Het Kruis en het Onze Vader

Mijn zondagse lectuur in L.-M. Chauvet, Symbol and Sacrament, 1995, was, zoals altijd,  inspirerend. Zo inspirerend dat ik me genoopt voel anderen daarin te doen delen. In de slipstream van Moltmann en Jüngel denkt Chauvet na over de Gekruisigde God. Hij heeft daarover beschouwingen neergeschreven waar je soms koud van wordt.

Met in het achterhoofd de wetenschap dat , volgens Cicero, het hoogst ongepast was over een kruis te spreken in een fatsoenlijk gezelschap, blijft me de passage in Marcus achtervolgen: een Romeins centurio onder het kruis, met de blik op een gemutileerd lichaam gericht, na diens wanhoopskreet, zegt: “Inderdaad, die man was de Zoon van God!” ( Mc. 15:39 ) Een ronduit onvoorstelbare uitspraak van die ‘heiden’ in die situatie! ‘Inderdaad’ staat er! Alsof de legionair een grondige en moeilijke redenering met een evidente conclusie afsluit. Is het niet spijtig dat Marcus die redenering niet opschreef?

Die tot uitschot vernederde man op dat kruis is voor die soldaat de openbaring van God. Zo openbaart zich God!  In een verminkt en gemarteld lichaam. In een uit de gemeenschap verbannen man. Op een kruis waarover deftige mensen niet spreken!

Mislukte Jezus op dat kruis? Of mislukten wij in hem op dat kruis?

Niet Jezus mislukte! WIJ mislukten! Het kruis openbaart, demonstreert het failliet van onze maatschappij. Wij allen samen, de hele mensengemeenschap, met al haar instituties, met al haar vitale krachten en verbanden. Want we waren,  noch individueel noch als geheel, in staat  om in onze gemeenschap een plaats te geven aan Jezus die vanuit zijn visie op mens en wereld leefde in de nabijheid van zijn Vader. Wij hebben hem uitgestoten, als onduldbaar, als een kanker weggesneden uit onze gemeenschap.

Het kruis manifesteert ons onvermogen om als mensen menswaardig samen te leven.

Het kruis toont ook de kenotische God, de God die aanwezig is door zijn afwezigheid. De machteloze God. De uit zichzelf machteloze God.  Een God die zijn droom over de mensheid zonder ons niet waar kan maken.  Hij kan het niet zonder  onze medewerking.  En wij kunnen het niet alleen.

Zonder onze medewerking blijft het Onze Vader een ratelende gebedsmolen, zonder voeling met realiteit.  Zonder ons wordt God nooit Onze Vader!  Als wij die droom niet in ons dagelijkse doen handen en voeten geven. Het kruis demonstreert dat we  daartoe nog lang niet in staat zijn. Iemand als Jezus die wel wil omgaan met zijn medemensen en met de dingen van de wereld in de geest van het Onze Vader  wordt met inzet van alle krachten in de maatschappij onverbiddelijk aan het kruis genageld. Nu nog steeds. Semel? Hapax?  

Dat kruis demonstreert dus ook Gods onmacht. Het toont dat God de mensen nodig heeft. ‘Das Seyn braucht den Menschen, ‘ zegt Heidegger herhaalde malen en in verschillende varianten. Wij moeten het Onze Vader waar maken! Wij moeten God tot onze Vader maken! God kan het alleen, zonder ons,  niet aan!  Wij moeten daarvoor elkaar als zusters en broers gelijkwaardig behandelen, in waardering en in de verdeling van de goederen van de Aarde.

Daarom is een in gemeenschap gebeden Onze Vader een krachtige geloofsbelijdenis. En een opgave. Sterker en rijker aan inhoud dan het Credo zelfs. De lex orandi van de liturgie laat in feite de filosofische en theologische discussies die in dat Credo verpakt zitten, naast zich liggen. De liturgie kijkt gefocust naar de Lijdende, naar de Verrezene. Het Onze Vader maakt schoon schip met al die ingewikkelde Aristotelisch-Grieks-filosofische en die Grieks-theologische speculaties en fijnslijperij over hypostasis,. twee naturen of één persoon! Het Onze Vader spreekt een fundamenteel geloof in de mens uit: meer geloof in mensen dan in God. In elk gaval geloof in een menselijke God, want Vader! Geloof in een God die ons nodig heeft om onze Vader te kunnen worden.

Dat gebed, samen uitgesproken, impliceert de vier traditionele aktes:

-  een akte van geloof: een geloof dat voorbij de oppervlakkige verschillen kijkt en ziet dat elk         van ons een unieke uitstraling is van Gods menslievendheid kan zijn;

- een akte van hoop: “Ooit worden we voor elkaar echt zusters en broers! Gelijkwaardig in het verschil!” Hoop: want het 'Onze' is nog lang niet gerealiseerd, zie maar de oorlogen, de armoede, wereldwijd;

- een akte van liefde, voor elke mens, elk individu, tegen alle verschillen in, op basis van onze dochterschap en zoonschap van God;

- en een akte van berouw: want we zijn er nog lang niet, aan dat 'Onze'! We houden nog te zeer de verschillen in 'ere'! We hebben nog zo veel af en bij te leggen.

