Nog enkele belangrijke woorden :

• Het woord aAt (aät). In kolom 16 vinden verschillende namen "aAt". Volgens Harris moet men aAt beschouwen als een woord voor mineraal dat betrekking heeft op ertsen. In kolom 19 worden deze mineralen voor het eerst voorgesteld, in een context waarbij sprake is van de uitvinding van de "bouw met stenen"
  
  

• Het woord tS (tesj). Het samengesteld woord aAT neb rwd wtSaw op het eind van kolom 11 heeft daarbij een speciale betekenis. Barguet vertaalt dit als "kostbare materialen en hardsteen uit de groeven".
  
  

  
  
  In een nota schrijft hij echter dat de vertaling onjuist kan zijn gezien de eigenaardige grafie van het woord In plaats van tesjaw leest Barguet echter Sjeti .

  De stam tS heeft de algemene betekenis van: verbreizelen, splijten, uit elkaar halen en het werkwoord btS (betesj) betekend "iets oplossen, desaggregeren. Vandaar dat Davidovits besluit dat rwd wtSaw gelijk natuurlijk desaggregaat betekent zoals geërodeerde of uit elkaar gevallen materiaal (steen). rwd zou dan kunnen geëtrapoleerd worden als zijnde het ideogram voor het beschrijven van de agglomeratie (in het begin van het woord zoals hier) of als ideogram-determinatief voor geagglomereerde steen ( geologisch of synthetisch) op het eind van het woord. Indien deze veronderstelling juist is dan zouden er van de stenen materialen in kolom 15 een aantal fragiel of gemakkelijk te desaggregeren moeten zijn. Twee namen bevatten de stam tS en vier niet.

• Het woor bxn (bechen) werd teruggevonden in inscripties bij de wadi Hammamat, in de woestijn ten zuidoosten van Assoean en wordt verondersteld zwart basalt, dioriet, een zandachtige schist, porfier, greywacke of psammitisch gneis voor te stellen¹. Ook volgens de inscripties ² van de wadi Hammamat zou de ontginning van het "bxn" in de wadi op een zeer primitieve manier hebben plaatsgevonden waarbij de gekozen blokken gewoon de berg werden afgegooid waar ze dan gespleten of in talrijke stukken gebroken zouden aanbelanden.

  
  
  1. Lucas et Rowe, 1938; Morgan, 1894)
  2. Couyat-Montet
  

  
  Het kan nuttig zijn deze woorden ( lezing van links naar rechts en horizontaal)  trachten terug te vinden in de tekst ( lezing van rechts naar links in verticale kolommen)  

• 

  Het woord aa : Brugsch vertaalt het door "pyramide", Sethe en Barguet door " graven voor de koningen", voor hen is het een archaïsme uit het Oude Rijk. Lichtheim vertaalt het door  paleizen voor de koningen . Al deze vertalingen komen zowat overeen dat het om een bouwwerk gaat opgedragen aan de koning en meest waarschijnlijk een graf of pyramide.

• 

  Het woord Ir(i)-kA.t. Het gaat hem om een werkwoord dat we drie maal tegenkomen: in kolom 13 en 19 is het geassociëerd aan mineralen en werd het vertaald als "werken met" ; in kolom 20 is het de God Chnoem die de mens "schept" of "modelleert" uit klei. Het eerste deel van het werkwoord is het werkwoord ir(i) [oog]. Het is algemeen bekend en heeft zeer uitgebreide betekenis in de zin van doen, maken, scheppen, vormen, modelleren, enz . In mathematische teksten kan het zelfs vermenigvuldigen betekenen. Het tweede deel kA.t en de afbeelding van de man (determinatief) zouden betekenen "door de mens" gemaakt.

  Chesbedj irit (xsbD iryt) betekent inderdaad artifiële lapis lazuli ¹. Volgens Davidovits zou de beste vertaling voor ir(i)-kA.t dan ook zijn behandelen, synthethiseren, fabriceren. Persoonlijk zou ik hier willen aan toevoegen dat "omzetten in " in het traditioneel Midden-Egyptisch eerder door "ir(i) m" wordt uitgedrukt. Maar als de tekst op een archaîsche tekst teruggaat natuurlijk blijft Davidovits interpretatie mogelijk.

• 

  rwD, roedj.t (leesrichting is hier van links naar rechts). De stam roedj betekent hard, stevig. Roedjet werd door Sethe elders vertaald als harde steen.². In deze tekst komt het voor in kolom 11 in een context die handelt over materialen gebruikt bij de constructie van pyramiden (kol. 11 et 12). Barguet vertaalt het teken (dat in feite een boogpees voorstelt) zoals Sethe door harde steen. Roedj is door Harris (1961) ten gronde besproken. Wij citeren p.23 " in elk geval kan er weinig twijfel over bestaan dat Roedjet een term is om harde steen in het algemeen aan te duiden. Nochtans is het moeilijk om precies de categorie van deze stenen te bepalen vooral daar men ook albast aanduidt als rwD.t"

  Over het algemeen slaat "rwD" op de Egyptische zandsteen (inr rwD.t) en meer precies de steen die men aantreft in de groeven van Zuid-Egypte, die werden gebruikt om de tempels uit het Nieuwe Rijk en de daaropvolgende periodes te Karnak, Loeksor, Edfoe, Esne, Denderah en Aboe-Simbel te bouwen. Deze Egyptische zandsteen is vrij zacht en kan gemakkelijk met een vingernagel bekrast worden e (Rozière, 1801). Het is in feite het tegenovergestelde van "hardsteen" en tweemaal zachter dan de kalksteen van Gizeh, viermaal dan marmer uit Carrare en achtmaal dan graniet van Assoean . Volgens Davidovits kan rwD dan ook geen echte hardsteen betekenen.

  Anderzijds betekent het ideogram rwD ook kiemen, groeien en het oorzakelijk werkwoord s-rwD , hardmaken , sterk binden. Maar grind en keien bevatten ook het ideogram rwD. Tenslotte zandsteen, kwartsiet en vaak ook graniet en andere stenen die met rwD aangeduid worden zijn allemaal natuurlijke stenen ontstaan door een proces van geologische verharding van aggragaten zoals deeltjes kwarts of zand.

De stèle van Irtysen bevindt zich in het Louvre museum ( om exact te zijn in zaal zeven van het thema-circuit). Ze is ongeveer 4000 jaar oud maar dateert dus zeker niet uit het tijdperk waarin de grote pyramides werden opgericht.

Zoals talrijke van deze begrafenisstéles bevat deze inscriptie vele autobiografische gegevens van zijn oprichter. In dit geval dus Irtysen . Hij stamde uit de priestekaste maar was een meester-ambachtsman en hij beweert in deze tekst een geheim te bezitten om beelden in steen te maken, niet door ze uit te hakken maar door in vormen te gieten.

Irtysen beweert dat hij mengeling van materialen gebruikte die hard werd wanneer ze in vormen gegoten werd en dat hij op deze wijze gelijkt wel voorwerp of personage kon vormen. Het resultaat was "fire- and waterproof"

De stéle van de hongersnood van Sehel

De stéle werd in 1899 ontdekt door C.E. Wilbour en werd vertaald door Brugsch (1891), Pleyte (1891), Morgan (1894), Sethe (1901), Barguet (1953) en Lichtheim (1973). De inscriptie bevindt zich op een oude rots op het eiland Sehel nabij Elefantine, enkele kilometers ten zuiden van Assoean. De tekst dateert uit de tijd van de Ptolemeeлn ( ca 200 v.Chr. ) maar er zijn betrouwbare tekenen om aan te nemen dat de tekst teruggaat op oudere versie die zou dateren van het begin van het Oude Rijk. De tekst omvat 32 kolommen hiërogliefen, van rechts naar links te lezen.

Er komen drie voorname personages in voor.:

• Djoser, farao uit het Oude Rijk , die de te Sakkara de eerste pyramide liet bouwen ( de zogenaamde Trappenpyramide). Dit monument wordt vaak aangehaald om de beginperiode van de constructies in steen te illustreren.
  
• Imhotep, architect van Djoser, waarvan men zegt dat hij de uitvinder was van het bouwen met steen. Een personage dat zo belangrijk was dat hij in later tijden als god vereerd werd.
  
• De god Cnoem, die als pottenbakker, zoas trouwens in de Bijbel, het lichaam van mensen en goden modelleerde met het slijk van de Nijl.
  

De tekst gaat als volgt: gedurende vele jaren overstroomde de Nijl op bepaalde periodes het landschap en bracht vruchtbaar slib en water aan voor de landbouw. Onder de regering van Djoser echter gebeurde dit niet, de oogst viel tegen en de grond droogde uit met als resultaat een mislukte oogst en grote hongersnood

Maar de stéle van de honghersnood bevat ook onthullingen van Imhotep en aanbevelingen van Chnoem over het bouwen van tempels, pyramiden en ander sacrale gebouwen. Hier begint de controverse. Volgens Davidovits wordt nergens gesproken over kalsteen of een ander natuurlijk gesteente in de lijst . In de droom van Djoser ( kolom 19), schenkt Chnoem hem mineralen en " sinds de oudste tijden heeft niemand ooit met hen gewerkt om tempels voor de goden te bouwen " . Om deze monumenten te bouwen heeft men aan Djoser een lijst van mineralen en ertsen gegeven waarvan de betekenis der hiëroglyfen nog niet achterhaald is geworden. Daarom heeft juist Davidovits de studie van deze woorden aangevat. Een studie die hij voorgesteld heeft op het Vijfde Internationaal Congres van Egyptologie, 1988 te Cairo. We gaan hier in detail op in. Hieronder vindt u de relevante colommen van de tekst

Generaties lang denkt men reeds dat grote groepen werklui grote stenen uitkapten en deze naar de pyramiden sleurden en daar omhoog tilden tot op de juiste plaats. Maar hoe is dit realiseerbaar ?

Een "volle" pyramide van Cheops zou ongeveer 2,5 miljoen blokken van ongeveer 2 ton bevatten, die op zijn minst elk door een zestigtal man moeten worden verplaats. Bepaalde blokken echter wegen tot 70 ton en bevinden zich zo een 40 m hoog in de pyramide. Om een dergelijk blok te verplaatsen zou ongeveer 2000 man nodig zijn. De pyramide zou opgericht zijn in zo een twintig jaar, de tijd dat  Cheops geregeerd heeft. Volgens Davidovitz zouden er per dag minstens 400 blokken op hun plaats zijn gebracht ( in werkelijkheid 2.5 miljoen / 7300 dagen= 342 а 343 wat neerkomt op één steen om de vier minuten, vierentwintiguur op vierentwintiguur, gedurende 20 jaar). Hij vindt dit onmogelijk.

Hij twijfelt ook aan het feit dat zde Egyptenaren van het Oude Rijk  die harde stenen met hun primitieve gereedschappen uit koper dat weining hard is, konden uithakken. Hij vraagt zich ook af waar de overschotten, die er onvermijdelijk moeten geweest zijn bij het hakken van een dergelijke massa steen ( minimum 5 miljoen ton) gebleven zijn. Want kalksteen splijt gemakkelijk. Ze zijn nooit gevonden.

Hoe kan een beschaving die geen harde metalen kende miljoenen blokken steen van tientallen verschillende lengtes uithakken en deze juist berekend op hun plaats brengen zodat ze dan nog bijna naadloos ( minder dan 2 mm) aansloten en geen verticale naden lieten zien

Dit alles zou natuurlijk opgelost worden als men de methode van Davidovitz zou accepteren. Om dit te bewijzen ging Davidovitz een stuk steen van de pyramide van Cheops ( bekleding van een inwendige gang) dat hij van Lauer in 1982 ter beschikking had gekregen analyseren.

De foto geeft een beeld van een steen afkomstig van de steen die  Davidovitz in 1982 kreeg van Jean-Philippe Lauer. Deze foto toont de aanwezigheid van plantaardige vezels en luchtbellen die normaal niet aanwezig zijn in kalksteen afkomstig uit het Eoceen Tijdperk ( 60 millioen jaar oud) ! ¹.

Links : electron diffractie van amorf aluminium-silicaat van de Cheops steen. Rechts: dezelfde diffractie maar nu bij natuurlijk aluminium-silicaate(illiet) uit de carriиre van Tourah bij Gizeh. Men verwacht in natuurlijke steen een aantal elementen die tijd gehad hebben om uit te cristalizeren. De steen van de pyramiden is echter volgens Barsoum volledig amorf ( niet gecristaliseerd ). Dat doet eerder denken aan een proces van cementatie. De silicaten hebben zich op relatief korte tijd gevormd en niet op honderduizend jaren zoals de natuurlijke steen. ³

Deze analyses schijnen op het eerste zicht de theorie van Davidovitz te bevestigen maar natuurlijk en dat geeft hij ook toe is er verdere confirmatie nodig.

PYRAMIDEN UIT BETON ?

