vroegere Nederlanden waar nog Nederlands gesproken wordt, zou ik er beter aan doen om te nuanceren: Halle, de meest-zuidelijke stad van de vroegere Nederlanden waar nog door een aantal mensen nog Nederlands gesproken wordt. Loop maar eens door de winkelwandelstraten: tal van winkels die een Engelse of Franse naam hebben, gebruiken naast het Nederlands Frans in hun aanduidingen naar mogelijke klanten. Sta maar eens aan de schoolpoorten net vóór of na de school: Een vierde tot een derde van de leerlingen spreekt Frans of een andere taal dan het Nederlands onder elkaar. Kijk maar eens naar opschriften op officiële gebouwen of monumenten en je merkt Frans op. Mijn geboortestad -In een gedicht heb ik het over geboortedorp [2]. Dit is me ingegeven door mijn vriend Andreas Wanders. Hij moet niet bang zijn: ik neem de verantwoordelijkheid om de pijnlijke, maar terechte kleinering van Halle volledig op mij.- besteedt veel te veel aandacht aan cultuur en uitvoerders van kunst en te weinig, veel te weinig aan kunst en kunstenaars. Waar hoor ik thuis? Hoor ik ergens thuis? Het lijkt er inderdaad op dat deze tekst meer vragen zal stellen dan antwoorden te geven. Beantwoordt vriend Andreas wanneer hij schrijft: Wouters is Hallenaar, of juister gezegd, Vlaams Hallenaar -Of is hij een Catalaanse Brabander? Hij is immers van oordeel dat te veel van die Halse handelaars en politici geen Vlaamse reflex hebben. Het doet hem pijn. Het zal hem altijd pijn blijven doen. Ik weet dat het aan hem knaagt. [3]. Wie zal het zeggen?! O nee, geloof maar niet dat ik me hier volledig prijs zal geven. Ik lees over Brabander, Catalaan, Hallenaar en Vlaming. Ben ik één van hen? Ben ik een geheel van dat alles? Opnieuw, wie zal het zeggen? Ben ik meer dan Brabander, Catalaan, Hallenaar en Vlaming? Of ben ik gewoon maar ik? Ik en niemand anders? In voorgaande alinea heeft Andreas veel over mij gezegd. Hij heeft goed naar mijn adreskaartje gekeken. Daarop staat dat ik flamingant ben. Dat ik flamingant ben, heb ik reeds verwoord. Ik ben echter geen flamingant zoals er tevelen zijn: flamingant omdat men geen Frans kent. Mijn kennis van niet alleen het Frans, maar ook het Engels en de Castiliaans is meer dan behoorlijk. Flamingantisme wordt door vele Hallenaars als een pest, dé pest beschouwd. Een Hals politicus met nogal van bevoegdheden -Zijn naam doet hier niet terzake.- heeft me ooit verweten dat ik met het uitkomen voor mijn Vlaamsgezindheid in de kaarten van het Vlaams Blok speel. Toen was het nog het Blok. Het Vlaams Belang van nu is niet, helemaal niet het belang van Vlaanderen. Door zijn boude en provocerende uitspraak heeft dat politicusje me beschuldigt van sympathie voor een extreem-rechtse partij. Hij heeft me daarmee meer dan gekwetst. Hij wist echter niet waarover hij het had. Aan dat euvel bezondigen de meeste politici zich al te vaak. Op mijn adreskaartje staat immers ook dat ik catalanist ben. Een catalanista, zoals men het in het Catalaans zegt, verhoudt zich tot flamingant zoals Vlaming zich tot Catalaan verhoudt. Ik ken de geschiedenis van Catalunya, Catalonië, beter dan de Vlaamse. Ik ken de geschiedenis van de Guerra Civil, de Spaanse Burgeroorlog van 1936 tot 1939, gedetailleerd. Ik weet dat de Catalanen onder de franquisten geleden hebben. Ik ken de zwarte geschiedenis door Franco en zijn franquisten -Lees maar fascisten.