Wie ooit in Zuid Frankrijk in de streek van de pyreneeën bezoekt, moet zeker Rennes le Chateau bezoeken, een oonogelijk dorpje op een heuvel net voor de bergketen. Maar voor je het bezoekt moet je eerst het mysterie kennen... In 1879 werd Saunière er priester. Het dorpje was dun bevolkt en de mensen waren straatarm. Op korte tijd werd de priester schatrijk. Hij liet wegen aanleggen in het dorp, bouwde een heuse villa, liet de kerk restaureren... De priester stierf in 1917. Geen mens die wist vanwaar hij die rijkdom gehaald had. Dit mysterie werd in de jaren 70 gebruikt voor het boek 'Het heilig bloed en de graal' van Henry Lincoln en Michael Baigent. Zij schreven een mysterieboek over het dorp in de stijl van de Da Vinci Code. De daaropvolgende jaren onstond een massatoerisme waarbij velen op zoek gingen naar de vermeende 'schat' van de priester. Tot op vandaag zelfs. En ook ik...ik was er driemaal en het heeft inderdaad iets mysterieus, maar je moet wel de voetjes op de grond houden... De kerk, die gewijd is aan Maria Magadalena, die hij liet restaureren bevat veel symbolieken waarvan de betekenis niet steeds te achterhalen zijn. Zo is het gewelf boven het altaar een blauwe sterrenhemel, vermoedelijk een verwijzing naar de vrijmetselarij (Saunière was veel bezig met esoterie, zoals vrijmetselarij, rozenkruisers... Bij deze één merkwaardig schilderijtje uit de kruisweg in de kerk: de graflegging van Jezus. Zoals je merkt is de graflegging bij nacht (er is volle maan). Wie begraaft nu iemand 's nachts? Of wou men een verdoofd lichaam stelen? Eenzelfde symboliek haalde ik al aan bij 'de graflegging' van Caravaggio. Eén van de theorieën is dat Maria Magdalena in ballingschap ging naar Frankrijk en zwanger was. Het kind was de start van de bloedlijn van het Frans koningshuis. Jezus zelf zou niet gestorven zijn maar verdoofd en nadien uit het zogenaamd graf gehaald. Enfin: al die verhalen hebben allen iets gemeenschappelijk: veel fantasie en geen bewijzen. Soit, wil je je onderdompelen in het mysterie, dan vind je op DEZE site een chronologisch verhaal van de gebeurtenissen. Maar opgepast: als je het dorp bezoekt, steek geen spade in de grond of je hebt de politie op je dak! DIT bord staat aan de invalsweg naar het dorp...
Het was terug een schandaal op de Salon in Parijs in 1863. En toch werd het schilderij toegelaten. De vorige keer waren op de Salon zoveel werken geweigerd, dat Napoleon III een Salon des refugées organiseeerde, waar Manet's 'Le Déjeuner sur l'herbe' toen de blikvanger was. Deze keer schopte Manet terug op de scheven van de bourgeoisie. Het schilderij is gebaseerd op de Venus van de schilder Urbino. Het verheven thema van de godin Venus uit de mythologie wordt hier door Manet getransponeerd naar een prostituee. De symboliek was overduidelijk: haar rijke juwelen, de zijden sjaal, in bed met slippers nog aan, een zwarte kat op bed (symbool toen van het nachtleven in Parijs inzonderheid prostitutie), een zwarte dienstbode die bloemen brengt (van een klant of haar minnaar). Voor het grote publiek was het duidelijk dat er een courtisane afgebeeld was als Venus, godin van de liefde.
Maar het was vooral de blik die het publiek ergerde. Net als bij Le déjeuner, liet Manet het naaktmodel recht in de ogen van de toeschouwer kijken op een manier alsof strak of ietwat koel was, maar ook op een manier of het doodgewoon en alledaags was zonder gène. Dier herkenbaarheid choqueerde hen, want prostitutie was in de beau-monde alledaags, zij het dan wel verzwegen.