Pyramiden uit een soort beton het is een controversiëel onderwerp maar het lijkt de moeite om er dieper op in te gaan. We geven eerst een vooral een paar gegevens over de protagonisten van deze theorie.

• Joseph Davidovits

  Behaald in 1958 het diploma van ingenieur in de chemische wetenshappen in " l'Ecole nationale supérieure de chimie de Rennes". In 1960 behaalt hij een doctoraat in macromoleculaire chemie aan de universiteit van Mainz in Duitsland. Van 1983 tot 1991, is hij professor aan de universiteit van de Barry (Miami) en aan de Staatsuniversiteit van Pennsylvanië. Op 26/09/1994 ontvangt hij het Gouden Lint NASTS uitgereikt door de National Press Club in de USA. In november 1998, wordt hij door president Jacques Chirac vereerd met de graad van ridder in de nationale orde van de verdienste. In 1999, wordt hij professor honoris causa van de universiteit van architectuur en technologie te Xiang in China.Sinds 1979, is hij voorzitter van het Instituut voor Geopolymeren. Sinds 2001, directeur van de onderzoeksafdeling van het bedrijf CORDI-Géopolymère. Hij is lid van Internationale Vereniging van Egyptologe en heeft voordrachten gegevn op veschillende internationale congressen van Egyptologie 1979 (Grenoble), 1982 (Toronto), 1988 (Cairo) en 2004 (Grenoble).

  
  

• Guy Demortier

  Natuurkundige, ex-directeur van het LARN (Laboratoire d  Analyse par Réactions Nucléaires) aan de Universiteit Notre-Dame de la Paix te Namen. Professor van Natuurkunde aan deze universitiet. Na zijn doctoraat In Louvain-la-Neuve zet hij  zijn wetenschappelijk werkaldaar  voort tot hem wordt voorgesteld een accelarator te bouwen te Namen. Het LARN was geboren. Zijn eerste archeologisch werk bestond erin om te bestuderen welke elementen er door de goudsmeden uit de oudheid werden gebruikt om te lassen. Het ging ondermeer om objecten uit het museum van Berlijn die er van verdacht werden vals te zijn daar zij Cadmium bevatten (element dat niet of weinig bekend was in die tijd). Hij heeft in de loop der jaren duizenden gouden objecten onderzocht. Geholpen door enkele filologen heeft hij ook oude teksten "hervertaald" wat hem toeliet correcties aan te brengen in deze vertalingen zeker wat betreft het lassen van goud. Uitgenodigd om hierover te spreken in een zelfde sessie als Davidovitz maakt hij kennis met deze en staat hij achter zijn theorie. Demortier heeft ook een encyclopedie gepubliceerd over de Nobelprijs winnaars natuurkunde gericht tot de jongeren om hen te motiveren natuurkunde als studierichting te nemen.

• Michel Barsoum Ph.D.

  Dr. Barsoum's, haalde zijn diploma B.Sc. op de American University in Cairo, Egypte in 1977, Master Science, aan de Universiteit van Missouri  Rolla, 1980 en Ph.D, in het Massachusetts Instituut van Technologie, in 1985. Zijn huidige wetenschappelijke interesses gaan naar en ontwikkeling en onderzoek van ceramisch materiaal bestand tegen zeer hoge temperaturen. Van 1999-nu is hij Prof aan de Dexel Universiteit Philadelphia,departement "Materiaal Studie" met de titel "Distinguished Professor, bezoekend professor aan de Universiteit van Poitiers, Frankrijk. Tijdens twee van zijn "sabatical years"(1993-94 & 2000-01) was hij werkzaam bij het Max Planck Instituut te Stuttgart Duitsland

  
  

• Gilles Hug

  "maître de recherche" bij de ONERA, Frans Centrum voor Aerospatiaal Onderzoek. Gespecialiseerd in electronenmicrosocpie en electronische structuur
  
  
  

Hoe hoog de passies oplaaien over dit controversiëel onderwerp mag blijken uit het volgende " Het is klaar dat met zijn uitspraak in het nummer vn 01.12.2006 in The New-York Times, Dr. Hawass, Secretaris Generaal van de Organisatie voor Egyptische Antiquiteiten, dat : de bekende materiaal deskundigen, professoren M. Barsoum, G. Hug and G. Demortier, moderne Portland cement geanalyzeerd hebben in plaats van gere-agglomeriseerde (opnieuw samengstelde ) kalksteen zoals door J. Davidovits gezegd wordt, hij de wetenschappelijke integriteit van deze bekende geleerden in opspraak brengt . Zal Zahi Hawass zich verontschuldigen voor zijn vergissing en zijn spijt betuigen? Wij hopen het !" Tot hier dit citaat.

Nu ik zelf denk het niet dat Zahi Hawass, die een zeer omstreden figuur in de archeologische wereld is, zijn excuses zal aanbieden . Hij neemt geen blaadje voor de mond. Zo is hij ondermeer van plan om naast de steen van Rosette ( British Museum) ook de buste van Nefertiti (Berlijn) en nog andere belangrijke stukken terug te vragen. Hij heeft ondermeer reeds het museum voor Kunst en Geschiedenis van België gedwongen om een stèle terug te geven die aangekocht werd en waarvan nadien bleek dat hij ten onrechte uit Egypte was weggehaald. Hij deed dit onder de bedreiging (chantage zeggen sommigen) geen enkele Belgische wetenschapper meer toe te laten tot een onderzoeksprogramma van de sites in Egypte. Hij weigerde ook pertinent officiëel geïdentificeerd steenmateriaal van de pyramiden af te staan voor verder onderzoek. Alhoewel een artikel in Science & Vie ecember 2005 titelt : "Les analyses officielles vont bientôt commencer" ( De officiële analyses gaan weldra beginnen). Het was ook hij die het onderzoek met de robots in de schachten van de pyramide van Cheops boycotte tot ze onder zijn supervisie werden uitgevoerd. Geen katje om zonder handschoenen aan te pakken dus.

Waar is deze theorie nu ontstaan? Wel de schuldige is onderstaande stenen vaas afkomstig uit het Djosercomplex te Sakkara (dat we reeds herhaalde malen hebben aangehaald )en bestaande uit arthrositisch gneiss. Het nummer 99 uit de catalogus van de expositie " Egyptische kunst ten tijde van de pyramieden" Réunion des Musées nationaux de France, 1999.

In Egypte zal een gids u zeker naar een atelier brengen waar men stenen vazen maakt maar dan gaat het om zachte steen zoals albast. Een vaas zoals deze in dergelijke harde steen kan niemand de dag van vandaag fabriceren en zeker niet met de instrumenten in koper die de Egyptenaren van het Oude Rijk tot hun beschikking hadden. Waarschijnlijk zou een mensenleven nauwelijks volstaan om een dergelijke vaas te maken en dan mag er nog niets misgaan. De vorm van de vaas echter lijkt er op te wijzen dat de kanten geplooid werden zoals men zou kunnen doen met klei. Maar hoe zouden de Oude Egyptenaren dat gedaan hebben?

Wel Davidovits is er in geslaagd aan te tonen dat men stenen voorwerpen kan vervaardigen door bepaalde ingredienten te mengen ( geopolimerisatie) . Een beetje zoals wij mortel maken met Portland cement. Portland cement maken is trouwens een voor het milieu nogal belastend proces (dat niet zeer gekend is). Maar voor de productie van 1 ton cement is er een uitstoot van 0,9 ton CO₂. Maar daar gaat het nu niet over. Maar wel over het feit dat de kunststeen en beton indien hij zou gemaakt zijn door de Egyptenaren 5000 jaar geleden over zeer behoorlijke kwaliteiten moet beschikken. Want het huidige cement is poreus en ondergaat niet alleen een oppervlakkige maar ook een inwendige degradatie die de mechanische caracteristieken aantast. Alle monumenten die wij nu oprichten zoals wolkenkrabbers zijn vergangkelijke monumenten , iets wat we al te snel vergeten.

Geopolimeren

Wat zijn geopolimeren ?
Geopolymeren zijn minerale stoffen die men op synthetische ( of semi-synthetische wijze) bekomt door chemische processen, die de natuur ook realiseert maar in cyclussen die meerdere miljoenen jaren duren. Kan men dan rotsen synthetiseren die identiek zijn aan degene die in de natuur voorkomen ? Ja en neen. Want in feite gaat het om re-agglomeratie. Het procédé gaat als volgt. Men start met een minerale materie. Geërodeerde op natuurlijke wijze gedesaggregeerde rots, kalksteen bv. die men zowat overal in het zuiden van België vindt en met een geologische lijm gaat me dit materiaal terug structuur geven (re-agglomereren van de minerale deeltjes). Het eindresultaat is dat een rots die er volkomen natuurgetrouw uitziet in ons geval een zeer soliede kalksteenrots. Een geoloog zal geen onderscheid kunnen maken tussen de twee. Alleen door zeer fijne observatie van de lijm kan men de synthetische natuur van de steen vaststellen. Want de deeltjes zijn zonder twijfel kalksteen, graniet of wat dan ook waarvan men vertrokken is.

Voorbeelden van geopolymere beelden(Davidovitz)

CHASECHEM-CHASECHEMOEI

De laatste koning van de Tweede Dynastie is een belangrijke koning en in vele opzichten een overgangsfiguur.¹ naar de pracht en praal van de Derde Dynastie. Hij droeg na elkaar de naam Chasechem en Chasechemoei. Een ganse tijd heeft men gedacht dat het hier om twee koningen ging. Ondermeer Emery² was hier van overtuigd. Maar tegenwoordig neemt men op linguistische gronden, zoals Werner Kaiser voorstelde, aan dat het om ййn en dezelfde monarch gaat. ³. Ondermeer het feit dat men nog geen graf van Chasechem heeft ontdekt pleit ook voor deze hypothese.

DE CHASECHEM-PERIODE

In het begin van zijn regering schijnt Chasechem nogal een bijzondere belangstelling en verering te hebben gehad voor Hierakonpolis. Alle vondsten van Chasechem, op een inscriptie op een diorieten vaas uit het Sakkara complex na, komen uit Hierakonpolis. Zijn regering schijnt nogal woelig te zijn verlopen want op de vondsten uit deze periode is er sprake van oorlog en verovering. Alhoewel sommige van deze gebeurtenissen zich buiten de grenzen van Egypte kunnen hebben afgespeeld wijzen ze op een tijd van verwarring. Emery interpreteerde dit echter als het feit dat Chasechem een koning van Thintische oorsprong was die de eenheid van Egypte herstelde na een religieuze oorlog tussen de volgelingen van Seth (volgens hem Peribsen) en deze van Horus. We komen hier niet op terug daar dit voldoende werd besproken onder Sechemib-Perenmaat en Peribsen. Het komt er op neer dat alles wat momenteel met enige zekerheid kan gezegd worden is: dat de verschijning van Seth als totemgod van de koning gedurende het einde van de Tweede Dynastie waarschijnlijk zowel zuiver symbolische als politieke implicaties had en een zekere verandering in het concept van het koningschap betekende. ⁴

Toch kan men wellicht met enige zekerheid veronderstellen dat Chasechem in het begin van zijn regering alleen in Opper-Egypte regeerde, de opstandige noorderlingen overwon, Egypte opnieuw verenigde en zijn naam veranderde in de dualis-vorm Chasechemoei. Maar tot er harde bewijzen worden gevonden blijft dit een hypothese.

Beeld van Chasechem

• Twee beelden van Chasechem(Hierakconpolis)
  Een van leisteen (nu in Cairo) en een van kalksteen (nu te Oxford) . Ze zijn van uitzonderlijke artistieke waarde en stellen Chasechem voor gezeten op een troon met de kroon van Opper-Egypte en in een gewaad zoals het gewoonlijk werd gedragen bij het Sed-feest. Langs het voetstuk van beide beelden ziet men verwrongen menselijke gedaanten , die verslagen vijanden uitbeeldenen aan de voorzijde staat gegrift " Noordelijke vijanden" en 47.209 op het ene beeld 48.205 op het andere. ⁵Het ligt voor de hand om in de noordelijken de volgelingen van de koningen te Memfis te zien maar men kan niet uitsluiten dat het om Libiлrs gaat die de Delta waren binnengevallen.

  
  
  
  
• Fragment van een stиle (Hierakonpolis)
  

  Op het fragment van de stиle zien we het onderste deel van een knielende man ( gevangene?) die op een platform zit dat uitloopt in het hoofd van een vreemdeling ( waarschijnlijk een Nubiлr) met op zijn hoofd een boog. De boog werd gebruikt om de naam van Nubiл "ta-Seti " te schrijven. Daaronder staat een Horus-serech van Chasechem en de tekst "die de vreemde landen vernedert". Wellicht werd de campagne tegen het noorden voorafgegaan door een veldtocht tegen de Nubiлrs. ⁶

  
  
• Drie stenen potten(Hierakonpolis)⁷
  
  

  Opschriften op vazen

  Nog meer bewijzen over oorlog in het noorden vinden we op deze potten ontdekt binnen de tempel van Horus te Hierakonpolis. Zij dragen allen hetzelfde opschrift: "Het jaar van de strijd tegen de noordelijke vijand in de stad Necheb".
  Op deze vazen komt de godin Nechbet voor in de gedaante van een gier. Ze staat op wat Emery een " zegelring" noemt maar wat ik beschouw als een cartouche in haar oorspronkelijke vorm. In de cartouche staat het woord "bS=besj = rebel" in de andere klauw houdt ze het embleem van het Verenigde Egypte. De godin staat tegeover de serech van Chasechem.

