In de middeleeuwen had de alles overheersende rooms-katholieke kerk het dualisme ingesteld om haar meest wezenlijke functie te benadrukken en vorm te geven: het Goede werd nadrukkelijk tegenover het Kwade gesteld. Aangezien de meeste trouwe gelovigen naïeve analfabeten waren, moesten abstracte begrippen als Goed en Kwaad, Liefde en Lijden, Hoop en Trouw door menselijke figuren worden voorgesteld. Het Goede werd uitgebeeld door een witte of in het wit geklede menselijke figuur; een engel of een heilige; het kwade door een zwarte of in het zwart geklede bokkenfiguur; Satan of de Duivel. Bokkenfiguur? Dus toch een onbedoeld verband met de Germaanse vruchtbaarheidsriten met offerdieren als de bok? Ja, want beide culturen zijn beïnvloed door de Romeinse godsdienst, namelijk de herdersgod Pan, die seksbelust achter de bosnymfen aanjoeg. Denk ook aan negatieve termen als: een geile bok, een oude bok lust wel eens een groen blaadje,bokkig,bokkensprongen, en bokkenpruik. In de middeleeuwen was de Zwarte (naar het zwarte pek uit de hel) een verhullende bijnaam voor de duivel, die toen ook Pietje Pek of Zwarte Piet genoemd werd. Van de duivel werd geloofd dat hij bij stervelingen via de schoorsteen, de weg van het geestenrijk naar de mensenwereld, binnendrong. Er zijn afbeeldingen uit die tijd die laten zien hoe een duivel een zak (!) met verdorven zielen naar de muil van de hel sleept. In enkele legenden wordt verteld hoe de heilige Nicolaas van Myra vecht met een duivel en deze aan zich onderwerpt. Wie had trouwens iets anders verwacht van een heilige! Sint Nicolaas houdt daarna de duivel aan een ketting in bedwang. We zien dat gevecht vaak in kerken duidelijk afgebeeld. De duivel was dus gedwongen om de heilige te volgen, waardoor hij wat minder angstaanjagend werd. Langzamerhand werd hij meer uitgebeeld als een knecht. In Oost- en Midden-Europa werd hij gretig gebruikt als opvoedkundig middel.
Deze theorie stamt van Johann Grimm en andere 19de-eeuwse geleerden die de Germaanse cultuur bestudeerd hebben. De Germanen geloofden in vele goden zoals Romeinse bronnen vermelden. Volgens hen werd de oppergod Wodan, onzichtbaar voor stervelingen, vergezeld door twee zwarte vogels, raven. Wodan stuurde deze vooral in het najaar naar de aarde om voor hem na te gaan, of onze Germaanse voorouders behoorlijk leefden. Dezen offerden in het najaar aan Wodan graan, dieren waaronder zwijnen en bokken en vruchten in de hoop op veel vruchtbaarheid in het voorjaar. Nadat het christendom zich voorgoed hier had gevestigd, is Wodan door de jonge rooms-katkolieke kerk bewust vervangen door de heilig Nicolaas, bisschop van Myra. Volgens andere onderzoekers (Brom 1898) werd Wodan, voortaan het kwade beginsel aanduidende, in de Sint-Nicolaasoptochten uitgebeeld als een zwarte knecht, die aan Sint Nicolaas' paard vastgebonden was. Vandaar de spreuk 'Klaai en de duivel', door een misverstand 'Klaai de duivel' geworden, zoals men de duivel in Engeland old Nic noemt. Volgens deze opvatting werd Wodan zélf gedemoniseerd, niet een figuur uit zijn gevolg als Oel! Deze degradatie tot duivel diende in het algemeen om heidense godheden te bespotten en hen daardoor minder angstwekkend te maken.
We kunnen al enkele sinterklaaselementen herkennen. Zo zou er sprake zijn van een jonge Germaanse god Oel, die naar de rookgaten in de hutten van de Germanen werd gezonden om daar te zien en te luisteren, hoe deze zich gedroegen. Deze kwam steeds met zijn gezicht in de zwarte, vettige rook van de stookplaatsen, die uit de daken van de hutten opsteeg, waardoor hij van lieverlee zwart is geworden! Hetzelfde wordt beweerd over Wodans knecht Eckhart of Ruprecht, die laarzen van oppassende mensen op last van Wodan met goud vulde. In dit verband moet ook het Germaanse verschijnsel van de 'Wilde jacht' behandeld worden. Dat houdt in een leger van Germaanse voorouders die geen rust kunnen vinden, dat in de wintertijd onder leiding van Wodan of Ruprecht met zwartgemaakte gezichten door de lucht raasde. (Een verklaring van toen voor stormen en regenbuien in de herfst en winter.)
