In het spoor van Heidegger zoeken naar de zin van Zijn.
06-04-2006
SPIRITUALITEIT en MYSTIEK 3. vervolg
Spiritualiteit en Mystiek 3. vervolg De mens zit nooit ergens rustig genesteld. Hij kan nooit lekker achterover leunen in zijn luie stoel. Hij is steeds op weg. Nooit ergens. Als de wind nooit te lokaliseren. Nooit aangekomen waar hij zijn moet of zijn wil. Steeds ver voor zich uit. Steeds ginds. Steeds verwijderd van waar hij moet zijn, van wat hij moet zijn. Onaf, onderweg, onvoltooid, bedreigd. Steeds met een taak in uitvoering, een opdracht te volbrengen. Steeds elders. Ook nooit thuis bij zichzelf of gewoon zichzelf, steeds in opbouw en in aanleg. Nergens op weg naar Ergens. Nomade in eigen psyche. Steeds op de drempel van een uittocht. Voor wanneer de intocht? De weg is een aaneenschakeling van startblokken. Steeds 'Vaarwel!', nooit een 'Welkom!' Dat zou een droom zijn!
Daarom mag de mens zich ook nooit mentaal ergens vestigen. Spiritualiteit is daarvoor de leidraad. De spiritualiteit zit nooit dik gepelst in het heden, in de actualiteit, in de gegeven cultuur of taal. Een spirituele mens zit altijd op het randje van... Landt steeds met de hakken amper over de sloot. Forceert wat boven zijn krachten ligt. Geeft uitdrukking aan wat nog geen blijvende gestalte kreeg. Spiritualiteit voelt, bevroedt, vermoedt het onzegbare, het onaantoonbare of onaanwijsbare. Ze 'epifaneert' wat boven, wat achter de contractio schuilt en op openbaring wacht: de weelde van de Exuberante.
Spiritualiteit probeert dat onzegbare, dat gestalteloze in de mens toch in beeld te brengen, probeert te focussen op wat niet in een focus te lokaliseren valt, op wat lichtschuw verdampt bij elke belichting. Het spirituele is als het gesproken woord: dat sterft op de lippen die het uitspreken en ter wereld brengen. Spiritualiteit is steeds het stollingsmoment of het verdampingsmoment, of het smeltpunt of het sublimeringsmoment. (Teilhard de Chardin) Alleen ginds. Altijd in de overgang. In het vloeiende, het vervloeiende. In de transitie. Spiritus. Van. Naar. Efemeer Nu.
Wie de wind vast legt, houdt geen wind over.
Spiritualiteit is een dissipatieve structuur.
Een spiritueel mens waakt over zijn vrijheid. Zijn is vrij zijn.
Elke mens snakt naar vrijheid. De mens staat als een losse flodder in het Zijn. Hij heeft daarbij zelfs geen richting. Enkel dynamiek. Weg. Naar elders. Naar een onbepaald ginds. Mensen staan daarom met eindeloze mogelijkheden in het Zijn. Het Zijn zit om ons heen als een te wijde, te luchtige en te losse blouse. We lijken niet te zijn meegegroeid met ons zijnsjasje. Niet meegegroeid met de mogelijkheden die het Zijn ons aanbiedt. En over die vrije mogelijkheden moet onze spiritualiteit waken. Over dat vrij zijn. Over het open houden van onze mogelijkheden en onze onbepaalde toekomst.
Vele moeders verlangen voor hun kind een opgroeien in zuiverheid. Een zuiverheid, waardoor voor de toekomst alle mogelijkheden opengehouden moeten worden. Er mag bij een kind geen mogelijkheid afsterven of atrofiëren. Dat is het verlangen naar de Adam-status, de ongerepte beginstatus, met zijn onbeperkte beloftes.
Omdat die openheid naar grenzeloze mogelijkheden diep in de mens zit, bij hem hoort en de grond van zijn humanitas uitmaakt, daarom vind je de zorg ervoor en dus ook spiritualiteit overal: bij Boeddhisten, bij Moslisms, bij Shintoïsten, etc. Op zich heeft spiritualiteit niets vandoen met religie. Althans met religie verstaan als ' religare' = binden, vastbinden, vastpinnen. Religie als de toevallige, voorlopige sociale gestalte van een godsdienst.