  
  

  We weerhouden als belangrijk uit deze afbeedlingen dat de koning op de hierboven genoemde beelden de kroon van Opper-Egypte draagt evenals de Horus op zijn serech. Het gezag van Chasechem lag dus meer dan waarschijnlijk in Opper-Egypte. Het ontbreken van vondsten in Sakkara versterkt deze argumentatie.

  
  

• In het Djosercomplex te Sakkara werd de enige buiten Hieraconpolis gevonden getuigenis van deze koning ontdekt ⁸ in galerij 7. Het gaat om een inscriptie op een diorieten vaas.

  
  

• In een private collectie bevindt zich verder nog een koperen bijl met een serech van Chaseshem. ⁹

CHASECHEMOEI PERIODE

Chasechemoei ( = dualis = de verschijning van de twee machten) was dus de naam die Chasechem ( = de verschijning van de macht) aannam na de hereniging van de Twee Landen. Deze naam schijnt gemodelleerd geweest naar het voorbeeld van de naam van de stichter van de dynastie." Hetepsechemoei ". ( = de twee machten leven in vrede) Wat nog versterkt wordt door een bijkomende titel die hij voerde "nbwy Htp im.f". Wat kan vertaald worden als " de twee heren zijn in hem tot rust gekomen. De naam was als het ware de aankondiging van een programma van nationale vernieuwing. ¹⁰

Boven de sereh staan dan ook de valkgod Horus en het Sethbeest broederlijk naast elkaar.

Chasechemmoei zou 17 jaar hebben geregeerd¹¹ tenminste indien men aan hem de jaren 4-6 en 12-17 in het vijfde register op de steen van Pelrmo moet toeschrijven. Onder de evementen die men hier bespreekt vinden we de fabricatie van een koperen standbeeld van Chasechemoei in jaar 15 of 16.

Koningin Ni-Maat-hep (ook Ni-Maat-hap d.i. het stuur behoort aan Maat) waarvan we het bestaan kennen door zegelafrdukken gevonden te Abydos in he graf van Chasechemoei en ook in graf KI te Bet-Khallaf en van een vaasinscriptie ¹² zou eerder een dochter zijn van Chasechemoei dan zijn echtgenote ¹³. Zij draagt de titel moeder en vrouw van de koning ( koningbarende moeder) . Naar schijnt zou zij de koninklijke macht door haar huwemlijk met Nebka aan deze hebben overgedragen. Zij werd in elk geval later vereerd als de oermoeder van de Derde Dynastie zoals blijkt uit het graf van Metjen te Sakkara (Vierde Dynastie).

Van Chasechemoei zijn vondsten bekend uit Hierakonpolis in het verre zuiden van Egypte tot in Byblos op de Libanese kust.

• Het graf te Abydos¹⁴
  

  Het is een fantastische constructie ( tombe V van Petrie) die in het geheel niet lijkt op de andere graven aldaar en evenmin op enig monument uit deze tijd te Sakkara. De bovenbouw is helaas niet bewaard gebleven. Het is het grootste van de koninklijke graven te Abydos maar tevens dit met de kleinste grafkamer. Het doet zich nu voor als een lange brede gracht. In tegenstelling met het graf cvan peribsen staat het wat afgezonderd van de graven avnde eerste dynastie.

  
  

  Het bouwwerk is 68,97 m lang en varieert in de breedte van 10,4 ( in het zuiden) tot 17,6 m (in het noorden) De totale oppervlakte beslaat 1001,81 m². De oppervlakte van de grafkelder is beperkt tot 17,55 m². Het bestaat uit drie grote delen.

  
  

  De noordelijke deur geeft toegang tot een ruimte onderverdeeld in drieendertig magazijnen gerangschikt op drie rijen. Twee gangen verlenen toegang tot deze kamers waarbij de westelijke twee rijen een gemeenschappelijk gang hebben. De muren van deze kamers zijn opgebouwd uit leemsteen zonder houten bekleding. Amйlineau veronderstelde dat deze kamers een plafond in hout hadden maar Reisner heeft het waarschijnlijk bij het rechte eind wanneer hij verondersteld, op grond van technische waarnemingen, dat al deze kamers overwelfd waren.

  
  

  Daarna komt een grafkamer in kalksteen. Men heeft lang gedacht dat deze grafkelder het oudste voorbeeld van metselwerk in steen was. Opgravingen in Helwan en Sakkara hebben echter aangetoond dat er reeds onder de Eerste dynastie in steen werd gebouwd. De grafkelder bevindt zich op het diepste gedeelte van het graf zowat op een diepte van twee meter. Het plafond bestond waarschijnlijk uit kalksteen die aan beide zijden op de wanden van de kelder rustte en de vloer vormde van een bovengelegen overwelfde kamer. De ingang van de grafkamer bevondt zich an het zuiden maar was toegemetst na de begraving. De grafkamer wordt aan beide zijden geflankeerd door vier kamers. In enkele ervan werd een skelet aangetroffen.

  
  

  Hierop volgt een ruimte met tien magazijnen , vijf aan elke kant van een gang die naar de zuidelijke deur loopt die op haar beurt geflankeerd wordt door nog eens vier kamers langsheen een hellend vlak dat toegeng verleent tot het graf aan de zuidkant. De noordelijke toegang werd waarschijnlijk door een ongeveer tien meter lange trap bereikt. Er worden geen nadere sdetaails gegeven over deze kamers.

  
  

  Rond het graf werden geen secundaire begraafplaatsen gevonden maar aangezien er skeletten aanwezig waren in de kamers rond de grafkamer kunnen deze als dusdanig hebben dienst hebben gedaan. Reisenr schat dat er in totaal zo een 10 tot 15 kamers van de in totaal meer dan vijftig kamers als secundaire graven dienst hebben gedaan. <:P>
  

  Wanneer we het grondplan beschouwen kan men niet anders dan zich verwonderen over de enigzins stuntelige opbouw ervan dit pas enkele jaren voor de bouw van de schitterende trappyramide van Djoser.

  
  

  Men kan men de stunteligheid van dit plan toe schrijven aan een eerste poging om de begrafenis tempel, het graf en de zonne(?)-bark onder te brengen in ййn complex en het aldus beschouwen als een voorloper van het Djoser complex.

  Behalve de resten van grafgerei, zoals stenen en koperen vaatwerk , vuursteneen en koperen gereedschap, aardewerk en vlechtwerk heeft men er ook de scepter van de koning in goud en onyx opgedolven. ¹⁵

  
  
• Granieten deurpost te Hierakonpolis
  
  

  Deurpost met de afbeelding zichtbaar gemaakt , ontleend aan F.Raffaele

  Op dit stuk komt de dubbele naam van de koning bekroond met Horus en Seth voor. Hij is waarschijnlijk afkomstig van een reeds lang verdwenen tempel. Het vakmanschap is voortrefeelijk en de gelijkenis met beeldhouwwerk uit de Derde Dynastie laat er geen twijfel over bestaan dat dit stuk afkomstig is uit de eindperiode van de Tweede Dynastie.

  
  

  Aan de achterzijde van de stijl staat een gedeeltelijk uitgewiste afbeeldeing van de koning en de godin Sjesjet. Het was pas met een speciale behandeling dat de scиne duidelijk zichtbaar werd. Het gaat waarschijnlijk om een stichtingsplechtigheid van een tempel.¹⁶.

  Links bevindt zich de koning met staf en peervormige knots, erboven zijn serech met de aanziende Horusvalk en Sethbeest. Voor de koning bevinden zich op vier registers , kleine personages naar de koning gewend, op uitzondering van de twee eerste die naar elkaar kijken en die mogelijks Horus en Seth voorstellen. Engelbach denkt dat deze personages het volk voorstellen. Smith ¹⁷daarentegen stelt geen identificatie voor. Misschien moeten we in deze kleine personage wel goden zien. Verder naar rechts ziet men de grote figuur van de godin Sjesjet, godin van de schrijfkunst, die later een essentiлle rol zal spelen bij inwijdingsceremonieлn. Men kan ze herkennen aan haar symbool: eeen ster boven haar hoofd waarboven dan weer een boogcirkel uit wiens midden zich een verticle streep verheft. Naar rechts kijkend staat Sjesjet tegenover de koning, die hier een tweede maal wordt afgebeeld, beiden houden ze een houten hamer in de hand en slaan een paaltje in de grond

  
  
• Kruikzegel van Abydos
  

  Deelt ons mede dat zijn gemalin Nemathap was end at zij de titel van "koningbarende moeder "droeg . Mogelijks is het een prinses afkomstig van een edel geslacht uit het noorden. Later zou ze vereerd worden als stammoeder van de Derde Dynastie.

  
  
  

  de Sjoenet al-Zebib

• Sjoenet al-Zebib. Zo'n 900 m verwijderd van de graftombe in de woestijn van Abydos is dit een groot rechthoekig tichelstenen gebouw van 123 bij 64 m. De muren met duidelijke paleisfaзadestructuur zijn tot vijf meter dik en twintig meter hoog ze hebben den duidelijke faзadestructuur. Het is onbekend wat de precieze bedoeling van dit gebouw was, hoezeer het ook mag lijken op een indrukwekkend fort. Opgravingen legden sporen bloot van ingewikkelde interne structuren en het kan dus een begrafenis omheining zijn, die te maken had met de behuizing van de ka van de koning in zijn graf vlakbij; een soort equivalent voor de begrafensitempel in de vallei van de latere koninklijke begraafplaatsen. Maar het gebrek aan kwaliteit van de opgravingen van Amйlineau in 1897-1899 en 1905 hindert een verdere benadering van de functie van dit monument.

  
  
  
  
  

  Een vloot van begrafenisboten werd ontdekt niet ver van de sjoenet en kan hebben deel uitgemaakt van ganse bouwprogramma.¹⁸

  

  Fort te Hierakonpolis

• Het zogenaamde "fort van Hierakonpolis is mogelijks zijn begrafenis omheining. ¹⁹. Het is waarschijnlijk een equivalent van de omheining in de Sjoenet al Zebib te Abydos De eerste die dit zogenaamde fort beschreef was Somers Clarke. Op het einde van de jaren 1890 werkte hij samen met J.E.Quibell en F.W.Green te Hierakonpolis en recht daarover op de andere oever van de Nijl op de site van El Kab. Hij werd zo begeesterd door deze plaats dat toen hij op pensioen ging hij zich een huis liet bouwen op de oostelijke oever van de Nijl bij El Kab. Hoog boven de vallei gelegen refecteert dit kasteelachtig huis het levendige en eigenaardige karkater van zijn bouwheer, die daar de laatste twintig jaar van zijn lange leven doorbracht in " splendid isolation" , zijn occasionele bezoekers vergastend op verhalen over de incompetentie van zijn vroegere collega's.

  
  

  Vandaag de dag huisvest dit kasteel van de Oude Man uit de Bergen de Belgische archeologische missie te El Kab van waaruit men kan neerzien op het fort van Chasechemoei.

  " Dit gebouw ligt aan de rand van de woestijn, maar niet zo ver van de bewerkte grond, aan de ingang van een vallei die de westelijke woestijn inloopt. Het grondplan is rechthoekig en de ingang is naar de gecultiveerde grond gericht. De buitenste muur is 2,34 m dik en de binnenste 4,87m tussen beie bevindt zich een open ruimte van 2,23 m. De buitenste muur is lager dan de binneenste. De ingang is gevormd door een soort bastion of vooruitspringende toren en is bochtig genoeg om het voor groep personeen onmogelijk te maken er snel doorheen te komen. Indien er een helling was om de top van de muur te berijken en we kunnen ons niet voorstellen dat ze er niet waren , moeten ze van hout geweest zijn en geplaatst in de spleten naast de ingang. Ieder spoor van hen is nu verdwenen. Terwijl de oppervlakte van de buitenste muur glad was was deze van de binneste muur opgebouwd uit panelen . Alle muren zijn uit ruwe tichelsteen en waren epleiterd en gewit. De zuidwestelijke muur in ononderbroken en is zowat 8 tot 9 meter hoog. De muren bij de poort zijn ongeveer even hoog en het is waarschijnlijk dat ze oorspronkelijk maar een meter hoger waren. ²⁰
  
  Hoewel dit zogenaamd fort doet denken aan de Sjoenet al-Zebib zullen we waarschijnlijk nooit zijn echte betekenis achterhalen want de archeologische opgravingen binnen de muren verricht tussen 1897 en 1899 door Quibell, Clarke en Green en in 1905 door Garstang waren er op gericht de predynastische graven, die er onder lagen, te bewaren en miskenden de inwendige structuur van het gebouw. Maar wat er ook moge van wezen het feit dat Chasechemoei hier in hHieraconpolis, het oude Nekhen, een stad die symbool stond voor het Opper-Egypte een groot gebouw neerzette was een politieke daad van godvruchtige propaganda.