- van 1939 tot 1975 toen Franco stierf, geschreven, zeer goed. Ik weet dat Franco ooit gezegd heeft dat het Catalaans in het begin van de 21ste eeuw niet meer zou gesproken worden in Spanje. Ik weet dat de Catalanen ook na de Burgeroorlog onder de franquisten geleden hebben. Ik ken de geschiedenis van de Partido Popular en José Maria Aznar, erfgenamen van Franco en het fascistische Spanje, die van 1996 tot 2004 toen ze aan de macht waren, de onderdrukking van Catalunya opnieuw in gang gestoken hebben. Ik weet dat de Catalanen ook onder de neo-franquisten geleden hebben. Ik kan niet anders dan extreem-rechts en fascisme haten. De senyera, de Catalaanse vlag met 4 verticale, rode palen op een gele achtergrond, die in mijn linkerbovenarm getatoeëerd is, heb ik zelfs niet nodig om niet te vergeten. O ja, op mijn adreskaartje staat dat ik in Halle geboren ben. Nergens echter lees ik dat ik Hallenaar ben. Vergetelheid? Toeval? Bewustheid? Laat ik maar verder doen met mijn adreskaartje. Ik lees erop dat ik ook artiest en dichter ben. Dat ik dichter ben, kan ik niet ontkennen. Ik heb 9 dichtbundels, 2 boeken met poëzie en proza en 4 boeken met literaire kritieken laten verschijnen. Ik ben met 5 poëtische, waaronder 2 eerste prijzen, onderscheidingen bedacht. Dat ik artiest ben, ligt minder voor de hand. Sinds enkele jaren schilder ik en maak driedimentionele dingen waarmee ik echter nog niet naar buiten gekomen ben. Toch zal het er ooit van (moeten) komen. Ooit heb ik een GEDICHT VOOR MEZELF geschreven. Zou het kunnen dat het me niet scheelt of ik gelezen word. Ik schrijf immers gedichten VOOR MEZELF. Ik heb alleszins dat gedicht VOOR MEZELF geschreven. Kan dat? Kan er in dat geval van poëzie sprake zijn? Ik heb de veronderstelling dat het me niet scheelt of ik gelezen word, jaren geleden al ontkend toen ik stelde dat De dichter, en dus ook ik, niet schrijft ( ) voor zichzelf. Niet voor zichzelf alleen, natuurlijk, bedoel ik. Beschouw 12 dan maar als een boutade. Het feit alleen al dat ik mijn gedichten uitgeef, dat iemand zijn gedichten uitgeeft, bewijst dat er niet voor zichzelf geschreven wordt.
[3]. Ik moet nog eens op mijn adreskaartje terugkomen. Er staat ook op dat ik anarchist ben. Ik zie velen de wenkbrauwen fronsen: Wouters is tegen gezag. Ze hebben het verkeerd voor. Mijn anarchie is de ideale vorm van democratie waarbij het volk zelf op het laagste niveau beslissingen die ze zelf uitvoert, neemt. Toch kan ik begrijpen dat velen denken dat ik tegen democratie is. Indien ze denken dat het politieke bestel van wat België genoemd wordt en waar politici beslissingen nemen die tegen de meerderheid ingaan, dat de monarchie van wat België genoemd wordt en die meent het recht te hebben om iemand uit het kleine groepje koning te maken omdat hij blauw bloed zou hebben -Een waar curiosum. Indien ik een Saksen-Coburg-Gotha was, zou ik met dat verderfelijke bloed een kermisattractie opstarten.- en dat de kerk die gelijkheid predikt, maar een hiërarchie waaraan tal van privileges verbonden zijn, heeft, democratie is, hebben ze het juist voor. Dat soort volksverlakkerij, is niet aan mij besteed. Dat is antidemocratie. Lang geleden heb ik geschreven: een tweekoppig wezen ben ik. [4]. Wat bedoelde ik ermee? Een zekere dualiteit die in me aanwezig is? Het bestaan van een ik-dichter en ik-sterveling -Dichters, vooral dan diegenen die aan een oeuvre werken, sterven nooit.