Wie was Menes ! Horus Narmer of Horus Aha

Menes was de koning die men van het Nieuwe Rijk af vereenzelvigde met de vereniger van de Beide Landen. De Narmenpalette (zie onder) werd nog tot vrij recent beschouwd als het bewijs van deze vereniging bij middel van een zegerijke veldtocht in de Delta door Horus Narmer. Het lag dus voor de hand Menes en Narmer als een en dezelfde persoon te beschouwen. Daar stond tegenover dat men  in het graf van koningin Neithotep verschillende naamplaatjes (etiketten zouden wij zeggen) had gevonden waarvan men dacht dat men de Horus naam Aha aan de nebti naam MEN kon linken. Er doemde dus een tweede kandidaat op die voor Menes kon doorgaan.

Er is heel wat inkt gevloeid over de mogelijke betekenis van de naam Menes. Een hypothese gaat er van uit dat Menes misschien zelfs geen naam is. Vermits de naam slechts bekend geworden is sinds het Nieuwe Rijk kan het ook  om een misinterpretatie van oude documenten gaan door schrijvers van die tijd of zelfs de vereniging van verschillende koningen in een personage.

Hieronder, onder de rubriek Abydos hebben we reeds aangegeven dat de opeenvolging van Narmer, Aha, Djer, Djet, (Merneith), Den, Adjib, Semerkhet, Ka'a vaststaat en dat het ook de volgorde is waar de koningen van de eerste dynastie zelf aan vasthielden. Men heeft uitgerekend dat het bijna niet mogelijk is dat er meer dan een eenvoudige naamvermelding van Narmer voorkomt op de steen van Palermo. Deze steen is onlangs nog onderzocht geweest door Toby Wilkinson, die alle bestaande fragmenten heeft onderzocht.  Misschien komt hier iets nieuws aan het licht. In elk geval heeft het deel van de steen waar de naam Narmer zou kunnen voorkomen het niet overleefd of het is althans nog niet gevonden. Voorgaande zou er kunnen op
wijzen dat de steen afkomstig is van Memphis (en zijn necropool Saqqara) daar het grootste deel van de informatie slechts handelt over de koningen die vanuit Memphis regeerden en dus Narmer, die als vorst van uit This in Opper-Egypte regeerde, negeerde.

Menes is de eerste naam van de lijst van Abydos (tempel van Sethi I) waar hij anachronistisch in een cartouche wordt geschreven. Cartouches bestonden in deze tijd nog niet. In het canon van Turijn vindt men de naam in de tweede kolom, waar hij tweemaal voorkomt (lijn 10 en 11): eerst met een determinatief voor mens en daarna met een determinatief voor God en dus waarschijnlijk overleden. Menes wordt ook genoemd bij Manetho, Eratostenes en Herodotus. Bij Manetho werd Menes na 60-62 jaar op de troon tijdens een jacht aangevallen door een nijlpaard en gedood. Dit blijft mogelijk voor Narmer die op zijn minst 35 jaar geregeerd moet hebben maar een hoger aantal is ook nog perfect historisch mogelijk. Herodotus noemt Meny de koning die Memphis (Men nefer) stichtte en als residentie aannam.  Memphis werd gebouwd rond een, door Meni gebouwde oude vesting "Witte muur " (Ineb Hedj) genaamd, waar Ptah de hoofdgod was. Deze stad ontwikklede zich met de tijd tot het bestuurscentrum van het land. Later integreerde de "Witte Muur" zich in de westelijk gelegen pyramidestad rond de pyramide van Pepi I (zesde dynastie). Deze pyramide droeg de naam Men Nefer, (solide en mooi). Deze naam lag aan de oorsprong van de Griekse naam Memphis.  De tempel van Ptah die te Memphis tijdens het Nieuwe Rijk gebouwd werd had de naam Hoet-Ka-Ptah (= huis van de ziel van Ptah) en lag aan de oorsprong van de naam Egypte via het Grieks Hikupta=Egypte. De Egyptenaren zelf noemde hun land Kemet (Het Zwarte Land).