  
  

• Een fragment van een vaas in breccia steen werd gevonden op de plaats van Egyptische tempel te Byblos aan de Libanese kust. Zie figuur "opschriften vazen" uiterst rechts boven. Er staat "di anch Chasechemoei " Leven zij gegeven aan Chasechemoei. ²¹

  . Ongewoon is dat het Seth beest hier een rode kroon draagt en Horus zoals gewoonlijk de dubbele kroon. Deze vaas kan in Byblos geraakt zijn via handel of meegebracht tijdens een latere periode.
  
  

• Niettemin lijkt het dat de buitenlandse betrekkingen tijdens de regering van Chasechemoei een nieuwe hoogte bereikt hebben gezien dat een zegelimpressie van tijdens zijn regering voor een eerste maal de term "imi-rA xAst =imi ra chaset= opzichter van de Vreemde Landen " voorkomt. ²² Een dergelijke term laat zeer sterk vermoeden dat Egypte zijn hegemonie had uitgebreid over vreemde territoria. Dit vemoeden wordt nog versterkt door een beschadigd steenblok uit de tempelarea van Hierakonpolis²³ waarop een lijst voorkomt van vreemede landen. De inscriptie heeft vroeger getallen bevat waarvan er nog gedeeltelijk zichtbaar zijn en zou wel eens voor elk land het aantal overwonnen vijanden hebben kunnen aangeven.

• Andere inscripties van Chasechemoei zijn gevonden in het privaat graf S3043 te Sakkara ²⁴

  , maar ook in het Djosercomplex²⁵ en te Abydos ²⁶

Horus Sechemib Perenmaat is de laatste in de rij van de mysterieuse koningen uit de Tweede Dynastie. Er zijn twee voorname hypothesen betreffende Sechemib ¹: namelijk dat hij dezelfde koning zou zijn als Peribsen die een andere naam aangenomen heeft en de tweede hypothese, die aanneemt dat hij de opvolger van Peribsen zou zijn. ²

De eerste hypothese vindt haar oorsprong bij Petrie³ die de twee namen voor eenzelfde persoon nam. Maar reeds in dezelfde publicatie drukte Griffith⁴reeds zijn twijfels uit over de juistheid van deze visie. Inderdaad op de zegel waar Petrie de naam Sechemab Perabsen gelezen had stond echter Sechemib Perenmaat. Maar dit gaf aanleiding tot de interpretatie dat Sechemib de naam van de koning was in het eerste gedeelte van zijn regering. Naam die hij in het tweede gedeelte zou veranderen in Peribsen terwijl hij terzelfdertijd Seth i.p.v. Horus als totemdier aannam.

Het was R. Weill⁵ die het eerst de hypothese naar voor bracht dat het om twee verschillende koningen zou gaan. J. Saint Fare Garnot⁶ daarentegen stelde opnieuw voor om deze namen tot ййn koning te herleiden. Lacau and Lauer ⁷ legden de nadruk op het feit dat de laatste namen van de Tweede Dynastie allen gebaseerd waren op het werkwoord "peri" (Peribsen, Perenmaat, Perenka) en ze stelden de gelijkenis vast tussen de titel van Sechemib "Inw Chaset" ( d.i. tribuut of veroveraar van de vreemde landen " en deze van Peribsen "Inoe Setjet" (d.i. veroveraar van Setjet)⁸. Waarbij dan met Setjet niet een stad binnen Egypte maar Syriл-Palestina zou bedoeld worden. Daarnaast moet er zeker een nauwe verwantschap tussen beide namen bestaan gezien ze beide de elementen ib en per bevatten. Men zou de naam van Sechemib-Pernemaat kunnen opvatten als een propagandamiddel waarbij de koning de terugkeer naar de Maat ( d.i. de goede rechtsorde, die door zijn voorganger niet gerespecteerd werd) en de terugkeer van de Horus totem voorstaat. Maar evengoed kan het als een argument worden beschouwd voor de naamverandering van Peribsen naar Sechemib-Perenmaat en voor de identiteit van beide koningen.

Wildung en later Barta⁹ daarentegen stellen de theorie voorop dat Sechemib identiek was aan Oeneg en Peribsen aan Sened. Deze stelling is echter onhoudbaar. De redenen werden voldoende besproken onde het hoofdstuk van Sened.

Meer recent is men eerder geneigd om Sechemib te laten volgen op Peribsen en aan Chasechemoei te laten voorafgaan. De inscripties op de zegels van Sechemib zijn immers alleen gevonden in de structuren toebehorende aan Peribsen te Abydos ( graf en omheining). Dit is voor de voorstanders van de gelijkheidstheorie een argument in hun voordeel.¹⁰. Maar voor hun tegenstanders werd het als zeer belangrijk aanzien dat deze zegels alleen bij de ingang gevonden werden. Zij stellen dan ook dat dit het gevolg was (zoals in het geval met Qa'a en Hetepsechemoei en ook met Chasechemoei en Netjerichet) van de viering van de begrafenis van zijn voorganger Peribsen door Sechemib. Wat er ook van zij veel jaren kan hij niet geregeerd hebben en eigenaardig genoeg is na meer dan een eeuw opgravingen te Abydos zijn graf aldaar nog niet ontdekt.

Een laatste theorie is nog dat Seth Peribsen zijn naam zou veranderd hebben in Horus Sechemib, dus het tegenovergetselde van wat een eeuw geleden werd voorgesteld. Hiervoor zijn noch overtuigende argumenten pro noch contra.

Waar we echter terdege rekening moeten mee houden is het volgende feit. Van Peribsen werden nooit inscripties gevonden te Sakkara. Daarentegen van Sechemib werden er wel gevonden in Djosercomplex (cfr infra). Dat Peribsen vrijwillig uitgesloten zou zijn als ketterkoning uit de collectie van de Djoser vazen wordt als hypothese tegengesproken door het feit dat zijn cultus nog werd gevierd te Sakkara tijdens de eerste helft van de Vierde Dynastie zoals blijkt uit het graf van Sjeri¹¹

Wat hier wel een verklaring voor zou kunnen zijn is het feit, dat vermits Peribsen slechts in het zuiden regeerde er dus te Sakkara geen graven van edelen die hem onderworpen waren en die dus van hem als koninklijke gift vazen gekregen hadden waren. Als er geen graven waren kon Djoser of voor hem Chasechemoei er ook geen nemen. Dat er dan wel van Sechemib waren kan dan als volgt verklaard worden: Sechemib zou na Peribsen hebben geregeerd maar reeds geprobeerd hebben en misschien gedeeltelijk of tijdelijk geslaagd zijn in de herovering van het noorden waardoor er dus in Noord-Sakkara wel ( maar tot hiertoe voor ons nog onbekende ) private graven met vazen en opschriften van hem waren waaruit deze door Djoser konden worden verwijderd. Het is trouwens niet zeer waarschijnlijk dat deze vazen uit het zuiden zouden komen. Er is bovendien nog nooit en vaasfragment van Sechemib-Perenmaat in Abydos gevonden.

J. van Wetering heeft recent voorgesteld om de L)vormige Ptahhotep omheining ten westen aan van de Djoserpyramide aan Peribsen toe te wijzen ( cfr Peribsen ). Deze verondertselling wordt bijna niet ondersteund door archeologische argumenten maar andere argumenten die er op wijzen dat men deze omheining niet mag toeschrijven aan de Derde Dynastie maken dit een aantrekkelijke hypothese. Maar ook Sechemib zou in aanmerking kunnen komen als eigenaar van deze omheining en in dit geval zouden de vazen uit het Djosercomplex van heir kunnen komen. Momenteel is dit zuiver speculatief echter.

Een belangrijk argument voor de volgorde Peribsen, Sekhemib werd naar voor gebracht door Jean Pierre Pдtznick in verband met de zegelafdrukken gevonden te Elephantine ¹². De epigrafische en palaeografische studies ervan schijnen er immers op te wijzen dat Seth (of Ash) Peribsen voorafging aan Horus Sechemib (die ook een verschillend personage zou zijn ). Deze criteria kunnen ook toegepast worden op de inscripties van de stenen vazen en wijzen dan ook in de richting van een volgorde:Peribsen-Sechemib-Chasechemoei). Vooral de vergelijking van de horizontalke inscripties van Sechemib en Chasecemoei wijzen in die richting.

Pдtznick is ook voorstander van de god Asj als totemdier eerder dan Seth zoals men gewoonlijk anneemt. F. Raffaele denkt dan ook dat er een stricte relatie tussen deze twee goden en hun functie bestond in de Vroeg Dynastische tijden. Hij gaat zelfs verder door te veronderstellen dat in de Tweede Dynastie de naam Seth (gespeld als "Soethesj") gevormd werd door syncretische versmelting van de twee godheden Seth en Asj (Sethesj). Actueel is het echter onmogelijk om dit te bewijzen zelfs niet op liguпstisch gebied.

De koningslijsten zijn van weinig nut voor het probleem ze wijzen een lacune (hoedjefa) aan voor Chasechemoei ( Bebti , Djadjatepi) The later king list univoquely hand down a lacuna (hwdjefa) en citeren slechts de Memfitische koningen van deze periode met weglating van Peribsen en Sechemib.

Tot slot : De gelijkenis van de horizontale inscriptie van (n 95) van Chasechemoei ( onder)uit de zuidelijke tombe van het Djoser complex met deze van Sechemib ( boven) enerzijds en het feit dat in andere inscripties van Sechemib de verticale stijl zoals deze gebruikt werd door Peribsen (rechts) op de vaten uit Abydos wordt aangehouden, samen met het gebruik van de valk als totemdier op de serech en de hierboven reeds aangehaalde argumenten, laten onze voorkeur toch uitgaan naar de veronderstelling dat Sechemib na Peribsen en voor Chasechemoei zou hebben geregeerd

Vondsten

• Zegelafdrukken gevonden te Abydos
  
  
  
  

  In Abydos, Sakkara of elders in Egypte werden geen monumenten gevonden die aan hem konden worden toegeschreven. Al wat van hem bekend is zijn de zegelafdrukken met zijn serech gevonden in het graf van Peribsen (Oemm el Qa'ab graf P) en in de begrafenis omheining, het "Middenste Fort" genaamd. De zegelafdrukken worden uitvoerig besproken door Kaplony¹³. De aanwezigheid van zegelafdrukken van Sechemib in het graf en de omheining van Peribsen zijn dan het bewijs als we annemen dat het om twee verschillende koningen gaat dat Sechemib elders te Abydos of ergens op en andere plaats begraven is.

  
  

  Zoals reeds hoger gezegd zijn er in Abydos geen vazen of potten van Sechemib gevonden . Spencer's (Early Dynastic Objects in the British Museum) nr. 277 is van onbekende oorsprong maar er wordt van beweerd dat de vindplaats Abydos zou geweest zijn.

  
  
  
• Vaasfragmenten te Sakkara
  
  
  
  

  ()	Naam Teksten (Kaplony,Helck)	Trap Pyr.	Bronnen
  Horus (Sechemib)		-	1 (M.D.A.I.K. 20 n.52)
  Horus + Seth/Ash ?		-	2 (Spencer, E.D.O. n.277-8)
  Nesoet-biti/Nebti (Sechemib Perenmaat) + Inoe- Chasoet, Iz Djefa, Per Nesoet, Per Sjena, Iri Chet Nesoet		allemaal op fragm. uit gallerijen n.87-94 .....................8	9 (Kaplony, B.K. n. 28)
  Nesoet-biti/Nebti " " : Oer, Per-Noe (?), Hem-Netjer Cherti		-	1: Kaplony, Steingefasse n. 19

  
  
  
  

  Daarbij komen nog 8 fragmenten van stenen vazen uit het Djoser complex te Sakkara¹⁴. Deze werden gevonden in het puin van de oostelijke gallerijene VI en VII. ¹⁵

  
  
• Andere vondsten

  Daarnaast is er nog de zegelafdruk gevonden in het puin te Elefantine, dat toegeschreven wordt aan het deel van de stad stammende uit het Oude Rijk.¹⁶.

  
  

  Vrij recent werd nog een fragment van een zegelafdruk met Sechem(ib)-Perjen(-Maat) Horus naam gevonden te Oem el-Qaabin het graf van Chasechemoei (V, op een verzegeling van een zak vuit kamer 31-33, direct ten noorden van de grafkamer), iets wat onrechtsreeks pleit voor een volgorde van opeenvolging Sechemib, Chasechemoei. ¹⁷

  
  

  Als laatste nog een albasten vaas van onbekende afkomst ¹⁸.