Uit een eikel groeit onontkoombaar een eikenboom. Uit beukennootjes ontwikkelen zich onontkoombaar beukenbomen. Uit een veulen groeit onontkoombaar een paard. Daar is geen opvoeding, geen vorming, geen opleiding voor nodig.
Maar uit een mensenkind groeit wel een specimen van de soort mens, maar nooit vanzelf, noch spontaan, noch onontkoombar een humaan persoon. En sommigen mislukken, in die humanisering, en blijven louter een exemplaar van de soort. Het vraagt nogal wat inspanningen van het mensenjong zelf, van zijn ouders, van de omringende gemeenschap om tot een humaan mens op te groeien. Ontsporingen zijn ingebakken in het concept mens zelf.
Spiritualiteit waakt erover dat de mens noch door zijn oorsprong of afkomst, noch door zijn einde of doel, noch door zijn functie of rol bepaald wordt en ingeriemd wordt in een sjabloon en een préprint-mens wordt.
In dit zich vrij maken tegenover de kosmos speelt de taal een stichtende rol. Taal maakt ons vrij van de bepalingen, van de belemmeringen en de beslommeringen van onze kosmische gebondenheid, van het klitterige, kleverige van het actuele en concrete. Taal doorbreekt de beknelling van de exacte beperkingen en bepalingen van de kosmos, van de stof. Taal bevrijdt van de kluisters aan het Hic et Nunc. Bevrijdt van de gebondenheid aan exacte bepalingen en afmetingen, van de afspraken en coördinaties. Sartre (La nausée) vindt het concrete 'poisseux', klitterig, kleverig. En zò is het. Het concrete is 'poisseux', is hinderlijk plakkerig als slijm en kauwgom.
Taal echter, talig denken heeft geen last van Hic et Nunc, van lengte noch breedte noch diepte noch hoogte, van meetlint noch van winkelhaak, noch van aanpassingen, of accorderen. In taal kun je vrijelijk en zinvol spreken over roze olifanten. Zelfs logisch en samenhangend nadenken over de Grijns van het Niets. En als een conferencier zijn publiek vraagt even niet meer aan roze olifanten te denken, dan kan niemand het laten zich roze olifanten voor de geest te halen. Taal heeft macht. Méér soms dan de realiteit.
Taal 'ont-wereldt', 'ont-kosmost'. Taal abstraheert van het kleverig concrete. Taal houdt zo alle mogelijkheden open en gaaf. In de Nazi-kampen hielden mensen zich mentaal recht en bewaarden ze hun humaniteit door steeds weer voor zichzelf dezelfde teksten te reciteren, door ideële constructies op te zetten, en zo de kern van hun mens-zijn gaaf te houden: hun vrije geest. Door alle ruimtes in hun geheugen, georganiseerd als een paleis, te bemeubelen en in te richten met teksten en gedachten. Ooit volstond het dat Pasternak, in een volle zaal waarin een angstige stilte heerste die klonk tot in Vladivostok, één getal vernoemde om de hele zaal monddood gemaakte Russen zijn vertaling van sonnet 30 van Shakespeare als uit één mond hardop te doen declameren. In Shakespeares woorden klonk luid het innerlijk verzet tegen de Stalin-dictatuur, die in de zaal nadrukkelijk aanwezig was via talrijke spionnen.
SPIRITUALITEIT EN MYSTIEK 2. Vervolg Ooit een wortel horen onderhandelen met het grondwater over de aard en de hoeveelheid van de mineralen die het moest meeleveren? Ooit een oceaanstomer weten afbieden op de prijs die de oceaan wou bedingen voor zijn bijdrage in de vaart van het schip op de zeven wereldzeeën? Ooit gehoord van een rondvraag van de regen om te weten waar hij het eerst en het meest neerslag moet brengen? Daar valt geen woord over te wisselen. Daar valt niets te onderhandelen, noch af te dingen, noch te onderzoeken. Die dingen gebeuren gewoon, blindelings en voetstoots.
In de sprookjes praten de dieren nog. In Saint-Exupéry's Le petit Prince geeft zelfs een bloem raad aan de kleine prins. Maar, voor de rest heerst er complete stilte tussen de zijnden. Waarom die afwezigheid van taal tussen de dingen, tegenover de alomtegenwoordigheid en zelfs de onmisbaarheid van taal tussen mensen?