Dus

Memphis, zowat 28 km ten zuiden van Cairo, kan al een machtscentrum geweest zijn in de tijd van Narmer. In de necropool van de stad te Saqqara dateren de eerste elite graven slechts van de tijd van zijn opvolger Aha maar verschillende graven in de nabijheid te Helwan dateren van de tijd van Narmer.

Memphis was de ideale plaats om de ganse Delta en de belangrijke handelsroutes naar de Sinai en Palestina in het oog te houden. Ook de Libiërs en de inwoners van de westelijke Delta bleven binnen bereik. Narmer nam volgens getallen op een knots van hem, gevonden te Hiërakonpolis, 120.000 gevangenen en 1.822.000 stuks vee. Geografisch was Memphis dus stukken beter gelegen dan Abydos en gezien het belang van de handelsrelaties met het Nabije-Oosten, in de late predynastische periode, is het bijna onaanvaardbaar dat men gewacht heeft tot de regering van Horus Aha om de hoofdstad naar Memphis te verplaatsen.

Men heeft er lang over gedebateerd of Narmer nu een koning met basis te This of te Hiërakonpolis was. De eigentijdse bronnen pleiten eerder voor de eerste hypothese; zijn graf werd te Abydos gebouwd, maar de meeste attributen die aan zijn regering worden toegeschreven werden gevonden te Nekhen-Hiërakonpolis; waar ze eeuwen na zijn dood herbegraven werden. Hiërakonpolis was een van de sterkste predynastische staten. Hoe de vereniging van de Beide Landen tot stand kwam kan niet meer achterhaald worden. Was het door oorlog of door vreedzame relaties bezegeld met huwelijken ? Maar we onthouden wel dat verschillende jaren na de feiten de herinnering aan voorouderlijke betekenis van centra als Noebt(Nagada) en Nekhen (Hiërakonpolis) voor de eerste koningen van Egypte erg levendig was. De tempels aldaar maakten in die periode dan ook het voorwerp van verschillende herdenkingsplechtigheden uit.

Om een zelfde reden werd de begraafplaats van de vroeg-Thinitische staat, Abydos, behouden gedurende de ganse eerste dynastie als koninklijke begraafplaats juist wegens zijn belang als geboorteplaats van de dynastie "O" koningen, die er begraven lagen in de begraafplaatsen U en B. De nabijgelegen begraafplaats van Oemm el Qaab necropool was gelijktijdig met de vroegste elite graven te Noord-Saqqara, de begraafplaats van Memphis. Het is mogelijk dat de koningen toen reeds te Memphis resideerden maar nog begraven werden te Abydos wegens het uitzonderlijk religieus belang dat gedurende de eertse dynastie aan dit centrum werd toegekend. Een factor van het hoogste belang voor de legitimatie van de regerende familie afkomstig van This. Immers alle koningen van de eerste en tweede dynastie waren afkomstig van This.

We hebben reeds elders aangetoond dat men niet met zekerheid kan zeggen of Schorpioen, Ka en Narmer werkelijk oorlog voerden tegen de koningen van de Delta. Scenes afgebeeld op de voorwerpen toebehorend aan Narmer zouden evengoed typische herhalingen van apothropatische (= het noodlot afwendende) daden kunnen zijn die de macht van de koning om de kwalijke krachten te overwinnen benadrukten en die dus niets te maken hadden met werkelijk gebeurde feiten. Alhoewel het zeer waarschijnlijk lijkt dat de "verovering" van de Delta reeds zou begonnen zijn in de generaties voor Narmer vinden we echter geen evidente tekenen van oorlogsactiviteiten in de vondsten van Ka en Schorpioen in Beneden-Egypte. We zijn dan ook geneigd om te denken dat de eerste stichter van Memphis Narmer is geweest . Dat hij waarschijnlijk het meest betrokken is geweest bij het behoud van de handelsrelaties met het Nabije-Oosten en bij de militaire controle van de grenzen. Aha op zijn beurt, voor wie minder aanwijzingen zijn van zijn aanwezigheid in het buitenland, zou dan zijn krachten hebben gebundeld voor de constructie/organizatie van de jonge noordelijke hoofdstad en meer tijd besteed hebben aan het bezoeken en bouwen van tempels dan in strafexpedities. Dit is op zijn beurt dan weer suggestief voor het feit dat de acties van Narmer tegen de rebellen zeer effectief waren geweest. 'Menes' zou dan een samensmelting (vanuit het Nieuw-Koninkrijkse/Griekse standpunt) kunnen zijn van beide personages.