  
  
  
  

Ondermeer Petrie ging er nog van uit dat de Dynastieke beschaving van Egypte het gevolg was van een migratie naar Egypte bewoners vanuit Aziл, die men vereenzelvigde met de "Volgelingen van Horus" en dus de koningen van de Eerste Dynastie. W. Emery dacht dan ook dat de primitieve bevolking aanhangers waren van Seth. Peribsen gaat nu op een bepaald moment de Horus boven zijn serech vervangen door het Seth dier. Voor Emery was dit het bewijs dat de oorspronkelijke bevolking nog iets te betekenen had en misschien wel in opstand was gekomen zodat de koning het opportuun vond om niet alleen het totemdier te verwisselen maar ook om van naam te veranderen. Zijn oorspronkelijke naam Sechemib zou dan Peribsen zijn geworden. ¹

Nu weten we echter dat de Dynastieke beschaving het gevolg was van een zich ter plaatse ontwikkelende cultuur. Waarom Peribsen dan verkoos om Horus met Seth te verwisselen is nog steeds een een mysterie. In de traditionele (en dus latere) mythologie was Seth de aartsvijand van zijn broer Osiris en dezes zoon Horus. Maar het is helemaal niet zeker en zelfs niet zeer waarschijnlijk dat de Egyptenaren in de archaпsche tijd Seth als een bedreigende god aanvoelden.

Het lijkt dan ook wat ver gegrepen om in deze koning een soort van religieuze revolutionair te zien, genre Achnaton, zoals P.E. Newberry² en na hem Cerny, Grdseloff, Emery en anderen deden. Waarbij de koning de cultus van Seth zou ingevoerd hebben in de plaats van de Horus-cultus. De documenten waarover we beschikken voor deze periode zijn immers te weinig expliciet om hierover uitsluitsel te kunnen geven. De periode tot de regeringsaanvaarding van Chasechem is uitzonderlijk obscuur maar het lijkt niet onmogelijk dat de ganse periode van de dood van Ni-Netjer tot het aantreden van Chasechem veel vredelievender kan verlopen zijn dan we eerder dachten. Met zelfs de mogelijkheid van een overeengekomen splitsing van het land in een noordelijk en en zuidelijk deel. Daarentegen zijn we wel zeker van een belangrijke oorlogsactiviteit bij de aanvang van de regering van Chasechem.

F.Raffaele³ is er stellig van overtuigd dat de veranderingen in de koninklijke propaganda, die onbetwistbaar werden doorgevoerd door Peribsen, eerder als het gevolg van een diepe crisis in het midden van de Tweede Dynastie moeten gezien worden dan als de oorzaak ervan . Er waren zeker problemen en wat we nu zien zijn misschien alleen maar de middelen die aangewend werden om de crisis te keren.

Anderzijds blijft het mogelijk dat deze verandering wel reлle politieke implicaties met zich heeft meegebracht of dat zij er het gevolg van was. Hoffman ⁴ denkt bijvoorbeeld in de richting van de ontwikkeling van een nieuwe ideologie van het koningschap.

Sommigen zien niet alleen een verband tussen de verandering van de titel en de beslissing van Peribsen om begraven te worden in de necropool van de koningen van de Eerste Dynastie te Abydos maar ook met het feit dat men nergens, buiten Opper-Egypte, eigentijdse inscripties van hem vindt. Vandaar de veronderstelling dat hij misschien een afstammeling was van de Eerste Dynastie en dat hij alleen in Zuid-Egypte zou hebben geregeerd.

Nog een andere hypothese ziet in hem een usurpator die alleen in Opper-Egypte regeerde en zich te Abydos, bij de koningen van de Eerste Dynastie liet begraven om zich te legitimeren.

Er is nog steeds geen overeenstemming tussen de experten over de relatie tussen Peribsen en Sechemib Perenmaat. Door sommigen wordt deze laatste als een voorganger van Peribsen beschouwd door anderen dan weer als zijn opvolger en volgens nog anderen (ondermeer Emery) is Sechemib-Perenmaat dezelfde persoon als Peribsen die echter zijn Horus naam Sechemib in de Seth naam Peribsen liet veranderen. Een definitief bewijs voor ййn van deze stellingen is er niet. Maar nog een vierde hypothese die door D.Wildung en W.Barta werd gepropageerd dat Sened en Peribsen identiek zouden zijn lijkt mij toch definitief uitgesloten.

Zoals we reeds zagen onder het hoofdstuk gewijd aan Sened werden een cultus van Sened en Peribsen samen gevierd te Sakkara tijdens de Vierde Dynastie . De twee koningen zijn hier duidelijk onderscheiden van elkaar en niets schijnt er trouwens op te wijzen dat Peribsen in die tijd als een ketter diende gebrandmerkt te worden. In tegendeel zijn cultus werd goed onderhouden.

Peribsen's begrafenis omheining, nabij het Middenste Fort, te Abydos ⁵ bevindt zich naast deze van zijn opvolger Chasechem. Ook dit zou ongetwijfeld niet gebeurd zijn indien deze twee koningen vijandig tegenover elkaar zouden hebben gestaan.

Zijn graf ⁶ (P)en dit van Chasechem (V) echter bevinden zich dan weer respectievelijk aan de noord- en zuidzijde van de necropool van de Eerste en Tweede Dynastie te Oemm el Qa'ab (Abydos)

Besluit

Als besluit kunnen we stellen dat de mogelijkheid van een splitsing van het rijk gedurende de Tweede Dynastie al bij al toch wel reлel is. De aanleiding hiervoor blijft obscuur maar zou kunnen berusten op een crisis factor of op de moeilijkheid om het ganse land effectief te besturen. Tekens van burgeroorlog zijn er echter niet vууr de regering van Chasechem. Indien deze koning diende te vechten voor de hereniging van het rijk was het zeker niet tegen een van zijn voorgangers te Abydos ( of het er nu ййn of twee waren doet er in principe niet toe) maar mogelijks wel tegen rivalen, die vanuit Memfis over het noorden regeerden. Immers inscripties van Chasechem(oei) tonen verslagen vijanden en vermelden een overwinning op de "Noordelijken", zonder verdere bijzonderheden echter over wie deze verslagen vijanden waren.

Namen, tittels, identiteiten en de therorie over "de Periode van Seth"

Zoals we reeds aangaven is er geen bewijsstuk dat aantoont dat Sechemib en Peribsen twee op elkaar volgende namen waren van ййn koning. Een zegel inscriptie gepubliceerd door Petrie⁷ draagt de naam Sechemib - Peribsen (deze laatste naam dan wel geschreven als Per-en-ib). Later werd aangetoond dat dit echter diende gelezen als Sechemib - Perenmaat. Het voorkomen echter van materiaal met de naam Sechemib in een context die, qua datering , steeds met Peribsen in verband wordt gebracht (ondermeer te Oem el-Qa'ab en de omheining van het "Middelste Fort" te Abydos) geeft aanleiding tot twee hypotheses:

• ofwel veranderde Horus Sechemib/Perenmaat inderdaad zijn naam in Seth Peribsen
• ofwel volgde de enen koning de andere op en herbruikte hij voor zijn eigen begrafenis de gebouwen opgericht door zijn voorganger of voltooide hij gewoon deze monumenten.
  
  

  Anderzijds stelt D.Wildung, hierbij gevolgd door W.Barta, voor om Horus Sechemib te beschouwen als dezelfde persoon als de nesoet-biti Oeneg en Seth Peribsen als de nesoet-biti Sened. Het dient gezegd dat er voor de combinatie Sechemib-Oeneg geen enkel bewijs pro of contra kan worden aangehaald. Dit geldt echter niet voor het koppel Peribsen-Sened. De inscripties op de valse deur van het graf van Sjeri (Sakkara Mastaba B3) maken een duidelijk verschil tussen Sened en Peribsen ( zie het artikel over Sened). Bovendien is Sened zeker niet de nesoet-biti naam van Peribsen want die naam kennen we. Het is eveneens Peribsen zoals blijkt uit zegels en vaasinscripties. Dus deze hypothese kan definitief verlaten worden.

  
  

  Laten wij nu eens de epigrafische en archeologische documenten bekijken om de reltieve posities van deze twee koningen ten opzichte van elkaar te bepalen

  
  

  Cilinderzegel met de cartouche^3.1.1 en nesoet-biti naam van Peribsen

  Sechemib/Perenmaat en Peribsen zijn ofwel serech-namen of wel nesoet-biti/nebti namen. Op zijn minst vijf kortsondige opvolgers van Ni-netjer zijn alleen maar bekend onder hun nesoetbiti-nebti naam : Oeneg, Sened, Noebnefer, Neferkara en Neferkaseker ('Za' is ook voorgesteld als de Horus naam van Oeneg, maar dit is slechts een hypothesel). Om deze reden dacht Helck⁸ dat Ni-netjer misschien het rijk opgesplitste in twee delen en twee van zijn zonen aan het hoofd plaatste van respectievelijk Noord- en Zuid-Egypte.

  
  

  Seth naam van Peribsen is identiek aan zijn nesoet-biti naam

  De koning die in Memfis zetelde zou dan de nesoetbiti-nebti naam gedragen hebben en deze die in Abydos resideerde zou de naam in een serech gevoerd hebben. Dit heeft als gevolg dat de vijf genoemde koningen, tegelijkertijd met Sechemib en Peribsen van Abydos, zouden geregeerd hebben maar te Memfis. Om deze theorie te ondersteunen wijst Helck op het feit dat de bewuste vijf koningen geen enkel spoor hebben nagelaten in Opper-Egygte en dat Peribsen, maar ook Chasechemoei slechts sporadisch voorkomen te Sakkara. Dit kan natuurlijk ook op puur "archeologisch toeval" berusten maar er is waarschijnlijk meer kans om artefacten van de tijdens de regering van Peribsen en zeker van Chasechemoei te Sakkara te vinden (Gisr el Mudir, Trappyramide complex en de gallerijen van het westelijk massief) dan om de namen van Oeneg of Neferkaseker in Opper-Egypte aan te treffen. Want zelfs de drie eerste koningen van de Tweede Dynastie, die samen toch meer dan zeventig jaar regeerden, hebben niet bijzonder veel resten nagelaten te Abydos.

  
  

  Maar het probleem van de juiste begrenzing van de begraafplaatsen uit de Vroeg-Dynastieke Periode te Sakkara en Abydos is hierbij bijzonder belangrijk. Over het algemeen neemt men aan dat West-Sakkara nog wel eens veel meer materiaal zou kunnen bevatten dan West-Abydos. Al wijst Dr. Nabil Swelim er in een persoonlijke communicatie met F.Raffaele op dat er ook te Abydos niet ver van Oemm el Qa'ab nog een belangrijke massa graven en andere structuren te vinden zijn. Het zou interessant zijn  de opinie van Dr.Dreyer over dit probleem te kennen.

  
  

  Zes belangrijke zaken dienen uitgediept te worden om de zogenaamde "Sethiaanse Revolutie " van Peribsen en de waarschijnlijkheid dat hij alleen over Opper-Egypte geregeerd heeft en tevens zijn verhouding met Sechemib/Perenmaat te begrijpen.

  • 1) De betekenis van de koninklijke titels met name de Horus en nesoet-biti/nebti namen.
  • 2) De chronologie, annalen en koningslijsten
  • 3) De epigraphische data
  • 4) De archeologische betekenis en context van de monumenten te Abydos met name graf P te Oemm el Qa'ab en de omheining genaamd "Middelste Fort".
  • 5) Indirecte bewijzen voor de opdeling van het rijk
  • 6) Materiaal aangaande andere koningen.
    • 1. De betekenis van de titels

      a) Horus boven op de serech staat symbool voor het koninklijk paleis dat beschermd wordt door deze belangrijke god. Deze god wordt bovendien geпdentificeerd met de koning en het is dus de god-koning zelf die zijn eigen paleis, het land en al zijn inwoners beschermt. De sterkte en de betekenis van deze metafoor zijn van religieuze origine daar ze het concept van goddelijk koningschap, als oorsprong en oorzaak van het recht van de koning om het land en zijn inwoners als geheel te besturen, impliceren. De titel heeft dus een sterk religieuze betekenis.

      
      

      b)De nesoet-biti naam daarentegen heeft geen enkele religieuze betekenis. De titel legt vooral de nadruk op het geografisch aspect door de koning te assimileren met twee zaken ( bies en bij) die respectievelijk specifiek zijn voor het milieu van Opper- en Neder Egypte, die beide, vereend maar toch apart, het domein van de koning vormen.

      
      

      c/De nebti titel daarentegen heeft zowel een religieuze als een geografische waarde. Maar het is pas in een later stadium van het Oude Rijk dat deze titel apart zal gebruikt worden. In de Thinietentijd is hij dikwijls gekoppeld aan de nesoet-biti titel en is er vaak maar ййn naam voor de beide titels (vb. Nesoet-biti / Nebti Peribsen).