-? Ik weet het niet. Ik heb immers geschreven: Een tweekoppig wezen wenste ik nooit te worden. [4]. Ben ik wel een tweekoppig wezen? Wanders lijkt deze vraag negatief te beantwoorden: Is Wouters niet een 'veelkoppig' wezen? Hij beantwoordt zijn vraag zelf: hij is ( ) geen 'vierkoppig' wezen zoals ik ten onrechte veronderstelde. Wouters is een 'veelkoppig' wezen. Een complex wezen dat steeds en rechtuit en onverbloemd zijn mening verkondigd heeft en verkondigen zal. Mijn adreskaartje dat vermeldt dat ik anarchist / artiest, dichter / catalanist en flamingant. Is de volgorde belangrijk of gewoon maar alfabetisch? Ik zou het bij-wie-dan-ook niet weten. Laat me de uitspraak van Wanders vervolledigen: Wouters maakt het zijn omgeving niet moeilijk. Het is wel zo dat wie niet voor hem is, slechts tegen hem kan zijn. Om voor hem te zijn, moet men alleen maar zeggen wat men meent, niet meeheulen met de zwijgende meerderheid en zich niet, nooit bezondigen aan achterklap.[5]. Lang geleden heb ik geschreven: er was vroeger / er is nu [6]. Over de toekomst heb ik toen niet gerept. Waarom ik het niet deed, weet ik niet. Ook nu wil ik er niet over reppen. Veranderen zit er voor mij immers niet in.
-o-o-o-
Als bisnummers volgen 4 gedichten uit "Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd", mijn bundel uit 1998, die ik als onderwerp hebben. Of ze verduidelijken, moet je zelf maar uitmaken. Ikzelf doe het alleszins niet: het is immers niet aan de kunstenaar om zichzelf te verklaren. Kunst is een dialoog tussen kunstenaars en kunstliefhebbers. Hieronder geef ik je de kans om in daden om te zetten.
EEN ZELFPORTRET [1]
(..................) maar hoed je voor bedrukt papier. Vergeet nooit: ik lieg, de dichter liegt bij elke pennetrek.
Rik Wouters (Wat stilte genoemd wordt)
Donkerder dan blauw en veelvingerig vlugger ben ik. Verkies ik de vriendelijke vertes van dromen die verloren zijn? Verlang ik naar een verlatenheid van vergeten terrasjes die troosteloos woorden
verbannen? In de stiltes van elke steen vind ik bouwsels. In de herschikking van mijn hoogmoed leg ik een hovaardigheid die anderen kil en koud koesteren. Kortstondig slechts keel ik klanken
die begenadigd beeld worden. Weerloos horen ze des dichters wispelturigheid te ondergaan. Waarom ze hun eigen leven leiden blijven, weet ook ik niet. Na eendere leugen volgt slechts andere waarheid.
EEN ZELFPORTRET [2]
Ik heb gelogen, Sarah, ik lieg niet: ik verwoord slechts andere waarheden.
Rik Wouters (Wat stilte genoemd wordt)
Overjaarse oorlogen en onbeduidend gedonder overleef ik onrustig. Vertikaler nog dan nooit overleg ik een horizon. Nergens laat ik sporen van spanning na. Vertederend vertoon ik tekens
van een vreemde willoosheid wanneer de val nader dan neiging is. Niets kan de lijdloosheid boven de illusie verbannen. Buigzaamheid is breekbaar geworden en grotesker. Grimmig
begin ik te schrijven en stamelend bijna weersta ik nog aan de wetteloosheid van mijn bestaan, de wisselvalligheid van andere geschiedenissen, de weerloosheden van wil geworden woorden.
EEN ZELF(moord)PORTRET [3]
Poëzie: een nuttelozer poging nog tot verzet: dood al té dichtbij.