Cursus Deel 4

NECROPOOL VAN ABYDOS

In 1896 ondekte De Morgan, die toen aan het hoofd stond van de Archeologische Dienst van Egypte, een zeer groot graf te Nagada. Op grond van daar gevonden voowerpen dacht hij dat dit het graf van Hor(us)-Aha, de eerste koning van de eerste dynastie was. Door later onderzoek is men echter te weten gekomen dat het waarschijnlijk het graf van Neith-hotep, de moeder van Horus Aha was. Een belangrijke vondst in dit graf echter was een klein naamplaatje waar naast de naam van Horus Aha ook "Men". Op grond daarvan dacht men de "Menes" van Manetho te kunnen identificeren met Hor Aha. Maar later werden er te Abydos ook kruiken gevonden waar op de zegels de naam Horus Narmer naast die van Men voorkwam. Dus een pat-stelling.

In 1897 begon Amйlineau te graven te Abydos in een streek die men de "Oem-el-Qa'ab" of de "Moeder der Potten" noemt naar het grote aantal potscherven dat daar gevonden wordt. Amйlineau ontdekte er een aantal putgraven die men destijds identificeerde als de graven van de koningen uit de archaïsche periode (1^e & 2^e dyn.) Maar dit draaide terug uit op een grote ramp voor de Egyptologie. Amйlineau was niet archeologisch geschoold en richtte alleen zijn aandacht op het zo snel mogelijk en zoveel mogelijk kunstschatten bij elkaar te schrapen om zijn geldschieters ter wille te zijn. Het verhaal gaat zelfs dat hij bij vasen die in dubbel voorkwamen hij er één liet kapotslaan om de waarde van de andere te verhogen. Waarschijnlijk liep het echter niet zo een vaart. Maar feit is dat dit zo belangrijke terrein grondig door elkaar werd gehaald. Na vier jaar liet hij echter zijn concessie verlopen en het was de zeer nauwkeurige Petrie die deze overnam. Onmiddellijk hervatte hij de opgravingen en kon hij redden wat er te redden viel. Hij wist de architectonische evolutie van deze graven te ontrafelen en kon met de talrijke vondsten een volgorde op voor de koningen van de eerste dynastie opstellen. Zodanig dat zijn reconstructie vrijwel ongewijzigd tot vandaag de dag wordt aanvaard.

Naamplaatje van Narmer gevonden te Abydos

De necropool zegels van de eerste dynastie die nog vrij recent in 1987 te Abydos in de Oem el Qa'ab graven van Horus Den en Horus Ka'a gevonden werden en waar de namen van de koningen alternerend voorkomen met de titel Horus en de epitheton Chentia-mentioe, leggen de volgorde van de koningen van de eerste dynastie vast. Waarom ? De Chentia-mentioe titel is namelijk een oude vorm van de titel Osiris, die men voorbehield aan de overleden koning en in een later tijdvak zelfs aan iedere overledene. Men mag dus aannemen dat wanneer zoals op deze zegels het geval is twee koningen voorkomen, de ene met een Horus naam en de andere met de titel Chentia-mentioe, het hier gaat om de opvolger en zijn overleden voorganger. Aldus is de volgorde van de Horus namen Narmer, Aha, Djer, Djet, (Merneith), Den, Adjib, Semerkhet, Ka'a nu volledig vastgelegd. Het is bijzonder voornaam dat deze volgorde door de koningen zelf erkend werd als de legitieme volgorde.