      
      
      
      

      Het is hoogst waarschijnlijk dat de koning zijn Horus naam verkreeg bij zijn troonsbestijging. De naam legde de nadruk op de magische of fysische kracht of op een andere eigenschap van de koning. , noemde een beschermingsgod, een totemdier, gaf een bedreiging, een doel, een wilsbeschikking of een wens te kennen (Christine Van Heertum, pers. comm. aan RF.Raffaele). Kortom deze naam was een programma, vergelijkbaar met de naam die de paus kiest bij zijn troonsbestijging. Het doel van de koning was een bepaald aspect van de god Horus, met wie hij geпdentificeerd werd, te benadrukken.

      
      

      Met uitzondering van de Seth naam van Peribsen was tot en met Snofroe de Horus naam de voornaamste naam. De nesoet-biti titel leidde de geboortebnaam in. Ni-netjer was de eerste koning die zijn eigen naam ook als Horus naam aannam. Hij had om deze reden, evenals Peribsen slechts ййn naam voor de drie titels ( met mogelijks nog Ren als vierde "Gouden" titel.

      
      

      Het lijkt erop dat de nesoet-biti een meer politieke en burgerlijke uitstraling had en bij voorkeur werd gebruikt in een burgerlijke-economische context. De Horus naam was heiliger en was meer bestemd voor een omgeving van ceremoniл, cultus, magie, oorlog, eigendomsrecht , begrafenis en religie. Dit is echter geen rigiede regel en het gebruik kon veranderen naargelang de periode in de geschiedenis en context ervan.

      
      

      Er zijn geen gevallen van naamsverandering van een koning bekend vууr Chasechem. Maar er dient opgemerkt dat we een dergelijke verandering maar kunnen constateren bij koningen met goed gekende en langdurige regeringen (zoals Pepi I, Menthoehetep II, Amenhetep IV). Voor obscure of weinig bekende koningen, zoals deze waarover wij het hier hebben, is het zeer moeilijk om het weinige bewijsmateriaal waarover we beschikken juist te interpreteren en alleen het gekoppeld voorkomen van beide namen kan enige zekerheid bieden en dan nog. Qa'a b.v. schijnt twee verschillende nesoet-biti namen gehad te hebben ⁹

      
      

      Maar aan de andere kant kan men veronderstellen wanneer een koning van naam verandert de eerste naam verworpen wordt voor de tweede en dat het gepaard voorkomen bijna een contradictio in terminis is. Het paar Horus Sechemib/Seth Peribsen heeft al even weinig zin als sa Ra Amenhetep (IV) - Achenaton. Merken we terloops op dat de geografische oorsprong van Seth dient gezocht in de regio van Ombos (Nagada) Opper-Egypte en niet in de Sethroл nome in de Delta.

      
      

      Wat was dan de correcte volgorde? Was het Horus Sechemib Perenmaat > Seth Peribsen > Chasechem? Waarom zou de volgorde Seth Peribsen> Horus Casechem > Horus-Seth Chasechemoei de voorkeur verdienen op Seth Peribsen>Horus-Seth Chasechemwoei > Horus Chasechem ? Vragen die allemaal onbeantwoord blijven

      
      

      Men heeft echter geargumenteerd dat gezien Chasechem de ketterse Peribsen versloeg hij na de overwinning het embleem van zijn vijand ( Seth dus) zou overgenomen hebben als een gebaar van verzoening tegenover de verslagen vijand. Maar we hebben hogergop al uitgelegd dat de vijand van Chasechem eerder in het noorden dient gezocht ( hetzij de koning van Memfis of rebellen in de Delta) en dat Peribsen niet echt in aanmerking komt. Maar om het ganse verhaal nog wat ingewikkelder te maken is er wel een kans dat Chasechem met Peribsen de strijd aanbond maar alleen maar als:
      
      

      A)de burgeroorlog zou zijn uitgevochten tussen de regerende families te Nagada (of Abydos) waarbij deze van Nagada dan de volgelingen van Seth en noordelijken fractie zouden zijn en de anderen van Hierakonpolis dan de volgelinegn van Horus en dus de zuidelijken.
      
      B)en als daarbij Horus Chasechem en Horus-Seth Chasechemoei twee verschillende koningen zijn de eene van Nechen en de andere van Thinis.
      
      

      Dit laatste zou dan evenwel betekenen dat tijdens deze stormachtige periode er koningen zetelden te Memfis in het noorden en te Nechen en Thinis in het zuiden waarbij dan pas na de eenmaking van de twee zuidelijke rijken het ganse land onder Chasechemoei zou verenigd worden . Tegen deze laatste theorie echter plijt de quasi pijnloze overgang Peribsen-Chasechemoei

      

      De eerste volzin in hiлrogliefen nml een zegelinscriptie(zie hierboven) zou eveneens naar Chasechemoei kunnen verwijzen :"Peribsen heeft de Twee Landen aan zijn zoon overgemaakt" waarbij deze twee te Abydos begraven koningen dan kunnen beschouwd worden als tot dezelfde stam behorend en met dezelfde bedoelingen strijdend, namelijk de vereniging van de twee landen, maar dat dit pas lukte onder Chasechemoei.

      I

      Indien dit nu allemaal zo is gegaan , waarom dan werd in de eerste plaats het land verdeeld. Als we aannemen dat Ni-netjer het rijk aan twee van zijn erfopvolgers naliet ¹⁰, dan kan men dit beschouwen als de verdeling over twee personen van een prerogatief dat voordien door een persoon met macht over de Beide Landen werd uitgeoefend. Dit moet als een zeer "on"-mythische en "on"-gewone situatie zijn overgekomen en zal niet zomaar zonder reden zijn uitgevoerd. Misschien hadden de kroonprinsen allebei evenveel rechten ( tweeling ?) of werd het toch zo voorgesteld door de koninklijke propaganda. Echt nieuw was de situatie nu ook weer niet want het probleem had zich waarschijnlijk al voorgedaan tijdens, de nog chronologisch onzekere opvolging post Qa'a (contra Dreyer) en werd bovendien ook weerspiegeld in de klaarblijkelijk zo uitgebalanceerde machtsverhouding tussen de koningen van de Eerste Dynastie, begraven te Abydos en hun hoge functionarissen, begraven te Sakkara. Mogelijks waren de koningen van This nog steeds niet in staat om de volle controle over een zo uitgestrekt gedeelte van het land ferm in de hand te houden en gaven ze hun macht door aan een dignitaris, die te Memfis resideerde en hier een macht bezat die bijna gelijk was aan deze van de koning. Een echte onderkoning dus.

      Deze delicta kwestie die verband houdt met de grootte van de graven te Memfis werd opgelost door Kemp en later door opgravingen van D.A.I.K. Aangenomen werd dat de koninklijke graven te Abydos, die kleiner leken dan deze van Memfis, in werkelijkheid wel groter waren omdat ze naast de echte graven te Oemm el Qaab ook de meer noordelijk gelegen begrafenisafsluitingen omvatten. Bovendien moeten we ook onthouden dat er een evidente pariteit en analogie aanwezig is tussen de koningsgraven te Abydos en de door de koning verleende graven voor een hoge functionarissen te Sakkara.

      Deze functionarissen waren het "evenbeeld" van de koning en moesten dus dezelfde autoriteit uitstralen als de koning zelf zowel in hun handelen als door hun monumenten. Waarom de koningen zo een macht verleenden aan deze vertegenwoordigers is nog een mysterie maar hoogst waarschijnlijk is het omdat op die manier de functie van de staat beter tonder controle te houden was of misschien om een zekere politieke of economische dreiging in toom te houden. Bij het begin van de Tweede Dynastie is de situatie omgekeerd. De koning en de hoofdstad bevinden zich nu te Memfis maar een crisis van de monarchie zou Ni-Netjer gedwongen hebben de macht te splitsen in twee bijna gelijkwaardige delen: de nesoet-biti koning te Memfis met misschien wat meer politieke macht en de Horus-Seth koning in het zuiden met mogelijks wat meer religieuze authoriteit. Het is niet onmogelijk natuurlijk dat een moeilijkheid in de successie of een economische factor ( denk aan de lage Nijlstanden onder Ni-Netjers regering ) ook een beslissende of alleen maar een onderschikte rol speelden in dit scenario.

      Initiлel zou men deze splitsing alls onvermijdelijk aanvaard hebben maar eens de welvaart terugkeerde in het land en er een sterke persoonlijkheid als Chasechem de witte kroon droeg zal de terugkeer naar de eenheid het eerste geweest zijn waar hij zijn aandacht op toespitste en bovendien ook verwezenlijkte.

      
      
      
    • 2.Chronologie, analen en koningslijsten.

      Chronologisch zijn er twee mogelijkheden: ofwel regeerden de ongeveer negen koningen van de Tweede Dynastie allemaal na elkaar ongeacht de plaats waar ze resideerden. Deze periode zou dan ongeveer 140-150 jaar hebben geduurd. Ofwel regeerden enkelen tegelijkertijd. De ene in Memfis de andere in This. Na Ni-netjer, zouden dan Oeneg, Sened, Noebnefer, Neferkara en Neferkaseker gedurende een twintigtal jaar in Memfis geregeerd hebben terwijl Sechemib - Peribsen de troon bezette(n) in This. In dit geval wordt de totale duur van de Tweede Dynastie teruggebracht op 120-130 jaar

      
      

      In de lijsten uit he Nieuwe Rijk kan men twee varianten onderscheiden. De lijst van Abydos kent slechts vijf cartouches toe aan de Tweede Dynastie: met alleen Wadjnes (Oeneg) en Senedj voor Chasechemoei (Djadjatepi). De canon van Turijn en de lijst van Sakkara zijn vollediger en gelijkvormig aan elkaar: na Wadjnes en Senedj vindt men er 'AaKa (Neferka), Neferkaseker en een aanwijzing voor een lacune¹¹ gevolgd door Chasechemoei (Bebti). Manetho kan beschouwd worden als sterk aan deze laatste lijsten aan te leunend.

      
      

      Nu, zelfs al we zouden aanvaarden , zoals Wildung doet, dat Oeneg en Sened identiek zijn aan Sechemib en Peribsen (maar we hebben hogerop uitgelegd dat dit niet mogelijk is) dan nog ontbreken er koningen op deze lijsten. Waarom ?

      
      

      Alhoewel de lijst van Sakkara en de papyrus van Turijn gelijkvormig zijn moeten we deze toch apart behandelen de eerste heeft een meer religieus karakter en de papyrus is meer practisch van aard.

      
      

      De lijst van koning Sethi in de tempel te Abydos en de lijst (van iets latere datum) in het graf van Tjoeloi12, opzichter van alle werken vande koning, te Sakkara daarentegen hebben beide hetzelfde doel namelijk een positieve invloed uitoefenen op deze personen die de herinnering aan deze koningen levendig hielden door het schrijven van hun naam. Alleen op religieuze basis zou men hier die koningen uitsluiten die bekend waren als of deze waarvan men alleen maar vermoedde dat ze usurpator, vreemdeling of ketter waren. De Hyksos en de Amarna koningen worden dan ook niet vernoemd.

      
      

      Een koning zoals Peribsen was in de tijd dat men deze lijsten opstelde reeds een figuur uit een ver verleden. Het feit alleen dat men wist dat hij de god Seth op zijn serech voerde kan reeds genoeg geweest zijn om hem als een ketter te bestempelen; al voelde men dat in zijn tijd en op zijn minst tot in de Vierde Dynastie niet zo aan ( cfr valse deur in het graf van Sjeri),

      
      

      De papyrus van Turijn en de analen steen zijn meer betrouwbare documenten. Beide dateren echter ook van lang na de feiten (respectief de Negentiende en de Vijfde Dynastie) maar hun doel was een louter catalogeren van de regeringen en hun duur, een soort calender dus . Het waren geen religieueze objecten al kunnen ze wel in een tempel bewaard geweest zijn.

      De Hyksos worden in de papyrus van Turijn echter wel genoemd ^13>. Dus de bedoeling van de schrijver is hier inderdaad het opsommen van de koningen en hun regeringsduur. Maar zonder dat hij wist ( zoals trouwens ook Manetho) dat de bronnen die hij copiлerde gelijktijdig regerende koningen soms niet naast maar achter elkaar opsommen.

      
      

      Het is dan ook buitegewoon spijtig dat er van de annalensteen (ca 2 m x 1m) slechts fragmenten resten. Aan de hand van deze fragmenten werd door het werk van W.Kaiser, W.Helck en W.Barta tussen 1961 en 1987 een reconstructie van de steen gemaakt. Hun reconstructies en conclusies zijn gelijkaardig maar zijn allemaal gebaseerd op de jaarlengte van de regeringen zoals ze niet alleen door eigentijdse documenten maar ook door de Papyrus van Turijn worden geleverd . Dit dient men steeds voor ogen te houden want de afmetingen van de steen zouden wel eens volledig anders kunnen uitvallen en een paar decimeter min of meer kan hem heel wat jaren schelen.