Het Onze Vader is akte van geloof, hoop, liefde en berouw, gericht op de toekomst.

                                                           Paul Tack

26-07-2007 om 10:04 geschreven door Ramulus

 BETEKENen is als humaan  Zelf  BUITEN DE kosmische krijtLIJNEN KLEUREN

“Oh zu sagen wie selber die Dinge niemals

Innig meinten zu sein.”

R. M. Rilke, Die Neunte Elegie, v. 34-36

Betekenis staat voor mij gelijk met buiten de lijnen kleuren. Betekenis bevrijdt de zijnden uit hun kosmische wetmatigheden en beperkingen. Alle cultuur komt neer op oneigenlijk gebruik maken van de eigenschappen en kenmerken van de zijnden die de kosmos ons biedt. De eik groeide niet om er piano’s van te maken. Koper schettert niet uit zichzelf als een klaroen het ‘ten velde’. De darmen van een schaap kunnen niet vermoeden welke hemelse klanken de vioolvirtuoos aan hen kan ontlokken. Noch vaste standaarden, noch zekerheden, noch vanzelfsprekendheden leveren een vruchtbare kweekbodem voor cultuur of voor betekenis, maar onwaarschijnlijkheid. Betekenis ligt altijd voorbij beperkingen, voorbij bepalingen, voorbij eigenschappen en kenmerken, voorbij het lineair-causale, voorbij het ‘Geläufige’ van de kosmos.

            Umberto Eco moet ik dankbaar zijn, omdat hij me een inspirerend toneeltje met analyse aanbiedt, dat zo rijk is aan verbindingsmogelijkheden als het koolstofatoom. In zijn La Struttura assente, (1968), in het Duits vertaald als Einführung in die Semiotik, (UTB, 1972), p. 33, voert hij een Australopithecus op die een baviaan de schedel inslaat met een steen. U. Eco vraagt of het feit dat de Australopithecus ‘tatsächlich ein Element der Natur in ein Werkzeug verwandelt hat’ een uiting van cultuur is. Eco stelt dat we pas onder de volgende drie voorwaarden van cultuur kunnen spreken: “wenn a) ein denkendes Wesen die neue Funktion des Steines festlegt, b) es ihn ‘benennt’ als ‘Stein, der zu etwas dient’, c) es ihn wiedererkennt als ‘Stein, der die Funktion X erfüllt und den Namen Y hat’.” Het gaat hier blijkbaar om meer dan dat een steen ( = een stuk natuur) , plots verandert in een wapen (=cultuurproduct). De steen houdt niet op steen te zijn, een kei in de rivier. Hij blijft een stuk kosmos, een product van blinde krachten en wetten; hij krijgt er plots uit een heel andere bron dan de kosmos een functie bij.

            Lopen we de voorwaarden van U. Eco nog eens aandachtig langs. Niet de kosmos is de bron van de nieuwe functie, maar een individueel ‘denkendes Wesen’. Een denkend wezen haalt de steen uit zijn solipsistisch opgesloten zitten in zichzelf en in de lineaire evolutie. Een denkend wezen geeft hem een rol in een interactie waaraan hij uit zichzelf nooit in die rol zou deelnemen. Een ‘denkend’ wezen. Welke rol speelt hier dat denken? In zijn denken beoordeelt de Australopethicus inzicht in zijn bedreigende situatie, neemt hij kennis van de steen, ziet een nieuwe bruikbare selectie en bundeling van diens eigenschappen en kenmerken, neemt kennis ook van de baviaan; hij beoordeelt het verband tussen steen en baviaan, en beslist dat de steen hem kan helpen in zijn gevecht met de baviaan. Het denken geldt vooral de verbinding en de afweging van de kenmerken van de steen en de baviaan, en de beoordeling van de verschillen tussen de twee en het voordeel voor zichzelf. Op basis van die kennis, beoordeling en selectie kent de Australopethicus de steen een ‘neue Funktion’ toe. Een nieuwe functie, die de steen niet meegekregen heeft uit zijn kosmische evolutie. Een functie die de steen ook niet uit zichzelf zou inbrengen in het duel. Dat is een belangrijk moment: het zien van iets nieuws, iets dat buiten de standaard verwachtingen valt. Onwaarschijnlijkheid troef! Zien wat niet te zien is, wat niet gegeven is.