Papyrus van Turijn of Canon van Turijn

De Turijnse Koningslijst of de Canon van Turijn is evenzeer een tragisch geval. Het is een unieke papyrus geschreven in het hiлratisch ( =vereenvoudigde vorm van het hiлrogliefenschrift). Hij wordt momenteel bewaard in het Egyptisch museum van Turijn vanwaar zijn naam.

Onvoldoende ingepakt bij transport werd hij beschadigd en bestaat heden uit 160 kleine fragmenten waarvan er ook verschillende verloren zijn gegaan. Toen de payrus in 1822 door de Italiaan Bernardino Drovetti ontdekt werd in begraafplaats te Thebe was hij vrijwel intact. Hij behoorde lange tijd tot de Egyptische collectie van de koning van Sardiniл maar bij zijn aankomst in het museum was hij zwaar beschadigd.

Het belang van deze papyrus werd voor het eerst erkend door Jean-Franзois Champollion, de ontcijferaar van het hiërogliefen schrift die, later gevolgd door Gustavus Seyffarth, de reconstructie en restauratie van de papyrus aanvatte. Alhoewel zij erin slaagden de meeste fragmenten op hun juiste plaats bij elkaar te puzzelen ontbreken nog talrijke stukken.

De papyrus meet 170 bij 41 cm. Het begin en het einde zijn volledig verloren gegaan. Op de voorzijde vinden we een soort taxatie- en belastingsformulier voor personen en venootschappen waarvan de namen zijn aangegeven. Het is echter de achterzijde die ons het meest interesseert. Hier vinden we een lijst van goden, halfgoden, geesten en mythische en menselijke koningen die Egypte hebben geregeerd vanaf het begin der tijden tot de periode waarop de papyrus werd beschreven. De voorzijde dateert zeker van tijdens de regering van Ramses II ( ca 1200 v.Chr.). Op de achterzijde kan geschreven zijn vanaf deze tijd tot eventueel de twintigste dynastie. Het feit dat de lijst op de achterzijde van een ander document werd geschreven lijkt er op te wijzen dat de schrijver het document weinig belangrijk vond. Mogelijks was de lijst bedoeld als oefening in een schrijversschool. We tasten echter in het duister over het feit welke bronnen de schrijver gebruikte als basis voor zijn lijst. Copiëeerde hij een bestaande papyrus ? Indien zo, waarom en wat gebeurde er met het origineel? Hoe werd dit op zijn beurt dan samengesteld ? Of deed de schrijver opzoekingen in de tempelarchieven en compileerde hijzelf een lijst aan de hand daarvan ? Niet zeer waarschijnlijk maar indien zo dan maakt het van de papyrus wel een zeer uitzonderlijk document. Uniek is hij echter toch daar het geen cultus lijst, zoals die van Abydos en Saqqara, is waar de koning zijn voorouders, beter gezegd voorgangers vereerd, om te bewijzen dat hij hun waardige opvolger is. In zo een propaganda document kan de koning naar willekeur namen van koningen die hen niet zinnen weglaten. Niet zo in de Turijnse lijst want zelfs de, bij de Egyptenaren weinig populaire want vreemde Hyksos koningen, worden er in opgesomd.

Begin en einde van lijst zijn verloren gegaan. Een eventuele inleiding en de lijst van de koningen van de zeventiende dynastie vinden we dus niet terug. De papyrus was onderverdeeld in een onbekend aantal kolommen of pagina's waarvan er slechts 11 overblijven. Naar het einde toe neemt het aantal regels per pagina toe alsof de schrijver begon in te zien dat hij niet alle namen op het document zou krijgen. De koningen zijn in groepen gerangschikt. Hun naam komt voor in een cartouche. Dit is een anachronisme voor de eerste koningen tot en met koning Hoeni van de derde dynastien, daar pas van af die tijd een cartouche werd gebruikt. De namen van deze koningen lijken op deze die werden gebruikt in de Abydos en Saqqara lijsten en zijn dus duidelijk verschillend van hun Horusnaam waaronder ze op monumenten voorkomen. Voor de latere koningen van de eerste dynastie lijkt hun "nebti" naam genoteerd. Maar hoe men aan de namen van de rest van de koningen van de eerste en ook deze van de tweede en derde dynastie is gekomen is niet geweten.