      
      
      
      
      

      Wat kan er nu al zo afgeleid worden uit deze reconstructies¹⁴? Lijn IV omvat ongeveer 120 jaar. Het rechtse derde vinden we Hotepsechemoei en Nebra (niet bewaard gebleven), het centrakle derde omvatte Ni-netjer (6 jaar rechts van de Palorme steen , 15 jaar op de Palermosteen, en circa 15 jaar links van de Palermosteen en circa 10 jaar op lijn IV van het Cairofragment ( onleesbaar) het linker derde (waarvan circa 5 jaar op het Cairo fragment na Ni-Netjer en nog ongeveer 35 jaar links vn deze steen.) zouden dan de koningen vууr Chasechemoei moeten omvatten. Chasechemoei moet in het begin van lijn V hebben gestaan onder Hetepsechemoei. De vermelding van een bronzen standbeeld op de Palermosteen V,4- heeft niets met zijn eigen regering vandoen. Het dateert van het einde van de regering van zijn opvolger, Nebka of Djoser. We mogen dus besluiten dat binnen de laatste 40 jaar alle koningen tussen Ni-Netjer en Chasechemoei dienen geplaatst.

      
      

      Hoe kunnen we nu best deze 40 jaar verdelen. We kunnen speculeren op 20 jaar ( elk vier jaar) voor de vijf koningen Oeneg, Sened ,Noebnefer,Neferkara,Neferkaseker en 16-20 jaar voor Sechemib - Peribsen. Als we aannemen dat de priesters van de Vijfde Dynastie deze steen gebruikten om de verlopen jaren in de geschiedenis van Egypte te kunnen bijhouden ( zoals een moderne kalender maar met jaren ipv dagen) dan kan men zich moeilijk voorstellen dat men gelijktijdig regerende koningen zo maar na elkaar opnam. In ons geval zouden de twintig jaar dat de koningen in Memfis regeerden en de twintig van de koningen in Abydos er dan samen veertig worden. Er zijn dus drie mogelijkheden:

      • Ofwel gaven de schrijvers van de analen verkeerde informatie omdat ze de juiste toedracht van de geschiedenis van een periode die ongeveer 10 generaties (250 jaar) voor hen lag niet meer wisten of maakten ze fouten in de interpretatie van de documenten waarover ze beschikten.
      • Of de steen zou een lijst van opeenvolgende koningen zijn en bechouwde eventuele overlappingen van regeringen als dusdanig.
      • Maar er is nog een mogelijkheid ! Namelijk dat de functie van de steen niet een soort almanak was, zoals dikwijls wordt verondersteld, maar dat hij ook een historisch verhalende functie bezat en dan kunnen er om verschillende redenen ook koningen zijn weggelaten.
      
      

      De veertig jaar omvatte dus waarschijnlijk de niet overlappende regeringen van de koningen van het einde van de Tweede Dynastie, al kan men ook veronderstellen dat op en of andere manier een aanduiding van overlapping kan zijn aangebracht. Maar vermits het hier om een monument van Memfitische strekking gaat lijkt het waarschijnlijker dat men de "zuiderlingen" niet heeft vermeld. Zo kan men bergrijpen dat Peribsen zonder als ketter of usurpator te zijn beschouwd toch uit de boot gevallen is. Maar dan komen we op een periode van veertig jaar die moet opgevuld worden met koningen als Noebnefer en Neferkaseker. Er zouden ongetwijfeld nog meer koningen hebben geregeerd dan de vijf die we tot nu toe kennen. Misschien wel tien of meer vermeldt F.Raffaele maar die zouden dan geen monumenten hebben nagelaten en ook niet op de lijsten voorkomen? Veertig jaar, als het ware een mini-tussentijdse periode met Egypte in de handen van totaal vergeten koningen ! Dit lijkt niet echt waarschijnlijk.

      
      

      Toch noteren we dat op de papyrus van Turijn en de Sakkara lijst een "hudjefa" ( een lacune in het originele monument of papyrus waarop men zich baseerde) voorkomt. Op beide lijsten komt het voor de verminkte naam van Chasechemoei en op de payrus is de lengte van deze periode bewaard; namelijk 11 jaar. Elf jaar is weinig ( maar niet onmogelijk) voor de duur van de regering van Peribsen. Bovendien weten we niet of de lacuna inderdaad een verwijzing is naar een onleesbaar deel van het oorspronkelijke document waarvan werd gecopiлerd ofwel dat de naam wel leesbaar was maar niet de moeite bleek om te vermelden. In elk geval is de schaarsheid van de overblijfselen een valide indicatie voor de relatieve kortstondigheid van deze critische periode.

      
      
      
      

  Vondsten

  Zegels

  
  
  

  Op sommige zegels wordt Peribsen vermeld met de titel "inw Setjet" d.i. tribuut ( veroveraar?) van Sedjet.¹⁵ Het determinatief voor stad ( ring met kruis erin) schijnt erop te wijzen dat deze stad binnen Egypte lag eerder dan dat het zou gaan om Syro-Palestina dat in het Egyptisch ook Sedjet genaamd werd. De stad is waarschijnlijk de identificeren met Sethroл¹⁶ in het noord-oosten van de Delta. In latere tijden was het een cultus centrum van de god Seth. Men zou kunnen aannemen, mits men dan ook aanvaardt dat Peribsen tevens in het noorden van het land regeerde, dat hij daar de eredienst van Seth zou hebben ingericht. Bewijzen kan men het echter niet.

  
  
  

  Sechemib. Veroveraar van de vreemde landen " heeft men gevonden op scherven van stenen vazen uit het Djoser complex. Verder zijn er echter van hem geen resten te Sakkara aangetroffen.

  
  

  Twee stиles¹⁷ ,waarvan Emery beweert dat Horus Sechemib er zijn naam liet op wissen nadat hij ze reeds had opgesteld in zijn graf te Abydos en de naam liet vervangen door Seth Peribsen ¹⁸ werden van hem gevonden vlak voor het graf toegeschreven an Peribsen te Abydos.

  
  

  Recent werd er te Elefantine een zegel gevonden van een ambtenaar werkzaam tijdens de regering van Peribsen.¹⁹. De ambtenaar wordt op de zegelinscriptie " de bezegelaar van alle dingen van Opper-Egypte" genaamd. Dit toont meteen aan dat er op zijn minst reeds tijdens het late gedeelte van de Tweede Dynastie ²⁰ te Elefantine adminsitratieve staatstructuren bestonden . Het feit dat een dergelijk verafgelegen post zich ontwikkelde onder de controle van zo een staatsstructuur kan alleen maar een index zijn van de voorspoed en de expansie van de Egyptische staat en is moeilijk verenigbaar met een periode van sociale ne religieuze onrust. De welvaart schijnt zich evenwel slechts tot de koninklijke familie te hebben beperkt.

  
  

  Te Beith Khallaf werd in mastaba K1, die men dateert tijdens de regering van Djoser, niettemin een zegel van Peribsen gevonden²¹

  
  .

  Ongepubliceerd zegel .Dit specimen is niet gepubliceerd en de oorsprong is onbekend, het zegel bestaat uit een soort bruine kalksteen met witte strepen ( hoogte 2,04 cm diam. 1,94 cm., inwendige diam. 0,68 cm.) Deze informatie komt van F. Tiradritti²². Het is te vergelijken met een gelijkaardig zegelafdruk ²³(maar dan zonder cartouche ) door Kaplony in 'Die Rollsiegel des Alten Reichs' II, 1981 tav. I. " gepubliceerd

  Vazen

  
  
  

  Nog eigenaardiger lijkt het feit dat Petrie in het graf van Merneith uit de Eerste Dynastie een fragmen van stenen vaas heeft gevonden waarop de naam van Peribsen voorkomt ²⁴. De enige mogelijke verklaring hiervoor is contaminatie, mogelijks door Amйlineau die niet zo voorzichtig omsprong met de opgeraven voorwerpen.

  Verder vernoemen we nog een cylindrische vaas in rode kalksteen waarop in reliлf de serech van Peribsen voorkomt. De herkomst van de vaas in echter onbekend.

  
  

  Het Graf P te Abydos

  

  Zijn enige monument is zijn graf te Abydos. Die eigenaardig genoeg maakt het deel uit van de groep graven uit de Eerste Dynastie. De bovenbouw is volkomen verwoest en het enige dat rest is de met tichelsteen beklede put van de onderaardse bouw. Deze bestaat uit een centrale grafkamer omringd door een aantal magazijnen. Het is eerder een armtierig bouwwerk en de bovenbouw meegerekend kan het niet veel groter geweest zijn dan 21 bij 18.5 meter. Ongewoon is dat de ingang zich aan de oostzijde bevindt .

  
  

  Volgens J.Vandier^x behoort het graf tot het type III-4 van Reissner.^y Het graf is dus flink verschillend van de graven van het eind van de Eerste Dynastie waar het zich tussen bevind. Het is niet omgeven door bijgraven van hovelingen of dienaars. De toegang wordt niet gevormd door een trap maar door een hellend vlak dat uitmond aan de zuidwestelijke hoek van het gebouw op een nauwe gang als het ware een wandelgang die het geheel van kelder en magazijnen volledig omringd. Deze gang wordt in vier ongeveer gelijke delen verdeeld door 4paar deurstijlen daar de put onveer de vorm van een vierkant heeft en de deurstijlen bij de hoeken van de buitenmuur geplaatst zijn. deze wandelgang kan gezien worden als een ontwikkeling van de vier lange gangen in het graf van Qa'a en zal zoals deze dienst gedaan hebben als opslagplaats. De binnenmuur van de wandelgang vormt als het ware een tweede maar dunnere omheiningsmuur onderbroken door twee deuren een in het zuiden en een in het noorden van de westelijke wand.

  Door de ondergane verwoesting is het binnenplan niet duideleijk herkenbaar. Men herkent wel zes kamers, drie aan de west en drie aan de oostkant aangeleund tegen de binnenmuur van de wandelgang. Ze zijn van elkaar gescheiden door dunne leemstenen muurtjes en geven uit op een kleine gang vanwaar men gemakkelijk van de ene in de andere kamer komt. Aan de binnenzijde worden deze kamers afgesloten door de oost- en westmuur van de grafkelder . Via de noordelijke deur komt men in eerst in een kamer en daarna in een voorkamer van de grafkelder vanwaar men naar het westen toe in twee achter elkaar gelegen, rechtstreeks communicerende kamers belandt. In het zuiden waar alle muren verdweneen zijn, ook deze van de grafkelder kan men vermoeden dat er dire direct met elkaar verbonden kamers waren , begrensd door de binneenmuur van de wandelgang en zuidelijke muur van de grafkelder. Deze zelf is rechthoekig van vorm en de ingangspoort bevindt zich in de noordwestelijke hoek.^Z

  De grafkelder is in te slechte staat om zekerheid te kunnen zeggen of hij een plankenvloer had en de wand met planken was afgezet. Deze hypothese lijkt nochtans geloofwaardig. In zijn rapport beweert Amйlineau dat hij sporen gezien heeft die er op wezen dat de tombe afgedekt was met een houten plafond analoog aan deze van de omringende graven. Reisner ^xy gelooft echterd at dit een interpretatiefout is en steunt zich op de algemene vorm van de constructie om te veronderstellen dat de grafkelder en misschien het gehele gebouw met overhellend ( en encorbellement) gewelf bedekt was. Petrie stelt zich tevreden met Amйlineau aan te halen maar maakt geen persoonlijke opmerkingen. De totale oppervlakte van de infrastructuur bedraagt 128,09 mІ waarvan slecht 18,76 mІ gevormd door de grafkelder. Deze cijfers wijzen er op hoe de magazijneen en de secondaire zalen zich ontwikkeld haden ten andele van degrafkelder . Deze trend zal zich nog verder zetten in het graf van Chasechemoei.