Manet koos zelf de titel en het verwijst naar de schuilnamen die de meeste prostituees toen hadden. Het model was Manet's favoriete model Victorine Meurent en de zwarte dame was ene Laure die nog voorkomt op andere schilderijen. Verdere gegevens van haar zijn onbekend. Wat het publiek terug stoorde was de manier van schilderen: losse penseeltrekken die niets weg had van een fijne acadelische stijl. Ook is het naaktmodel niet geïdealiseerd voorgesteld. Tot slot nog één symbool vermelden: de bloem in haar haren is een orchidee, symbool van geslachtsgemeenschap. Orchidee komt van het Griekse 'orchis', wat teelballen betekent. De naam verwijst naar de vorm van de knol van de bloem. Een bloem van mijn kl...dus
In zijn kubistische stijl schilderde Frits van den Berghe deze dorpsgek. Hij zet de man niet minachtend neer, maar geeft hem de uitdrukking zoals hij is: lomp, met een nietzeggende blik, onbeholpen, dom. Het soort natuurkracht zonder veel verstand. Elk dorp hed vroeger wel één of andere rare kwiet rondlopen: een vrijdenker, een zwerver, een aan de grond geraakte dronkaard. Ze boezemden veelal de mensen enige angst in, net omdat ze anders waren. Kinderen werden door hun moeders gewaarschuwd voor die dorpsgek. Maar niet alle dorpsgekken waren een idioot. 'Idioot' komt uit het Grieks en bekende 'onopgevoed'. Omdat je onopgevoed was, was je daarom niet dom. In dit schilderij gaat het eerder om de domheid. Vandaar de ganzen op het schilderij. 'Een domme gans' voor een domme vrouw komt van het feit dat een gans blind volgzaam is. Kuikentjes volgen wezens die ze het eerst zien na hun geboorte. In het Frans is het ietwat subtieler: 'une oie blanche' slaat eerder op een naïef meisje. Domheid door goedmoedigheid en ook onwetendheid. Dit werk kan je zien in het MSK te Gent, maar een mooier werk van een idioot vind ik persoonlijk het schilderij van de Antwerpse schilder Evert Larock (1865-1901). De veelbelovende schilder stierf vroegtijdig aan tbc, maar op de Salon in Gent in 1892 had hij zijn grote doorbraak met zijn schilderij 'De Idioot'. Hier is het geen portret. Het is een ineengezakte man in een hoek van een huis in afbraak, die begluurd wordt door spelende kinderen. Larock schilderde meer de manier hoe wij keken naar een idioot of een zonderling.
Carmontelle (1717-1806) was in de kunst een manusje van alles: ontwerper, tekenaar, auteur, architect en uitvinder. Zo bedacht hij de voorloper van de Laterna magica. Een toestel waarmee hij verschillende afbeeldingen na elkaar kon laten zien, wat veel later zou uitgroeien tot de film. Op gebied van schilderen maakte hij vaak werken met waterverf. Zijn allerbekendste werk is DIT werk uit 1763 van Leopold Mozart met zijn zoon Wolfgang en dochter Nannerl. Maar ik wou het over een ander portret hebben dat hij maakte. Dat van Paul Henri Thiry d'Holbach. Vandaag misschien voor velen een vergeten figuur, maar het is voor een groot deel dankzij hem dat de Verlichte ideeën zich konden verspreiden. Als rijk en progressief denkend man organiseerde hij bij hem thuis bijeenkomsten waar lekker werd gegeten, maar ook veel werd gefilosofeerd. Het is vandaag een gewoon herenhuis in de Rue des Moulins 8 in Parijs. En niet met de minsten: Voltaire, Rousseau, d'Alemberd, Diderot, Hume. Allen waren ze te gast bij hem. Door zijn connecties in de rijke burgerij kon hij de grote denkers toegang verschaffen waar ze anders nooit toegang hadden. Hij zorgde dat hun geschriften konden verspreid worden. Rond die geschriften: ik bezocht ooit in Langres het museum van Diderot, waar de uitgebreide encyclopedie staat. Meters lang! DE drang om kennis vast te leggen en te centraliseren voor het nageslacht moet bij Diderot enorm zijn geweest. Als ik ooit één uur mocht terugkeren in de tijd, dan zou ik één uur aanwezig willen zijn bij hun bijeenkomst! Qua filosofie liepen de meningen uiteraard uiteen. Voor Holbach was moraal en religieuze principes te herleiden tot de natuurlijke beginselen. Zo was één van zijn citaten: 'In elk mens schuilt in enige mate de drang om despoot te zijn, om zijn wil te willen opleggen aan anderen of om de maatschappij in te richten zoals hij het wil'. Mocht je er meer willen lezen over hun bijeenkomsten, dan is dit boek een aanrader.