Rik Wouters (Het woord hertalen)
Onbewust word ik overvallen door warrige winden. Ver- bannen wordt vrolijkheid en slaap. Steels neemt men poëzie af. Predikheren zijn gods passieve honden. Ik wens door folterende hoogmoed hortend en huilend
niet te gaan. Grinnikend klinkt het lied van de aaseter. Zelfs liederen kunnen kras en kelend zijn. Ik zoek kaal en kil een samensmelting tussen leven en dood. Dood! Dik en doffer nog wordt mijn tong. Tergend en tomeloos
tafelt ze niet meer. Hongeriger hoor ik geronnen bloed moeizaam nog de grond kleuren. Verweesd (ver)wijs ik nergens naar en nooit nog. Vlijmscherp blijft het mes. Wind waait woorden en braakt
EEN ZELF(moord)PORTRET [4]
Zomer echter: elk horloge een ruimte waarin gehaat wordt. Woord na woord wordt het leven gevoelloos ontmanteld. Hoop is ondraaglijk. Zelfs
Rik Wouters (Het woord hertalen)
Woedende wind waait moordende woorden en braakt woordenloos geen oordeel over woedende boeken. Ik kan niet meer lezen. Alleen nauwelijks nagenieten nog van een laatste en onvoltooid vers rest. Vertikaal verlegt
de laatste letter mijn loomheid. Heidens geworden is heimwee en ontgoochelend. Overhaast schrijf ik niet op en over. Onversaagd blijft mijn doemdenken dichter bij niets dan dood nog misschien. Fluisterend verspillen
leugens de leegtes van rommelige rust. Rigide word ik. Ontmaken moet ik mijn woestheid van wisselvalligheid en weerzin. Trager wordt verzet en taaier. Toch sluipt dood nog rond en minder nietig dan gedacht verstaat
ze ternauwernoodse tijd. Stille troost wordt overbodig en bladvulsel vol
Voetnoten: *WOUTERS, Rik. Ik zeg tot je. Panther Paperback, Dilbeek. 1979. [1] WOUTERS, Rik. Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1998. [2] WOUTERS, Rik. Xarnego. Klaagliederen van een Catalaanse Brabander. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek en Upsilon, Halle. 1999. [3] WOUTERS, Rik. Wat mij bepaalt, zijn vingers. Letters. Wat mij beperkt, zijn letters. Vingers. In: WOUTERS, Rik. De doorlichter van woorden die anders betekenen. Bedenkingen bij hedendaagse poëzie van Hallenaars (1962-1977). Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1997. [4] WANDERS, Andreas. Kwetsbaar en verstoten tussen brokstukken. In: WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Het verboden evangelie van de dichter. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1999. [5] WOUTERS, Rik. Een tweekoppig wezen ben ik. Een anarchistisch gedicht over overleven, woordenmacht en permanente schending. In: WANDERS, Andreas en WOUTERS, Rik. Het verboden evangelie van de dichter. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1999. [6] WOUTERS, Rik. Ik zeg tot je. Panther Paperback, Dilbeek. 1979. [7] WOUTERS, Rik. Elke klank heeft zich tot een drein verlangzaamd. Herinneringen aan ooit en nog. Casita de la soledad-stichting, Ruisbroek. 1998.
Alles uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden, op voorwaarde van voorafgaande, schriftelijke toestemming van de auteur.
EEN VERANTWOORDING, VOOR ZOVER DAT NOODZAKELIJK IS
beschouw het maar als een oproep tot medewerking
Wat ik met "Halle in de literatuur" voor ogen heb, is misschien het best samengevat in volgende 2 zinnen: Over en in Halle, de meest-zuidelijke stad van de vroegere Nederlanden waar nog Nederlands gesproken wordt, is literatuur (poëzie, proza, toneel en literaire kritiek) door Hallenaars en anderen in het Nederlands en andere talen geschreven. "Halle in de literatuur" wil proberen om te archiveren, verklaren en interpreteren.