  In de nabijheid van het graf heeft men de beide steles met de gewijzigde inscripties gevonden

  1. W.Emery, 1963, "Het oudste Egypte" p. 81.
  2. P.E. Newberry, 1922, The Set rebellion of the IInd Dynasty, in: A.E. 7, 1922, 40-6.
  3. F.Raffaele website
  4. Hofmann , 1980, "Egypt before the pharao's " p. 351.
  5. Petrie, 1901, "Royal toms of the earliest Dynasties", II pl LXI
  6. Ayrton et al, 1904, "Abydos" part III, 1-5, pl VII; &pl IX.1, 2; Kemp 1966; "Abydos and the royal tombs of the First Dynasty JEA -52:13-22. - Petrie, "Scarabs and Cylinders" : pl. VIII ; id. A History... 7th ed. p. 26
  7. De eerste koningsnamen in cartouches dateren niet zoals nog al eens gezegd wordt uit de Derde Dynastie (Nebka, Hoeni) maar uit het midden van de Tweede dynastie. In Kaplony's boek "Die Rollsiegel des Alten Reichs' II, 1981 tav. I. " vinden we een zegel met een cartouche van Neferkaseker. Zoals gezien zou deze koning een paar jaar voor Peribsen te plaatsten zijn en dit zou dan indien het dateert uit de Tweede Dynastie de tweede bekende cartouche uit de geschiednis zijn Vууr deze van Peribsen en na deze voorkomend op een steen van Nefersenedjra. and before that of Peribsen.
  8. Helck , 1979, Z.A.S. 106
  9. Sen-op twee manieren geschreven en Shotep, plus warschijnlijk nog ..kt-wr (?).
  10. Helck Z.A.S.106,1979 p.132
  11. De zogenaamde "hudjefa". Goedicke J.E.A. 42 p.50) 12. El Alifi D.E. 26 p.11 besluit dat mogelijks dezelfde artist beide lijsten kan hebben gemaakt. 13. Ongenummerd fragment in R.C. col. X, beschreven door Gardiner 'Egypt of the...' in de appendix van zijn boek en in het VII^e hoofdstuk. 14. Helck, op.cit. p. 125 en Barta Z.A.S. 108, 1981 15. Petrie, 1901, op.cit, pl XXII.181
  16. Grdseloff 1944,, "Notes d'йpigraphie archaпque , ASAE
  44:295-299. Sethroл =Tell Aboe Seffeh
  17. Fisher 1961, "An Egyptian royal stela of the Second Dynasty"Artibus Asiae 24:45-56, 52, fig 7;B. M. 35597: A.J. Spencer , 1980 "Catalogue of Egyptian antiquities in the British Museum. V.Early Dynastic objects 16, pl.8-9(Cat.15)
  18. Emery 1963, Het Oudste Egypte p.81
  19. Het zegel werd gevonden in de area van de nederzetting ten noorden van de Satet tempel. Dreyer, in Kaiser et al:1987, "Stadt und Tempel von Elephantine", MDAIK 43 p.107-8 en 109, fig. 13a pl. 15a.
  20. Pдtznick in Kaiser & al, 1995, "Stadt und Tempel von Elephantine", MDAIK 51: p. 180
  21. J.Garstang , 1902, "Mahвsna en Bкt Khallaf",Egyptian Resaarch Account memoir nr 7: pl.X.8
  22.Egyptoloog aan de 'Civiche Raccolte Archeologiche e Numismatiche' in Milaan. Het zegel wordt beschreven in de cataloog 'KEMET - Alle sorgenti del Tempo' of the Archaic -Ancient Egypt exhibition in Ravenna (1998)
  23.Kaplony, 1965, "Bemerkungen zu einigen Steingefдsse mit archaischen Kцnigsnamen, MDAIK 20 :24 & 25, fig.51 (tekening), pl V fig 51 (foto)
  24. Petrie, 1900,"Royal Tombs of teh Fisrt Dynasty", I: pl.IV,7

Neferkaseker volgt in de rij van nesoet-biti namen op Neferka in de lijst van Sakkara maar ook van Aaka in de Turijnse kanon. Een andere getuigenis van het bestaan van deze koning vinden we op een zegel warvan men niet juist de oosrsprong kent. Zoals op een gelijkaardig zegel van koning Peribsen ( in Milaan) bevindt de naam zich in een cartouche en is gevolgd door het epitheton " mry ntrw" geliefd door de goden wat maakt dat we niet helemaal zeker zijn of het zegel wel uit de archaïsche periode stamt.

Zegel met cartouche van Neferka seker

Maar als we aannemen dat Sened, Noebnefer, Neferkara, Neferkaseker, Sechemiben Peribsen elkaar hebben opgevolgd dan zou deze cartouche in tijd de tweede zijn die we kennen na de eerder vernoemde van Nefersenedjra op een tichelsteen¹

Het bewuste fragment van de papyrus Vindobonensis

De laatste vermelding van Neferkaseker vinden we in een demotische papyrus afkomstig uit de Fajoem en daterend van de tweede eeuw voor Christus². Het is een traktaat dat handelt over de planning en het bouwen van tempels. De papyrus is sterk beschadigd en fragmentair maar op lijn (8 of X+III) vinden we enkele woorden di door Reymond als n3.w-nfr k3t n snte werden geïnterpreteerd maar M. Smith³ interpreteert deze zin als N3.w-nfr-k3-skr en dus de naam van deze koning. Wat er hier precies bedoeld wordt en waarover het handelt kan men door de fragmentaire staat van de papyrus niet uitmaken maar de auteur veronderstelt dat het zou kunnen gaan om een project dat geïnspireerd was op een gebouw van Nefrakaseker. We weten bv, dat Thoetmosis III te Dendera⁴ een project had aangevat geïnspireerd op plannen uit de tijd van Pepi I en Choefoe (Cheops). De koning die in deze papyrus bouwheer is noemt 'Ahmes' (we kennen er twee één uit de Achtiende Dynastie en één uit de Zesentwintigste Dynastie) ⁵

Eigentijdse inscripties, op misschien deze van het hoger genoemde rolzegel na, ontbreken. Geen privaat of koninklijk graf met inscripties van deze koning werd ooit gevonden..

Algemen besluit bij deze drie koningen:Noebnefer, Neferka en Neferkasoker⁶

Het is niet de eerste maal (en ook niet de laatste) dat grote vernieuwingen op godsdienstig, artistiek of architecturaal vlak hun oorsprong vinden in kritische perioden van de Oude Egyptische geschiedenis. Het midden van de Tweede Dynastie en haar weinig gekende koningen schijnt de bakermat geweest te zijn voor nieuwe religieuze denkbeelden zoals de cartouches en Seth naam( waarover later meer ) van de koning aantonen. In deze naam vinden we ook de eerste vermelding van de valkgod Sokar (Seker), alhoewel zijn bark waarschijnlijk al te zien is op de etiketplaatjes van de Eerste Dynastie en in een rotsinscriptie van de Wadi Fawakhir⁷

De naam Sesochris bij Manetho is niet te relateren met Neferkaseker. Het is een vergissing of de naam heeft betrekking op een andere koning.

Neferkara

Neferkara is de tweede koningsnaam die alleen bekend is uit de latere lijsten. Gardiner vertaalde de naam zolas hij voorkomt op de Turijnse papyrus II,25 tals Aaka. In een nota bij zijn publicatie van de papyrus beweerde hij dat er het het teken O29, dat als aA getranslitereerd wordt, staat en niet het teken F35 (nfr). Beide tekens alhoewel alle twee verticaal zijn nochtans moeilijk door elkaar te halen daar het nfr teken toch steeds op een circel onderaan eindigt (Moller's palaeography). Staan we hier voor een vergissing van de schrijver van de papyrus ? De lezing 'Nfrka' echter past goed bij de naam Neferkara die op de Sakkara lijst na Sened komt.

Neferka (?) and Neferkaseker op de Payrus van Turijn(II,25 and III,1 -Gardiner's transliteratie, 1959

In zijn reconstructie van 1981 van de Annalensteen gaat W.Barta voorbij aan Gardiners lezing 'Aaka) en beschouwd Nefrekara en neferka als identiek.

Koningslijst van Sakkara nr.8 en 9 : Neferkara and Neferkaseker

Neferkara wordt zoals gezegd vermeld op de lijst van Sakkara als de achtstre koning na Sened en voor Neferkaseker. De naam vinden we verder niet terug tenzij op het einde van het Oude Rijk met Pepi II en zijn opvolgers. De samenstelling van de naam volgens het X+Y+Ra patroon is altijd beschouwd geweest al zijnde in de mode op het einde van het Oude Rijk . Anderzijds vinden we in de reeds vernoemde Nefer-senedj-ra, gevonden op een tichelsteen ²rond de tombe van Ni-netjer te Sakkara dezelfde constructie terug en deze moet zeker uit de Tweede Dynastie stammen. De mogelijkheid echter dat we in het geval van Neferkara met een misinterpretatie of een uitvinding van de schrijver uit het Nieuwe Rijk te doen hebben moet niet zomaar overboord gegooid worden. Manetho's Nepherkheres is vrijwel zeker gelinkt aan deze naam.

Noebnefer

Samen met Neferkara en Neferseker behoort Noebnefer tot de minst bekende koningen van de Tweede Dynastie. Al deze namen zijn enkel gekend uit inscripties uit de necropool van Sakkara. Zoals we reeds onder Sened hebben besproken kunnen deze koningen gelijktijdig met Sechemib, Peribsen en Chasechem hebben geregeerd maar dan in Neder-Egypte. Meer waarschijnlijk echter regeerden ze in de 5 tot 10 jaar voor de zogenaamde lacune (hudjefa) die we terugvinden op de lijst van Sakkara en de Turijnse koningslijst. Na deze lacuna zouden dan Sechemhib en Peribsen hebben geregeerd. Belangrijk om te vermelden is wel dat de namen van al deze vorsten vermeld worden voor de lacune. De periode na hun regering moet dan obligaat nog duisterder geweest zijn.

Een andere hypothese echter laat vermoeden dat de beide lijsten de regering van Peribsen als deze lacune zouden laten voorkomen . Een beetje als een "damnatio memoriae (=vervloeking van de herinnering aan zijn naam)" door de schrijvers die in hun tijdperk ( we zullen zien dat dit niet zo was in de archaïsche periode) Peribsen en zijn religieuze hervormingen aanzagen als een ketter.

Volgens Manetho is Chaires, die zeventien jaar regeerde, de zesde koning van de tweede dynastie. Volgens de Turijnse koningslijst werd Sened opgevolgd door Neterka en hoewel deze op de lijsten van Abydos niet wordt vermeld is het mogelijk dat Net(f)erka en Chaires dezelfde persoon zijn. ¹. De regeringsperiodelbij Manetho lijkt mij dan wel wat overdreven.

Men associëert Chaires van Manetho² allen maar met Nwbnefer omdat dit de beste manier is om de volgende koningen bij Manetho n.m.l. Nephercheres and Sesochris te laten overeenkomen met Neferkara en Neferkaseker. Chaires kan echter wel mogelijks gelinkt worden aan een mysterieuze Kara, bekend van een zegel afkomstig uit El Kab³. Maar tenzij er ergens een fout in de lezing van de naam is opgetreden kan Chaires op geen enkele manier teruggebracht tot of afgeleid worden uit Nwbnefer.

De naam Noebnefer komt slechts voor op twee inscripties op de befaamde vazen uit het Djoser complex ⁴ te Sakkara waar we het reeds herhaaldelijk over gehad hebben. De eerste vaas komt uit de oostelijke gallerijen onder de pyramide en de tweede uit de put in het zuidelijke schatkamer.

Onder de nesoet biti tekens onderscheidt men duidelijk de gouden halsketting die staat voor nwb en het teken nfr.In het hwt (=paleis of tempel) teken merken we binnen duidelijk het bordspelteken Mn, gevolgd door t en een archaïsche vorm van het anch teken. Leesrichting:van rechts naar links en van boven naar onder.

Beide inscripties zijn gegraveerde inscripties. Ze spreken beide over een paleis met naam "Hwt Mnt-'Anch Nswt-biti Nwbnefer" ⁵. Op de inscriptie Lacau en Lauer IV nr. 98 wordt hetzelfde gebouw Mnt-'Ankh in verband gebracht met de Gouden naam ( Rn) van Ni-Netjer. Noebnefer kan echter niet de nesoet-biti naam van Ni-Netjer zijn daar we deze kennen ( het is eveneens Ni-Netjer)⁶

B. Gunn ⁷ vraagt zich af of Nwbnfr niet de nesoet-biti naam van Nebra zou kunnen zijn ? Dit kan wel juist zijn want vrijwel geen enkele inscriptie op de stenen vazen vermeldt de naam Nebra. En de nesoet-biti naam van Horus Nebra is niet gekend en Noebnefer is dus wel kandidaat. Dit zou ook perfect passen bij de opmerking van W.Helck dat Ni-Netjer's en Noebnefer's regeringen in tijd weinig uit elkaar zouden hebben gelegen. Uit een aantal associaties kan inderdaad worden afgeleid dat Ni-Netjer en Noebnefer vrijwel contemporain waren⁸In dit geval zou Ni-Netjer de directe opvolger van Nebra (noebnefer) zijn.

Wat betreft de periode waarin Noebnefer zou hebben geregeerd postuleert W. Helck (op.cit) in zijn studie over de chronologie van de inscripties op de vazen in het Djoser's complex dat Nwbnefer in tijd dicht bij Ni-Netjer stond en mogelijks de derde in rij was na Oeneg en Sened.

P. Kaplony ⁹plaatst Noebnefer tussen Oeneg en Sened.

We zullen bij de volgende koning verder onderzoeken of Noebnefer dezelfde persoon kan zijn als Neferkara en Neferkaseker (beide ook nesoet-biti namen). Noebnefer wordt verder nergens genoemd in latere periodes. Deze koning kan slechts een paar jaar of misschien zelfs maar een paar maand hebben geregeerd . Er is overigens geen enkel monument noch koninklijk noch privaat gevonden waarop zijn naam bewaard bleef buiten hogergenoemde vazen.