Als je in Gent op de bus wacht aan de Korenmarkt, zie je aan de overkant dit gebouw met deze gevelsteen. Het stelt de H. Catharina voor. Haar attributen zijn een rad en een zwaard. HIER zie je haar geschilderd door Caravaggio. Wat doet Catharina op deze gevel zo dacht ik? Terug in de tijd.... De straat van de bushalte noemt Cattaloniëstraat. De oudste benaming uit 1323 was 'Cattesteghe', later Cattestraete en in 1542 noemde ze 'Catteloengestraete'. In de middeleeuwen was dit een smalle steeg die de St Niklaaskerk met het Belfort verbond. Tussen St Niklaaskerk en Belfort lag toen het St Niklaaskerkhof. Aan de overkant, waar de gevelsteen staat stond het Winnocxhospitaal, gebouwd rond 1100. Het was een armenhospitaal, dat zich uitstrekte tussen de huidige st Niklaasstraat en de Veldstraat en qua diepte liep tot de Bennesteeg. In het midden van de 12de eeuw was er een brand en raakte het hospitaal in verval. Hierop heeft een adellijke Jonkvrouw Catharine Uttenhove rond 1201 haar pand te beschikking gesteld voor de arme zieken in Onderbergen. De gevelsteen is dus een eerbetoon of herdenkingssteen aan de jonkvrouw (St Catharina was haar patroonheilige). De steen moet geplaatst zijn in het midden van de 16de eeuw toen er verbouwingen plaatsvonden en het gildenhuis van de metselaars werd opgericht (twee huizen daarnaast op de hoek met de st Niklaasstraat). En hoe het verder ging? Het pand van Jonkvrouw Uttenhove was mettertijd te klein en men besloot nadien een nieuw hospitaal te bouwen: het Uttenhovehospitaal (gebouwd in 1228), waarnaast later een het Cistercienzerklooster werd gebouwd. Dit hospitaal zou later uitgroeien tot het vroegere Bijlokehospitaal, dat in 1864 werd gebouwd naar het ontwerp van stadsarchitect Pauli, die tevens de plannen maakte van het Guislainmuseum, het geuzenkerkhof, de kiosk op de Kouter.... En het Oude Bijlokeziekenhuis bleef er tot in de tweede helft van de 20ste eeuw en werd nadien het huidige concertgebouw Bijloke Het ziekenhuis verhuisde dan naar het huidige AZ Jan Palfijnziekenhuis. Wat een gevelsteen niet allemaal vertellen kan...
Een vroeg werk van Caravaggio, waarmee hij wellicht wou opgemerkt worden in de beau-monde in Rome. Waar Caravaggio in uitblonk was het weergeven van emotie en in dit vroege werk toont hij voor het eerst zijn ware kunst. Net de emotie brengt leven in het tafereel dat als stilleven kan beschouwd worden. Verder gonst het van symboliek die men in die tijd meteen herkende. De jongen heeft een roze bloem achter de oren, symbool van romantische liefde, verliefdheid. Verder staat in de vaas jasmijn, teken van begeerte, verlangen. En vooraan op tafel ligt opzichtig tussen het fruit de knalrode kersen. Fruit met een erotische connotatie. De betekenis is simpel: wie zich waagt aan de ondeugd van onzedelijkheid, kan gestraft worden: syfilis. In Rome noemde ze toen 'de Franse ziekte' en in Frankrijk noemde ze de 'Napolitaanse ziekte'.
Dat de jongen in de vinger gebeten wordt, verwijst naar het gezegde toen. Iemand die syfilis had, was iemand met een 'gebeten vinger'. En precies de middelvinger, omdat dit de onreine vinger was. Deze vinger opsteken betekende in Italië iets als anale seks. Dat de middelvinger onrein was, komt uit de medische wereld. Van oudsher smeerde men zalf met een middelvinger aan, om de 'reine' en meer gebruikte wijsvinger proper te houden.
Waarom Caravaggio voor een hagedis koos en geen steek van een bij, wijst ook op het seksuele. Een hagedis heeft normaliter geen tanden. Hier wordt hij onverwachts gebeten, net zoals men syfilis onverwachts oploopt. De muil van de hagedis verwijst dan naar de vagina. Dit terwijl een bij steekt met een angel. Het is in die zin dus moraliserend, dat men moet opletten bij seksuele omgang. Niet dat Caravaggio zo moraliserend ingesteld was, maar hij moest een broodheer vinden. En in Rome waren dit nu eenmaal overwegend geestelijken. In kleine andere details probeerde Caravaggio aandacht te trekken van zijn kunde. Let bvb. op de vaas waar twee druppels van afparelen....
Deze schilder is vandaag wat vergeten, niettegenstaande zijn fijnschilderkunst weergaloos is. Elias was van geboorte van Antwerpen maar de familie week rond 1665 uit naar Amsterdam en later in Utrecht. Hij was toen 15 en leerde daar de stiel bij de Nederlandse fijnschilder de Heem. Elias van den Broeck schilderde vooral stillevens. En hoe... In 1673 keert hij terug naar Antwerpen waar hij lid werd van de plaatselijke St Lucasgilde. In 1685 verliet hij de stad en de reden was omwille van dit schilderij... Het is een schilderijtje van 50 x 40 cm. Een slang is klaar om toe te slaan op de sprinkhaan. Daarrond fladderen vlinders, kruipen slakken en zit een muiosje verscholen toe te zien. De fijnheid van schilderen grenst aan het fotografische. Maar voor Elias van den Broeck kon het nog realistischer: hij had om alles nog levensechter te maken, de vleugels van de vlinders niet geschilderd maar het doek voorzien van echte vlindervleugeltjes die hij kleefde op het doek. Elias wou nog een stap dichter gaan met het realisme, maar zijn collega's dachten er anders over. Zij vonden dat hij bedrog pleegde doordat hij ze niet geschilderd had (hoewel hij het ook had gekund, gezien de rest van het schilderij). Was het afgunst van anderen? Werd de techniek écht niet gewaardeeerd? In ieder geval werd Elias van den Broeck gedwongen om de stad te verlaten wegens dit 'bedrog'. Hij vestigde zich nadien terug in Amsterdam...