            Mij intrigeert dat ‘festlegt’. De Australopethicus verbindt die functie blijvend aan die steen. Aan deze steen, of aan elke steen, als het maar een steen is met die ad hoc selectie en herbundeling van de eigenschappen en kenmerken. Dat wil zeggen, dat de functie niet aan deze unieke steen gekoppeld wordt, maar dat een logisch ongeldige inductie plaatsvindt, een ‘latius hos’: ‘ab uno disce omnes’. Hij pelt die nieuwe functie los uit haar Hic-et-Nunc-situatie, tilt ze uit haar toevallige, concrete situatie en transponeert ze naar een soort zetting waardoor ze in feite voor iedereen overal en altijd bruikbaar  wordt. Op basis van een selectie en bundeling van reeds bestaande eigenschappen en kenmerken beveiligt hij zijn eigen toekomst en continueert hij zijn individuele bestaansmogelijkheden. Hier is sprake van méér dan louter zintuiglijk waarnemen en registreren. Onze Australopethicus overstijgt de tijd- en ruimtegrenzen van de situatie.

            In de tweede voorwaarde komt de taal nadrukkelijker in het vizier: ’benennt’. Het gaat niet om gewoon benoemen, noemen, of een naam geven. Het gaat er om die nieuwe functie, dit nieuwe inzicht, die nieuwe tijd- en ruimte overstijgende betekenis die de steen nu krijgt een bijna tastbaar corpus te geven, een blijvende drager. Iets waardoor de functie ‘bewaard’ kan worden, een schier autonome bestendigheid krijgt, los van de ‘ziener’, los van de situatie, waardoor ze over een afstand in tijd en ruimte ongeschonden gedragen kan worden, de vergetelheid voorbij. De zijnsdimensie van de nieuwe functie zet haar grenspalen breder uit.

De onbepaaldheid van ‘etwas’ draagt het transponeren, het losweken van het voorval uit de toevallige, concrete situatie. In ‘benennen’ zit ook impliciet het vrij beschikken, het zelfstandig beheren, het soeverein voeren de heerschappij over de nieuwe functie: de steen kan een wapen worden, of een mes, een hamer, een gewicht, en later, onder de beitel van Michelangelo, een David. ‘Benennen’, taal geeft hier een ‘huis’ aan die labiele nieuwe functie, een bestendigheid, om afstanden in tijd en ruimte ongeschonden te overbruggen. In ‘etwas’ kondigt zich embryonaal de ‘inflatoire explosie’ van het symboliseringproces aan. Dat leidt rechtstreeks naar de derde voorwaarde.

Als derde voorwaarde stelt U. Eco ‘wiedererkennt als’. Hier begint de geschiedenis, de uitbouw van de cultuur. In dit ‘als’ schetst Eco ook duidelijk het buiten de lijnen kleuren: ‘der Funktion X erfüllt’. De steen lijkt een neutrale container zonder immanente binding met zijn nieuwe functie, met zijn nieuwe inhoud. Het ‘als’ wijst op het oneigenlijke, a-kosmische gebruik dat van de steen gemaakt wordt. De steen-als-wapen komt wel uit de kosmos, maar ontstaat niet als wapen door de kosmos. In ‘wieder’ , in de herhaling, wordt ook impliciet op de waarde van memoria, van herinneren, van het geheugen gewezen. Die nieuwe functie mag niet als schuim op de kruin van een golf verdwijnen in de oceaan. Omdat de nieuwe functies, die we de dingen toedichten, er niet zo maar vanaf te lezen zijn, omdat je ze niet zomaar met natte ogen kunt zien, omdat ze uit zichzelf geen autonoom ont- noch bestaan hebben, en niet door de kosmos gedragen worden, net daarom moeten ze ‘elders’ bewaard worden, moeten ze via een ‘vreemde’ drager in het geheugen opgeslagen worden, om ze in andere situaties te kunnen herkennen, ze je te weten herinneren en er over te kunnen beschikken in andere situaties later. Daarvoor moeten ze een blijvend ‘corpus’ krijgen, een bestendige behuizing, in taal b.v. Zo kun je ze ook mededelen aan anderen, ze met anderen delen.

            Betekenis en cultuur ontstaan door buiten de lijnen van de kosmos te kleuren en daarvoor bestendigheid te verzekeren. Door een nieuwe zijnsdimensie uit te zetten: een dimensie waar het individuele humane Zelf respect afdwingt en krijgt. Daarvoor worden de gegeven kosmische dingen beladen met een humane betekenis die ze noch uit zichzelf hebben noch uit de kosmos meekrijgen. Waarvoor ze wel geschikt zijn. Die nieuwe betekenissen, die nieuwe functies geven ons nieuwe bestaansmogelijkheden, nodigen uit tot nieuwe interacties Die nieuwe functies dwingen ons ook nieuwe middelen te scheppen en in te zetten: taal en geheugen.

Paul Tack , Westerlo, 21.06.07

25-07-2007 om 11:43 geschreven door Ramulus