Laat me toe om een aantal delen van voorgaande verantwoording te omschrijven: 1. "over en in Halle": 1. 1. "Halle": Een geografische afbakening. Wanneer ik het over Halle heb, bedoel ik altijd weer het Halle van vóór de fusie. Waarom wil ik me beperken? Persoonlijk en dus emotioneel omdat ik in wat tstat genoemd wordt, geboren ben, er lang gewoond heb en gewoonweg weinig of geen affiniteiten met Buizingen en Lembeek die pas zeer recent en om pure politieke redenen bij Halle zijn gevoegd, heb. Literair, maar ook praktisch omdat de meeste gedichten over het oude Halle handelen en omdat over Buizingen en Lembeek, de deelgemeentes, amper teksten in literaire publicaties geschreven zijn; 1. 2. "over ( ) Halle": tal van literatuur heeft Halle in de breedste zin van het woord als onderwerp; 1. 3. "in Halle": in de stad is ook literatuur die niet over Halle handelt, geschreven; 2. "literatuur (poëzie, proza, toneel en literaire kritiek)": 2. 1. "poëzie, proza": wat in literaire publicaties verschenen is. Teksten geschreven naar aanleiding van verjaardagen, huwelijken, activiteiten van verenigingen, die zo vaak onder de term gelegenheidswerk geklasseerd worden, laat ik dan ook buiten beschouwing. Dit betekent niet dat ik me niet zou storen aan die term die te vaak denigrerend gebruikt wordt, meestal met als enige bedoeling om het etiket van zondagsschrijver op te plakken. Is het immers niet zo dat elke tekst naar aanleiding of ter gelegenheid van iemand of iets geschreven is?! Toch komen teksten geschreven voor de door mij aangehaalde gelegenheden niet voor deze blog in aanmerking. Ze zijn immers vóór de activiteit geschreven en missen dan ook de traditionele, natuurlijke en noodzakelijke inspiratie; 2. 2. "toneel": wat opgevoerd is of wat in literaire publicaties verschenen is; 2. 3. "literaire kritiek": wat in literaire en niet-literaire publicaties verschenen is en teksten uitgesproken bij de voorstelling van literair werk en alleen al daarom meestal niet gepubliceerd is; 3. "door Hallenaars en anderen" die over en in Halle geschreven hebben. Onder Hallenaar versta ik diegene die in Halle gedomcilieerd (geweest) is. In Halle geboren zijn volstaat niet om Hallenaar te zijn; 4. "in het Nederlands en andere talen": Halle ligt tegen de taalgrens aangeplakt en is "de meest-zuidelijke stad van de vroegere Nederlanden waar nog Nederlands gesproken wordt". Wie Halle echter bezoekt, kan door allerhande opschriften, zelfs op officiële gebouwen en monumenten, en door de taal die op straat er gesproken wordt, denken dat hij zich aan de verkeerde -Lees: zuidelijke.- kant van die grens bevindt. Vooral Frans wordt veel en niet alleen op marktdagen gehoord en gezien. Nooit is het anders geweest. Het spreekt dan ook voor zich dat er Hallenaars waren en zijn die Frans gesproken hebben of spreken en dat literatuur in het Frans en andere talen aan bod zal komen. Over dialectliteratuur zal echter met geen woord gerept worden; 5. "proberen om te archiveren, verklaren en interpreteren": 5. 1. "archiveren": achterhalen wat gepubliceerd is, en er melding van maken. Dit betekent niet dat u op deze blog moet zijn om creatief werk dat geen deel van een kritische tekst uitmaakt, te lezen. Het opnemen ervan zou van deze blog een mastodont van teksten maken. Het opnemen ervan zou ook afhangen van de toestemming van de auteur en/of het betalen van auteursrechten; 5. 2. "verklaren en interpreteren" hangen nauw met elkaar samen moeten tot inzicht moeten bijdragen; 5. 3. "proberen" wijst erop dat er een poging ondernomen wordt en dat de kans niet denkbeeldig, maar reëel is dat alle reeds over en/of in Halle geschreven literatuur, niet aan bod zal komen.
"Halle in de literatuur" staat voor iedereen open. Het hoeft niet bij lezen te blijven. Eigen bijdragen -Ik denk vooral, maar niet alleen aan auteurs en literaire critici.- kunnen steeds ingezonden worden en zullen in de mate van het mogelijke opgenomen worden; daarom ook wordt onder elke bijdrage de naam van de auteur vermeld. Het spreekt voor zich dat aanvullingen, aanpassingen, wetenswaardigheden allerhande en ontbrekende gegevens meer dan welkom zijn.