Fagnani (1819-1873) is vandaag één van de zovele vergeten schilders die verdrongen zijn door de moderne stijlen. Hij was een Italiaanse portretschilder in de academische stijl en schilderde zowat de groten der aarde in zijn tijd. Hij week uiteindelijk uit naar Amerika waar hij ook stierf. Dit is een portret van Calliope, dochter van Zeus. Zij wqs één van de negen muzen. Zij was de muze van retoriek, het heldendicht en de filosofie. Net zoals bij heiligen bij de katholieke kerk, hebben personages uit de mythologie attributen. Hierdoor zijn ze herkenbaar. In het geval van Calliope zijn de attributen: een schrijftafel en schrijfstift, een bazuin en een perkamentrol.
Om de satire van dit schilderij van Grant Wood te begrijpen moet je de voorgeschiedenis kennen… Grant Wood kreeg in 1927 opdracht om een glasraam te maken voor het Veteran Memorial Coliseum in Cedar Rapids. Het immens glasraam toont een dame met palmtak (martelaar) en laurierkrans (overwinnaar), met onderaan enkele soldaten van verschillende nationaliteit, waaronder ook een Duits soldaat (zie bijlage). Gezien hij het kwaliteitsglas niet kon vinden in Amerika, had hij dit uit Duitsland laten overkomen. Dit was niet naar de zin van de plaatselijke bevolking, maar nog minder van de DAR: Daughters of American Revolution, een groepering die ultraconservatief, katholiek en nationalistisch getint was (de vereniging bestaat nog steeds (hun website). Niet meteen een vereniging dus die openstaat voor een ruime blik. Men kon het niet hebben dat er een 'vijand' op het grasraam stond. (Grant was zelf oorlogsveteraan, de DAR meisjes niet)
Dit schilderij dat hij nadien maakte was een satire op die blinde kritiek van DAR vrouwen. De ‘daughters of Revolution’ werden weergegeven als drie oubollige dames bij een theekransje met achter hen een schilderij van ‘Washington crossing the Delaware’, waarvan het origineel ooit was geschilderd door de Duitse Amerikaan Emanuel Leutze. Satire alom dus! Grant zei van het schilderij zelf: ‘A pretty rotten painting. Carried by its subject matter’.
Niet meteen een plaatje om vrolijk van te worden. Zeker niet bij de wittebroodsweken of 'honeymoon', een verbastering van 'honey month'. De eerste maand na het huwelijk dat alles nog zoet smaakt. Hier is dus niks van te merken. De schilder gaf perfect de sfeer weer van een verstandshuwelijk, wat toen in 1893 bij de betere klasse nog gemeengoed was. Ook het klassieke rollenpatroon is perfect weergegeven: zij de huiselijke zorgzame moeder, hij de zakenman (krant op schoot) met het intellect. Feministen zouden vandaag steigeren bij een dergelijk tafereel, maar in de tijd van het schilderij was dit de normaalste zaak. Uiteraard zette de schilder hier vooral de kilte in de verf en benadrukte hij de welstand van het jonge koppel. Een kleine hint verstopte hij in het houtsnijwerk van de wandkast: een tafereel van een onthoofding! De doodstraf door onthoofding met het zwaard was een voorrecht bij de adel in de middeleeuwen. Denken we maar aan Egmont. Maar ook aan de 'hoofdbrug' of 'onthoofdingsbrug' aan het Gravensteen te Gent. De legende wil dat een vader en zoon de doodstraf kregen, maar wie de straf op de ander uitvoerde, gratie verkreeg. De vader smeekte zijn zoon om hem te onthoofden. Maar net op het moment dat de zoon de onthoofding wou uitvoeren loste het lemmet van de heft van het zwaard. Hierdoor kregen ze beide gratie. Lange tijd stond een beeldengroep op deze brug die de legende uitbeeldde, die moet gedateerd hebben van 1371. In de loop van de 16-17de eeuw verdwenen de beelden. De laatste executies op de brug dateren van 1561 en 1585.