De eerste dynastie in de papyrus van Turijn

Achter de naam van elke koning wordt het aantal van zijn regeringsjaren vermeld; soms top op maand en dag precies. Maar dit aantal jaren schijnt onwerkelijk hoog voor sommige koningen van de eerste en tweede dynastie en is dus waarschijnlijk niet correct. Alhoewel een aantal onderzoekers aannemen dat het in die bijzondere gevallen zou gaan om de ouderdom bij overlijden van de koning. Dit lijkt niet zeer waarschijnlijk

De koningen zijn ook gegroepeerd en wel naar de stad waarin ze resideerden. Dit komt niet helemaal overeen met de dynastiЁëen die Manetho gebruikte. Dit wijst erop dat de notie dynastie zich nog niet ontwikkeld had in de negentiende of twintigste dynastie. Als dit geen contradictio in terminis is! Soms wordt het totaal aantal jaren dat een groep koningen regeerde aangegeven

Dus spijts het feit dat deze papyrus onvolledig is en dat de wijze van ordenen van de fragmenten zo nu en dan eens werd aangevochten is deze papyrus een voorname bron van kennis van de chronologie van de farao's van de eerste tot en met de zeventiende dynastie

Les 3

Oplossingen van les 2

Kleine herhaling

• 1. Unileterale hiërogliefen: tekens die overeenkomen met één letter van ons alfabet( b, s, k) of één klank (ch,sj, oe). Die staan in het zogenaamde korte "Egyptische alfabet", dat u vindt in deel 2 van de cursus 
  
• 2. Bileterale hiërogliefen : tekens die overeenkomen met twee letters van bij ons :vb. nb, mr, mn enz. Die tekens zien we later. We kennen er al eentje dat is het mandje met betekenis " meester" en  klankwaarde "nb" (neb uitgesproken  en door Egyptologen)
  
• 3. Trileterale hiërogliefen: tekens die overeenkomen met drie letters van bij ons vb.: nfr, ntr, kpr ook die zien we later.
  

Papyrus van Turijn

We gingen het vandaag hebben over de papyrus van Turijn met de koningslijst. Maar er is nog een andere papyrus van Turijn en toevallig las in de campuskrant van de Universiteit van Leuven een artikel waar ondermeer deze papyrus in voorkomt naast twee ostraca (potscherven waarop geschreven werd) die evenals deze papyrus een nogal expliciet verhaal vertellen. Het artikel is van Wouter Verbeylen

Twee Demotische ostraca. Of: twee potscherven met wat tekst erop. Dat is wat onderzoeker Mark Depauw van de Afdeling Oude Geschiedenis voor ons op tafel legt. Echt oogverblindend zijn ze niet, maar het verhaal dat erachter schuilgaat is gekruid met een stevige scheut mysterie en een tikkeltje seks. De scherven doen alvast vermoeden dat de oude Egyptenaren net iets minder kuis waren dan doorgaans wordt aangenomen.

De twee potscherven zijn er eigenlijk vier (zie foto): elke scherf is op zijn beurt in twee stukken gebroken. Tot voor kort had de Faculteit Letteren er slechts drie in haar bezit, twee samenhorende delen en een derde onvolledig exemplaar. Wijlen professor Quaegebeur kocht de drie scherven aan in 1987 via een Brusselse antiquair, vertelt Mark Depauw. Het deel dat naadloos aansluit op de derde scherf kregen we pas onlangs - vijftien jaar later - in handen. Iemand van de universiteit van Lille (Rijssel) had in augustus bij een Zwitserse antiquair een scherf onder ogen gekregen waarop de naam Ai voorkwam. Nu is Ai een bijzonder onbekende godin - de professor herinnerde zich dat zij ook op onze scherven voorkwam en waarschuwde ons. Die scherf bleek het ontbrekende puzzelstuk van ons tweede ostracon.