Omdat de interacties tussen de elementen, de planten en de dieren verlopen volgens vaste relaties en volgens door millennia-durende succeservaringen bevestigde en geconsolideerde wetten, processen en volgordes.
Dat is niet zo bij de mens. De mens loopt wat verloren tussen de dingen, slecht uitgerust, zonder grondplan van zijn omgeving, zonder vaste reisroutes, zonder routeplanner of GPS, zonder vaste bindingen of interactiepatronen. De schepping lijkt hem zelfs niet te wensen, want hij moet zich vanaf de geboorte meteen schrapzetten en een beroep doen op vele anderen om zijn weinig gastvrije omgeving ingrijpend te veranderen en aan te passen aan zijn kwetsbaarheid. Zonder dat ingrijpen in de wereld, zonder die speciale zorgen overleeft een mensenkind zelfs zijn eerste levensuren niet. Met niets op Aarde hebben wij een 'zuivere', directe, natuurlijke, spontane relatie. Van de hand in de tand leven is voor de mens niet mogelijk. Alles moet ingrijpend veranderd worden, op maat gebracht, bewerkt, behandeld, geschaafd, verzacht of aangepast worden. Alles, dat is wat veel voor een geïsoleerd individu. We hebben dus de hulp van velen nodig. En bij geen enkel element ligt een handleiding of gebruiksaanwijzing ter raadpleging voor. Daarom moeten we constant van elkaar leren en met elkaar taken en taakverdelingen en taakdoelen overleggen. Wie doet wat? Waarom? Waarmee? Hoe?... Zonder overleg, zonder afspraken of taakverdelingen, zonder taal dus valt voor de mens niet te overleven. Taal is onze onmisbare toegang tot de werkelijkheid, tot elkaar en tot onszelf. Taal is onze enige brug naar de afstandelijke schepping; weliswaar maar een ersatzkoppeling. Ze is ook een vrijplaats, een frictievlak, waar we vrij kunnen schakelen tussen verschillende visies over de werkelijkheid of over onszelf.
Vanwaar die levensnoodzakelijke behoefte aan zorg voor het leven van elke mens? We hebben die behoefte aan extra zorg te danken aan onze niet te stuiten wil om tegen alle verdrukking in te leven en te overleven. We zijn begrensde en kwestbare wezens. We aanvaarden echter onze begrensdheid niet. We aanvaarden het niet op deze Aarde schijnbaar ongewenste gasten te zijn, nauwelijks gedoogd. Aan die koppigheid onze begrensdheid te willen ontsluiten, aan die vastbeslotenheid onze onbevredigbare behoeften toch te bevredigen, aan die hardnekkigheid in ons verzet tegen ons nooit aan te zuiveren zijnstekort, daaraan danken wij dit zorgelijk bestaan. De mens lijdt aan een nooit aanvulbaar zijnstekort, en wil zich daar nooit bij neerleggen. Zijn leuze is: 't En Zal!' En taal, communicatie is in dat verzet ons krachtigste wapen.
'Niet van brood alleen leeft de mens.' Maar ook van onaardse dingen als geloof, verwondering; creativiteit en zin die alle boven het tastbare, het grijpbare, het kosmische uitstijgen. We bouwen een huis niet met stenen, maar met onze denkbeelden over stenen.
Auguste Rodin (1840-1917) creëerde met zijn 'Denker' een indrukwekkend beeld. Een expressief beeld, dat ook. Maar drukt het wel werkelijkheid uit? Wie gaat zo zitten, van: « Ik zal eens grondig gaan denken! »? Waarover denken? Waarom denken? Met welk doel denken? Hoe denken? Denkt een denker zelf of wordt in en door hem/haar gedacht? Produceert hij/zij uit eigen 'cru' gedachten of enteren de gedachten zelf de denker.
Xenofoon heeft ons een mooie anekdote over Sokrates bewaard: (R. Safranski, Heidegger en zijn tijd, 1994, p. 343) Sokrates kon uren in gedachten verzonken staan, opgeslorpt door zijn beschouwingen. Volgens Plato bestaat denken erin zich ideeën uit een vorig leven te herinneren.