Pieter de Hooch heeft lange tijd in de schaduw gestaan van Vermeer. Pas in de 19de eeuw komt hij meer en meer bekend. Schilderijen van de Hooch herken je veelal aan het bekomen van diepte door achterliggende kamers of doorgangen. Vermeer daarentegen gebruikte vaak geblokte zwart-witte vloeren om een diepte te bekomen. Dit schilderijtje is zo een soort oefenwerk voor de Hooch. Links is er een gang waar op het einde een vrouw staat. Daardoor heb je in de diepte zicht. In contrast daarmee schildert hij rechts een deur die openstaat, waardoor je een tegengesteld effect hebt. Het thema is huiselijkheid. Een vrouw met kind staat in de binnenplaats. Het meisje heeft iets in de schort, wat wijst naar spaarzaamheid. De bezem vooraan rechts wijst op huiselijkheid en hygiëne. De vloer is trouwens proper. Bovenop staat boven de doorgang de tekst: 'Dit is het dal van St. Hieronymus. Kom binnen als u uw toevlucht wilt nemen tot geduld en nederigheid. Want we moeten eerst afdalen als we wensen verheven te worden'(Het hieronymusdal was een klooster in Delft). In datzelfde jaar schilderde de Hooch dezelfde locatie maar met een ander thema. Dit zie je HIER.
Dit vond ik één van de indrukwekkende momenten op mijn reizen: De Kaisersgruft in Wenen waar zowat de meeste Habsburgers zijn samengebracht. En het meest aangrijpende was dit op foto: het immense barokke praalgraf voor Maria Theresia met daarvoor de eenvoudige loden bak voor haar zoon Jozef II, gekend als de keizer-koster. Het toonde de eenvoud waar hij van hield. Soms liep hij in Wenen rond in gewone kledij dat men hem zelfs niet herkende. Maar ondanks zijn goede bedoelingen, botste hij op verzet van de adel en de Kerk omdat hij hun macht wou beknotten. Die laatsten zetten op hun beurt het gewone volk (dat moest leven van die adel) op tegen de hervormingen: bij ons de Brabantse omwenteling.
Ooit was hij in Gent. Van 15 juni tot 17 juni 1781. Hij arriveerde in een open koets incognito onder de naam graaf von Falkenstein. Men was weliswaar gewaarschuwd en men had hem opgewacht met een delegatie aan de poort. Via de Muidepoort kwam hij aan de Sleepstraat waar een priester op weg was naar een stervende. Zoals gebruikelijk was, stapte Jozef II uit en knielde, ondanks een stoel die men hem aanbood. Op de plaats werd nadien een gedenksteen geplaatst, maar na drie jaar werd hij kapotgeslagen. Zijn veranderingen hadden dan al voor oproer gezorgd. Vandaar ging hij naar de Kouter naar de Hoofdwacht (huidige handelsbeurs) waar hij zou overnachten. De Kouter was overstelpt met volk met de hoogwaardigheidsbekleders die hem opwachtten. Hij liet ze staan en ging slapen. Hij wuifde enkel nog eens door het raam naar het volk. De dag nadien om 6 uur ging hij naar de Leopoldskazerne bij zijn troepen en naar het pesthuis (nu Hollainkazerne). In de namiddag bezocht hij het Groot Begijnhof (dat hij het jaar nadien zou sluiten) en het correctiehuis (gevang in de Rasphuisstraat). Hij vond het geen goed idee dat men hen aan het werk zette omdat dit het werk van de gewone mensen afnam. 's Avonds ontving hij dan eindelijk de notabelen, weliswaar zonder praal. De dag nadien stond een vroegmis op het programma, met bezoek aan het Lam Gods en inspecteerde hij zijn troepen. En weg was hij daarna, ondanks dat de notabelen vanalles hadden voorzien voor een plechtigheid. In dat jaar zou hij het lijfeigenschap afschaffen, schandstraffen en folteringen verbieden, het Tolerantie-edict uitvaardigen waarbij niet katholieken evenveel rechten hadden als katholieken. Een jaar later kwam de paus zelfs naar Wenen om hem op de vingers te tikken. Hij mocht afdruipen naar Rome...
