Wie was Menes ! Horus Narmer of Horus Aha

Menes was de koning die men van het Nieuwe Rijk af vereenzelvigde met de vereniger van de Beide Landen. De Narmenpalette (zie onder) werd nog tot vrij recent beschouwd als het bewijs van deze vereniging bij middel van een zegerijke veldtocht in de Delta door Horus Narmer. Het lag dus voor de hand Menes en Narmer als een en dezelfde persoon te beschouwen. Daar stond tegenover dat men  in het graf van koningin Neithotep verschillende naamplaatjes (etiketten zouden wij zeggen) had gevonden waarvan men dacht dat men de Horus naam Aha aan de nebti naam MEN kon linken. Er doemde dus een tweede kandidaat op die voor Menes kon doorgaan.

Er is heel wat inkt gevloeid over de mogelijke betekenis van de naam Menes. Een hypothese gaat er van uit dat Menes misschien zelfs geen naam is. Vermits de naam slechts bekend geworden is sinds het Nieuwe Rijk kan het ook  om een misinterpretatie van oude documenten gaan door schrijvers van die tijd of zelfs de vereniging van verschillende koningen in een personage.

Hieronder, onder de rubriek Abydos hebben we reeds aangegeven dat de opeenvolging van Narmer, Aha, Djer, Djet, (Merneith), Den, Adjib, Semerkhet, Ka'a vaststaat en dat het ook de volgorde is waar de koningen van de eerste dynastie zelf aan vasthielden. Men heeft uitgerekend dat het bijna niet mogelijk is dat er meer dan een eenvoudige naamvermelding van Narmer voorkomt op de steen van Palermo. Deze steen is onlangs nog onderzocht geweest door Toby Wilkinson, die alle bestaande fragmenten heeft onderzocht.  Misschien komt hier iets nieuws aan het licht. In elk geval heeft het deel van de steen waar de naam Narmer zou kunnen voorkomen het niet overleefd of het is althans nog niet gevonden. Voorgaande zou er kunnen op
wijzen dat de steen afkomstig is van Memphis (en zijn necropool Saqqara) daar het grootste deel van de informatie slechts handelt over de koningen die vanuit Memphis regeerden en dus Narmer, die als vorst van uit This in Opper-Egypte regeerde, negeerde.

Menes is de eerste naam van de lijst van Abydos (tempel van Sethi I) waar hij anachronistisch in een cartouche wordt geschreven. Cartouches bestonden in deze tijd nog niet. In het canon van Turijn vindt men de naam in de tweede kolom, waar hij tweemaal voorkomt (lijn 10 en 11): eerst met een determinatief voor mens en daarna met een determinatief voor God en dus waarschijnlijk overleden. Menes wordt ook genoemd bij Manetho, Eratostenes en Herodotus. Bij Manetho werd Menes na 60-62 jaar op de troon tijdens een jacht aangevallen door een nijlpaard en gedood. Dit blijft mogelijk voor Narmer die op zijn minst 35 jaar geregeerd moet hebben maar een hoger aantal is ook nog perfect historisch mogelijk. Herodotus noemt Meny de koning die Memphis (Men nefer) stichtte en als residentie aannam.  Memphis werd gebouwd rond een, door Meni gebouwde oude vesting "Witte muur " (Ineb Hedj) genaamd, waar Ptah de hoofdgod was. Deze stad ontwikklede zich met de tijd tot het bestuurscentrum van het land. Later integreerde de "Witte Muur" zich in de westelijk gelegen pyramidestad rond de pyramide van Pepi I (zesde dynastie). Deze pyramide droeg de naam Men Nefer, (solide en mooi). Deze naam lag aan de oorsprong van de Griekse naam Memphis.  De tempel van Ptah die te Memphis tijdens het Nieuwe Rijk gebouwd werd had de naam Hoet-Ka-Ptah (= huis van de ziel van Ptah) en lag aan de oorsprong van de naam Egypte via het Grieks Hikupta=Egypte. De Egyptenaren zelf noemde hun land Kemet (Het Zwarte Land).

Dus

Memphis, zowat 28 km ten zuiden van Cairo, kan al een machtscentrum geweest zijn in de tijd van Narmer. In de necropool van de stad te Saqqara dateren de eerste elite graven slechts van de tijd van zijn opvolger Aha maar verschillende graven in de nabijheid te Helwan dateren van de tijd van Narmer.