Wat de roe van Zwarte Piet betreft, deze wordt volgens sommigen verklaard als een vruchtbaarheidsroede uit de Germaanse tijd. Het was een groene tak waarmee geslagen werd om vruchtbaarheid te veroorzaken. Druïden zouden met zo'n tak (maretak?) circa twaalfjarige jongeren aanraken om hen zo bij de volwassenen in te lijven (de zogenaamde initiatie of inwijdingsrite). Vandaar dat in de beeldende kunst en in sommige sinterklaasboekjes bijna altijd kinderen van die leeftijd een roe hebben gekregen (zie het schilderij over het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen)
In Nederland en Vlaanderen was Sint Nicolaas tot in de 19 de eeuw onzichtbaar bezig, op misschien één uitzondering na. En hij deed dat helemaal alleen; pas na circa 1840 is er sprake van een dienaar. Dat geldt echter niet voor de Sint-Nicolaascultuur in Duitstalige landen en enkele Oost-Europese landen als Tsjechië. Daar kennen we vanaf de 15 de eeuw een donkere begeleider van Sint Nicolaas, die er afschrikwekkend duivels uitziet. In Frankrijk wordt de heilige sinds de 16 de eeuw vergezeld door een heel ander personage: een lange, griezelige blanke figuur. Deze angstaanjagende begeleiders waren bedoeld om kinderen op het rechte pad te houden of te brengen.Er blijkt veel meer achter dit verschijnsel te zitten dan we vaak vermoeden. Zo kennen we diverse theorieën die de herkomst van deze eeuwenoude begeleiders van Sint Nicolaas buiten ons land en Vlaanderen proberen te verklaren.
Over de historische Sint Nicolaas is weinig overgeleverd. De heilige werd rond 270 als 'Nikolaos' (= de volksoverwinnaar) geboren te Patras, in Klein-Azië. Zijn ouders moeten vermogend zijn geweest. Nicolaas werd tot bisschop gewijd in Myra, het huidige Demre in Zuid-Turkije. In die plaats stierf hij ook. Zijn sterfdatum, 6 december, is wel bekend, zijn precieze sterfjaar niet; dat moet rond 342 liggen. De schaarse bronnen uit zijn tijd getuigen ervan dat Nicolaas van Myra al bij zijn leven een legende moet zijn geweest. In de loop van honderde jaren vormden zich verhalen rond zijn persoon, dat niet meer is uit te maken waar de grenzen van de verdichting liggen. In ieder geval staat vast dat veel wonderbaarlijke zaken pas sinds recenter datum aan Nicolaas worden toegeschreven. De heilige uit Myra heeft bovendien eigenschappen aangenomen die oorspronkelijk aan andere formidabele Nicolazen moeten hebben toebehoord. Zo leefde er in de provincie Licië, waarvan Myra de hoofdstad was, van het einde van de vijfde eeuw tot 10 december 564 een Nikolaos Soinites, die abt van het klooster Sion en bisschop van Pinara was. Deze man genoot een reputatie van soberheid, en was een vermaard duiveluitdrijver. Ook aan paus Nicolaas I, die in 858 bisschop van Rome werd en 9 jaar later in het hoogste kerkelijk ambt werd bevestigd, worden mirakelen toegedicht. En dan is er natuurlijk nog Nicolaas van Tolentino, die in 1246 bij Ancona geboren werd nadat zijn kinderloze ouders een pelgrimstocht hadden ondernomen naar de Nicolaaskerk in Bari. Hij werd het 'juweel van de orde der Augustijner monniken', en stierf in1305 te Tolentino. In1446 werd hij door paus Eugenius heilig verklaard. Deze vijftiende-eeuwse heilige leeft nog voort in een Sinterklaasliedje:
Sint-Nicolaas van Tolentin, Breng mij eens een lekker ding, Een lekker ding van safferaan, Ik zal 't al in mijn korfje slaan. Mijn korfje staat te verkopen: Tien pond en een half, Een koe is geen kalf, Een paard is geen zwijn; Morgen zal 't Sint-Nicolaas zijn.
De combinatie der heilige Nicolazen leverde een soort superheilige op, die met name tussen de zesde en de twaalfde eeuw grote vermaardheid had, en in de Grieks-Orthodoxe wereld bijna even algemeen werd vereerd als Maria. De tientallen Sint-Nicolaasanekdoten en legenden werden voor het eerst gebundeld door de Normandische dichter Robert Wace (1100-1175), in zijn Vie de St.-Nicolas. Nadien ontstonden ook Latijnse en Franse mirakelspelen, waarvan het uit het einde van de twaalfde eeuw daterende, komische Jeu de St.-Nicolas van de Atrechtse troubadour Jean Bodel het meest bekende is geworden.
Uit: Wie de koek krijgt, wie de gard (Ed van Eeden)