Jan Gossaert is vandaag minder bekend. Hij was zowat een overgangsfiguur tussen Van Eyck en Rubens. Hij was werkzaam in Nederland aan het hof van Filips van Bourgondië-Blaton, met wie hij een reis maakte naar Rome en daar de Italiaanse schilderkunst leerde kennen. Filips van Bourgondië-Blaton was een bastaardzoon van Filips de Goede en Margaretha Post. Aanvankelijk was hij legeraanvoerder en onder Filips de Schone werd hij benoemd tot admiraal. Hij verblijft op dat moment in kasteel Souburg nabij Vlissingen. Onder Keizer Karel werd hij in 1517 benoemd tot bisschop van Utrecht hoewel hij tot dan geen enkele wijding had ontvangen. Dat maakte ook niet uit want besturen liet hij over aan zijn raadsheren terwijl hijzelf een luxueus leven leidde van vrouwen, wapens en paarden in zijn kasteel Duurstede. Dit schilderij van Gossaert was een decoratie in dat kasteel Souburg maar hangt momenteel in de gemäldegalerie in Berlijn. Dit is het oudste schilderij in de Vlaamse schilderkunst waar mythologische figuren op staan. Neptunus verbeeldt uiteraard het admiraalschap van Filips van Bourgondië-Blaton. Neptunus was bij de Romeinen de god van de zee, maar ook god van de paarden. Bij de Oude grieken noemde hij Poseidon en was hij gehuwd met de waternimf Amphitirte. Rechtsboven staat de lijfspreuk in het Latijn: 'Meer zal komen - Filips van Bourgondië'
Nog een vergeten Vlaming! Hij was een leerling van de Antwerpenaar Frans Snijders, trok naar Italie en werkte voor Fernando II de Medici en nadien aan het Hof van Lodewijk XIV. Van de zonnekoning kreeg hij de opdracht om alle dieren te portretteren van het domein in Versailles. Sommigen werden dan opgehangen in de menagerie van Versailles. En dit is er eentje van: Tambon was de hond van Louis Joseph de Bourbon, hertog van Vendôme. Hij was de meest agressieve en succesvolle legeraanvoerder die Lodewijk XIV had. Dit wetende, begrijp je onmiddelijk het schilderij... Louis Joseph de Bourbon was gehuwd met de dochter van de Prince de Condé. Het huwelijk bleef kinderloos omdat hij, voor die tijd nogal openlijk, homosexueel was. Ook zijn broer en grootvader waren homo of bi. Vandaar dat hun paleis aan de Place Vendôme in Parijs laconiek 'Hotel Sodome' werd genoemd in die tijd. Volgens de kroniekschrijver aan het Hof, Saint Simon ofte Louis de Rouvroy, was geen lakei of officier veilig voor hem. Soit, Bernaerts dus... Hij maakte ook ontwerpen voor wandtapijten in de Gobelin fabriek. Mettertijd raakte hij aan de drank en werd hij ongewenst. Hij stierf arm op 58-jarige leeftijd. Door zijn werken heeft men enigszins een beeld over de dieren die op Versailles gehouden werd. Wat men al wist, was dat de Zonnekoning meer dan 60 man in dienst had als hij ging jagen en meer dan 100 jachthonden had!
Misschien was je ook al eens in Firenze. Dan zag je wellicht deze loggia des Lanzi aan het grote plein dat bezaaid is met beeldhouwwerken. Eén van die beelden is De Sabijnse maagdenroof.
Het gaat over een legende van Rome. Eén van de stichters, Romulus, merkt dat zijn stad flink aangroeit maar merkt dat er te weinig vrouwen zijn. Hij beraamt een plan: hij organiseert spelen met de naburige Sabijnen. Op die spelen zal hij een teken geven door recht te staan en zijn mantel over zijn schouder gooien. Op dat signaal moeten zijn mannen de dochters van de stad ontvoeren en meebrengen naar Rome. Dit gebeurt en de Sabijnen zijn zo ontzet dat ze een oorlog beramen. Maanden later trekken ze ten strijde maar als ze in Rome aankomen merken ze dat hun dochters gelukkig getrouwd zijn en al een gezin gesticht hebben...
Waarom ik precies dit beeld koos? Giambologna was beeldhouwer aan het Hof van de Medici's en werd eigenlijk Giovanni Bologna genoemd...of in het Frans: Jean de Boulogne. Hij was afkomstig uit Douai nabij Rijsel, dat toen Dowaai heette en behoorde tot het Graafschap Vlaanderen. Hij was dus een Vlaming! En geen kat bij ons die hem kent! Een ander beeld in die Loggia is ook van hem: Hercules verslaat de centaur.
Maar zijn beroemdste beeld was de Mercurius. Een versie werd door de Medici geschonken aan keizer Maximiliaan II van Oostenrijk. Een versie staat ook in het Louvre. Mercurius (Romeinse god van de handel) was bij de Oude Grieken Hermes. Hij was de boodschapper tussen mensen en goden. Hij is te herkennen aan de gevleugelde helm en de koker die hij bij zich heeft waar de boodschappen inzitten (vandaar: iets hermetisch afgesloten). Ook heeft hij een caduceus bij (staf met twee kronkelende slangen). In de alchemie staat hij symbool voor het kwik, dat vluchtige en onvoorspelbare eigenschappen had (zoals de boodschapper Hermes). In Die Zauberflöte van Mozart is dit de figuur van Papageno (vandaar dat hij een gevleugeld personage is)...