Memphis was de ideale plaats om de ganse Delta en de belangrijke handelsroutes naar de Sinai en Palestina in het oog te houden. Ook de Libiërs en de inwoners van de westelijke Delta bleven binnen bereik. Narmer nam volgens getallen op een knots van hem, gevonden te Hiërakonpolis, 120.000 gevangenen en 1.822.000 stuks vee. Geografisch was Memphis dus stukken beter gelegen dan Abydos en gezien het belang van de handelsrelaties met het Nabije-Oosten, in de late predynastische periode, is het bijna onaanvaardbaar dat men gewacht heeft tot de regering van Horus Aha om de hoofdstad naar Memphis te verplaatsen.

Men heeft er lang over gedebateerd of Narmer nu een koning met basis te This of te Hiërakonpolis was. De eigentijdse bronnen pleiten eerder voor de eerste hypothese; zijn graf werd te Abydos gebouwd, maar de meeste attributen die aan zijn regering worden toegeschreven werden gevonden te Nekhen-Hiërakonpolis; waar ze eeuwen na zijn dood herbegraven werden. Hiërakonpolis was een van de sterkste predynastische staten. Hoe de vereniging van de Beide Landen tot stand kwam kan niet meer achterhaald worden. Was het door oorlog of door vreedzame relaties bezegeld met huwelijken ? Maar we onthouden wel dat verschillende jaren na de feiten de herinnering aan voorouderlijke betekenis van centra als Noebt(Nagada) en Nekhen (Hiërakonpolis) voor de eerste koningen van Egypte erg levendig was. De tempels aldaar maakten in die periode dan ook het voorwerp van verschillende herdenkingsplechtigheden uit.

Om een zelfde reden werd de begraafplaats van de vroeg-Thinitische staat, Abydos, behouden gedurende de ganse eerste dynastie als koninklijke begraafplaats juist wegens zijn belang als geboorteplaats van de dynastie "O" koningen, die er begraven lagen in de begraafplaatsen U en B. De nabijgelegen begraafplaats van Oemm el Qaab necropool was gelijktijdig met de vroegste elite graven te Noord-Saqqara, de begraafplaats van Memphis. Het is mogelijk dat de koningen toen reeds te Memphis resideerden maar nog begraven werden te Abydos wegens het uitzonderlijk religieus belang dat gedurende de eertse dynastie aan dit centrum werd toegekend. Een factor van het hoogste belang voor de legitimatie van de regerende familie afkomstig van This. Immers alle koningen van de eerste en tweede dynastie waren afkomstig van This.

We hebben reeds elders aangetoond dat men niet met zekerheid kan zeggen of Schorpioen, Ka en Narmer werkelijk oorlog voerden tegen de koningen van de Delta. Scenes afgebeeld op de voorwerpen toebehorend aan Narmer zouden evengoed typische herhalingen van apothropatische (= het noodlot afwendende) daden kunnen zijn die de macht van de koning om de kwalijke krachten te overwinnen benadrukten en die dus niets te maken hadden met werkelijk gebeurde feiten. Alhoewel het zeer waarschijnlijk lijkt dat de "verovering" van de Delta reeds zou begonnen zijn in de generaties voor Narmer vinden we echter geen evidente tekenen van oorlogsactiviteiten in de vondsten van Ka en Schorpioen in Beneden-Egypte. We zijn dan ook geneigd om te denken dat de eerste stichter van Memphis Narmer is geweest . Dat hij waarschijnlijk het meest betrokken is geweest bij het behoud van de handelsrelaties met het Nabije-Oosten en bij de militaire controle van de grenzen. Aha op zijn beurt, voor wie minder aanwijzingen zijn van zijn aanwezigheid in het buitenland, zou dan zijn krachten hebben gebundeld voor de constructie/organizatie van de jonge noordelijke hoofdstad en meer tijd besteed hebben aan het bezoeken en bouwen van tempels dan in strafexpedities. Dit is op zijn beurt dan weer suggestief voor het feit dat de acties van Narmer tegen de rebellen zeer effectief waren geweest. 'Menes' zou dan een samensmelting (vanuit het Nieuw-Koninkrijkse/Griekse standpunt) kunnen zijn van beide personages.