Moet je echt bij de klassieken te rade gaan om zulke visie over denken te horen verkondigen? Deed Newton met opzet een appel vallen om de wet van de zwaartekracht te ontdekken? Of werd hij zelf onder de appelboom door het idee van de zwaartekracht overvallen in een moment van paradijselijke rust? Hoeveel grote ontdekkingen werden niet gedaan op 'onbewaakte' ogenblikken? Mendelejev tobde dagenlang over zijn gegevens betreffende de samenhang van de elementen, tot hij eens, moe van het dubben, op zijn bureau boven zijn notities in slaap viel. Tot hij plots ontwaakte en bijna zonder nadenken, als een medium, zijn beroemde Periodiek Systeem van de Elementen in grote lijnen uit de losse pols neerschreef.
Schuilt in de vaak gehoorde uitspraak: « We zullen er eens een nachtje over slapen! » niet een abdicatie of zelfs niet een negatie van ons zo fier gekoesterd bewust gestructureerde en beheerste denken? Niet denken maar slapen zou moeilijke problemen oplossen!
Of zou echt creatief denken, 'eureka-denken', alleen mogelijk zijn op een buitenaards Archimedes-punt, buiten het bereik van plaats of tijd, waarna je ongegeneerd de straat op rent om thuis verder te gaan nadenken. Nadenken met heel het instrumentarium waarover je als nadenker kunt beschikken, gaande van praten met vrienden, over potlood en papier, over pc en printer, naar kattenbelltjes of steekkaarten, woordenboeken, logica en retorica, tot (welwillende) kritiek of zelfs tegenkanting van collega's of critici.
Onlangs bezocht ik de Karmelkluis in Zepperen. Indrukwekkende ervaring. Gedurende de dagen die volgden op dat bezoek doorkruisten voortdurend beelden van de kluis mijn brein en fladderden constant flarden van het gesprek met de gastvrije kluizenaar Paul Delmé door mijn geest. Over beelden noch ideeën had ik enig stuur. Ze floepten assertief ongevraagd zomaar op. Ze kwamen en gingen zoals het hen beliefde. Zij overvielen mij. Ik kon ook zelden een relatie leggen tussen mijn actuele ervaringen en de opbruisende beelden of de opborrelende gedachten. Al hadden ze wel een sterke en duidelijke relatie met de ervaringen in de Karmelkluis, ze bleken toch een zelfstandig leven te leiden. Het was duidelijk: Mijn gedachten hadden mij geënterd. In mij, maar blijkbaar zonder mij, groeide een aanzwellend en zichzelf structurerend geheel van ideeën rond spiritualiteit en mystiek.
Spiritualiteit
Ik vrees dat tegenwoordig in het woordenboek van velen het lemma 'spiritualiteit' ontbreekt. Nochtans als je via de zoekmachine Google op het Net surft, dan worden je 42.200 vindplaatsen aangeboden. Sommigen zullen met dat cijfer tevreden zijn. Anderen zullen zich door dat cijfer geschoffeerd voelen. Weer anderen hadden 'spiritualiteit' misschien liever nog hoger zien scoren. Is er een 'objectieve' maatstaf om uit te maken wie hier gelijk heeft?
Spiritualiteit? Het woord is afgeleid van 'spiritus', wind. Wind is een eigenaardig verschijnsel. Je heb er geen pak aan. Wind wordt gedefinieerd naar zijn herkomst, nooit naar zijn doel. Hij keert nochtans nooit terug . (Milosz) Hij is nooit te lokaliseren. Je ziet hem zelf nooit; alleen b.v. uit de effecten ervan op het groen van je omgeving kun je afleiden dat er wind is. Wind is steeds de conclusie van een denkproces: « Als dat..., dan deed dat de wind. » Je kunt de wind wel op je huid voelen b.v. als een snijdende, nijdige noordooster in de winter of als een zachte bries die je koelte toewaait in de zomerhitte, of soms als hij je de adem afsnijdt op een schotse hoogvlakte. Hij is nooit exact te lokaliseren. Je krijgt er nooit greep op. De wind blijft steeds buiten gaats. Hij heeft immers enkel dynamiek met daarin een richting. Hij komt van ergens en verdwijnt naar ergens. Je kunt zijn oorsprong nooit aanwijzen, noch zijn bestemming op de kaart prikken. Hij is zuiver dynamiek met daarin richting. Van. Naar. Met een vluchtig, onbepaaldbaar Hier. Een vluchtig Hier dat in substantie meer bestaat uit een Van en een Naar. Puur onderweg. We beleven de wind enkel als spoor. We kennen hem enkel als een conclusie. De wind staat daarom gepast symbool voor de vrijheid.