Ik haalde in mijn bijdrages al enkele malen Magritte aan, waarbij hij je doet nadenken over zien en werkelijkheid. Waarnemen doen we met onze ogen en daar begint het al. Sommigen zien beter dan de ander, maar ook zien we dingen die er soms niet zijn. Denken we maar aan een wolk waarin we een gezicht zien. Onze (niet altijd perfecte) waarnemingen van het oog worden doorgeseind naar de hersenen die er dan een beeld van maken voor ons. Geraken we er niet uit, dan maken onze hersenen een alternatief wat het zou moeten zijn, ook al is het niet juist. Denk maar aan de haartjes van de haas van Durer. Hij schilderde écht geen miljoenen haartjes en toch interpreteren we ze zo.
Zo kunnen schilders je ook misleiden. Het is te zeggen: je kunnen bepalen naar wat je kijkt op een schilderij, zoals bvb Henri de Braekeleer soms deed. Bij deze 'man in de stoel' heb je pas na een tijdje door dat de man een dwerg moet zijn. Je ogen worden eerst getrokken naar het gezicht en de grote hoed.
Hierbij in bijlage 5 voorbeelden van visuele illusies... nr 1: een onzinnige tekst... en toch maak je er iets zinnig van. Nr 2: lees de tekst hardop... nr 3: zie je ook grijze bolletjes? ze verdwijnen als je ernaar kijkt en verschijnen dan elders nr 4: kijk naar het punt in het midden en beweeg je hoofd dichter en verder van het scherm... br 5: loopt de kat de trap op of af?
Als je in Gent een rondleiding met een gids doet, is dit één van de vaste haltes die wordt aangedaan: Maria met de inktpot aan het Vleeshuis. Dan wordt wel één van de vele legendes verteld over het ontstaan, zoals een zekere Huibrecht die een dichtwedstrijd wou meedoen, maar geen inspiratie had. Zijn zus aanbadt Maria en floep...daar kwamen de gedichten. Het beeldje wordt al vermeld in de 14de eeuw, maar wees gerust: hetgeen dat er nu staat is van na Napoleon. Eentje werd verwoest met de beeldenstorm en een tweede werd weggehaald door de Fransen. Maar voor de oorspronkelijke versie moete nwe naar Aardenburg.
Aardenburg, Sluis en Damme werden vanaf 1300 belangrijke handelssteden. Grote schepen legden daar aan en de goederen werden daar overgeladen op platboten richting Brugge. Dat bracht nijverheid mee, dus meer mensen en uiteraard moest daar ook de Kerk zijn plaatsje hebben. Zo werd rond 1294 het kapittel gesticht en een OLV kerk gebouwd met twee torens. Om aanzien te hebben (en dus volk te lokken, dus geld) had je ofwel relikwieën nodig of moesten wonderen gebeuren. Dat laatste gebeurde dus in Aardenburg. Echter in 1383 werd Aardenburg verwoest door een brand en werd de kerk heropgebouwd. Bij hun legende in Aardenburg had een ter dood veroordeelde die onschuldig was, Maria aanbeden. Zijn onschuld werd door Maria neergepend en de man kwam vrij. Tussen pakweg 1300 en 1450 werd Aardenburg een zeer bekend bedevaartsoord. Daardoor verschenen diverse Maria's met een inktpot in verschillende steden in Vlaanderen, zoals aan het stadhuis in Brugge en dat van het Vleeshuis in Gent.En elk hadden ze hun wonderbaarlijk verhaal. Voor kleine vergrijpen werd ook vaak de straf uitgesproken om een bedevaart naar Aardenburg te doen. De bedevaartkoorts nam na 1450 af omdat Aardenburg in verval raakt door de verzanding van Brugge (net als Damme). Eeuwen later werd dat volksverhaal terug opgerakeld door Guido Gezelle in zijn schrijfsels en was er een korte heropleving. De voorstelling is oorspronkelijk dat Maria zit op een troon met de inktpot, met aan beide zijden twee kaarsen (de twee torens van de OLV kerk). Dat zie je aan het pelgrimsinsigne uit die tijd in bijlage. Echter in andere steden werd ze staande afgebeeld.
Met de toekomstige plannen om van het vleeshuis een fietsenstalling te maken, kunnen ze Maria misschien in de toekomst een velowiel geven...
Een benaming dat we allang niet meer kennen. Een gortenteller was een gierigaard, een pietje-precies, vrek, een haarkliever... Gort was wintergerst. Van de korrels maakte men gortepap. De korrels moesten dan 12 uur weken en nadien nog een uur koken. Het was een pap voor de gewone man in de middeleeuwen. Op het schilderijtje zien we dus een man die de korrels aan het tellen is. Voor hem hangt de wijsheidsspreuk:
‘Sal ic den huisraet te rechten bestellen Soo moet ick tgort self in den pot tellen
Verder zien we een haring en een tros uien, eveneens voedsel voor armelui. Gierigheid (avaritia) was één van de zeven hoofdzonden, naast ijdelheid, onkuisheid, afgunst, gulzigheid, wraak en gemakzucht. Mensen hadden elkaar nodig om te overleven en wie gierig was stelde zich asociaal op in de gemeenschap. Op de achtergrond zien we de vrouw toezien terwijl ze de kookpotten poetst. In de middeleeuwen werd dit gedaan met heermoes, bij ons beter gekend als paardestaarten. Pieter Pietersz was één van de vele Antwerpse schilders die door de godsdienstoorlogen naar Nederland vluchtte. Hij vestigde zich in Amsterdam.
Een genretafereel van Caspar Netscher(1639-1684). Dat de scène niet echt is, wijst het gordijn bovenaan het schilderij. De dienstmeid brengt een brief met zwarte zegellak. Zwarte zegellak werd in de 17de eeuw gebruikt voor overlijdensberichten. We zien de dame naar de ongeopende brief kijken terwijl de dienstmeid die de brief brengt al aan het wenen is.
Wenen was al sinds de middeleeuwen een teken van zwakte. Een sterke vrouw die opgevoed was weende niet. Dat had veel te maken met de humorenleer in de middeleeuwen, ontleend aan de Romeinse geneesheer Galenus. Men ging er van uit dat gezondheid bepaald werd door de levenssappen. Als deze uit evenwicht waren was men ziek of zwak. In evenwicht was men gezond en sterk.
Die levenssappen die de gezondheid bepaalden waren: -bloed (sanguinistisch): sloeg op het temperament energiek, zorgeloos, creatief, sociaal... -gele gal (cholerisch): sloeg op het temperament opvliegend, ambitieus, egocentrisch,gepassioneerd -zwarte gal (melancholisch): sloeg op het temperament neerslachtig, depresssief, wantrouwend, introvert... -slijm (flegmatisch):sloeg op het temperament kalm, rationeel, tolerant, overpeinzend... Dat was de reden dat men eeuwenlang aderlatingen deed, om het evenwicht te herstellen bij personen die ietwat uit de band sprongen. Zo ondergingen monniken in kloosters enkele malen per jaar een aderlating, die ze meestal zelf uitvoerden. Tranen wezen op onevenwicht van zwarte gal (melancholie) en daarvoor had men de remedie op luchtige teksten te lezen of goed gezelschap te zoeken om zijn zinnen te verzetten.
Maar op dit schilderijtje is er een klein detail. Je zou kunnen denken dat de dame haar dus sterk houdt omdat ze een goede opvoeding had en de dienstmeid weent omdat ze van gewone komaf is. In de zilveren schaal op tafel ligt de aanwijzing: een rood lintje was een symbool voor liefdesverdriet. En wie weent er? De dienstmeid. De suggestie op het schilderij is dus dat ze iets had met de heer des huizes...
We zien een vrouw op een stoel zitten, doende met een naaiwerk. Haar voeten staan op een stoofje. Bij haar staat een man die haar glimlachend geld aanbiedt. Hij probeert haar aandacht te krijgen met zijn hand op haar bovenarm.
Dit schilderijtje is een ietwat ander type genreschilderijtje dan we gewoon zijn. Veelal zijn de vrouwen wulps of meegaand in erotische voorstellen, maar hier zit ze onbewogen verder te naaien. Naaiwerk was een symbool voor huiselijkheid en deugdelijkheid. Het feit dat ze hier niet geldbelust is of schijnbaar niet op het voorstel wil ingaan, toont een andere kijk dan op de luchtige, erotische taferelen die we gewoon zijn. Komt het doordat de schilder een vrouw is?
Misschien, hoewel Judith Leyster evenzeer de andere scènes ook schilderde, zoals dit. In de jaren '90, met de opkomende emancipatie van de vrouw, legde men al vlug de link dat Judith Leyster een feministe avant la lettre was door deze uitbeelding. Dat is een visie die we hebben met het denken van nu. In die tijd was geld aanbieden aan een dame niet meteen om in bed te duikelen. De man kon evengoed goede bedoelingen hebben en zag hij de vrouw zitten als vrouw en toont hij een deel van de bruidsschat. Het stoofje aan haar voeten heeft hier ook niet meteen een erotische betekenis. Het kan eenvoudig betekenen dat ze beschikbaar was, dus ongehuwd was. Bij interpretaties van schilderijen moet je dus heel goed opletten. En hoe meer je weet over de tijdsgeest van toen, des te meer kan je je interpretatie afwegen. Dat maakt iconografie zo interessant. Het is meer dan het schilderij alleen...