Oud-Egyptische ostraca of beschreven potscherven zijn op zich niet zo een zeldzaamheid. Ze waren in hun tijd het goedkoopste schrijfmateriaal, een gratis alternatief voor het dure papyrus, en dus werden ze gebruikt voor minder belangrijke boodschappen zoals takskwitanties en rekeningen. Voor antiquairs hebben ze ook weinig waarde, want echt esthetisch zijn ze niet. Het Demotisch schrift op de scherven is eigenlijk een cursieve vorm van de hiëroglyfen, die in de eeuwen voor en na Christus in Egypte werd gebruikt. Mark Depauw: Van de vorm van het schrift kunnen we afleiden dat onze scherven uit de Ptolemeeëntijd stammen, dat is de periode tussen Alexander de Grote en Cleopatra.

Maar deze scherven zijn dus wel bijzonder. Ostraca met literaire of religieuze teksten komen al een stuk minder voor. En de tekst die we op deze scherven vonden, is helemaal zeldzaam: het is een sacraal-erotisch document.

Sacrale seks

 Laat hem drinken, laat hem eten, laat hem seks hebben voor de godinnen. Zo vertaalt Mark Depauw een deel van de tekst op de scherf. Ja, zo staat het er, vrij cru eigenlijk, het expliciete woord "nek" wordt gebruikt. De tekst handelt over een priester die deze handelingen en andere moet doen ter ere van de godinnen Ai en Nehemanit. Meestal worden zulke seksuele verwijzingen heel verbloemd of eufemistisch weergegeven. De tekst op beide scherven is grotendeels gelijkluidend. Wat hun doel was? Het jammere bij ostraca is dat de context volledig verloren gegaan is. We kunnen dus alleen gissen aan de hand van interne criteria. Een hypothese is dat het hier gaat om spiekbriefjes om te gebruiken bij het reciteren. Eigenlijk was het al langer bekend dat de oude Egyptenaren niet vies waren van seks. In niet sacrale contexten werden wel vaker fallische afbeeldingen (=penissen) ontdekt. En er is de befaamde satirisch-erotische papyrus van Turijn. Mark Depauw:  Dat document werd al in de negentiende eeuw ontdekt, maar is pas in 1973 voor het eerst integraal gepubliceerd. Dat is een zeer expliciet document, waarvan je de inhoud zou kunnen omschrijven als "de avonturen van een priester in een bordeel". Het is dus ook sacrale erotiek, en mogelijk gaat het zelfs om een gelijkaardig feest als dat waar onze ostraca naar verwijzen.

Het merkwaardige is dat de egyptologen de papyrus van Turijn liever verborgen hielden voor het grote publiek. Van de Romeinen en de Grieken waren zulke uitspattingen immers al langer bekend. Blijkbaar wilden ze de reputatie van hun studieobject hoog houden.  Kuis als geen ander volk  , omschreef een Duitse egyptologe de oude Egyptenaren ooit. Maar onze potscherven staven dus een heel andere waarheid. Waarschijnlijk was de situatie bij de oude Egyptenaren vergelijkbaar met de onze: over seks kon gepraat worden, zelfs op sacrale seks rustte geen taboe, in de context van een soort vruchtbaarheidsritus, een feest van het teveel. Maar toch: een priester die seks heeft op een podium voor een massa mensen - je fronst toch even je wenkbrauwen. (einde citaat)

LES 2

Het Oud-Egyptisch werd zoals gezegd alleen met medeklinkers geschreven. Moest dat in het Nederlans ook zo zijn dan zou de groep mn, kunnen staan voor men, menu, amen maar niet voor mens want dit zou mns zijn. Meestal is uit de context wel af te leiden wat dan de preciese betekenis is. Denk bv. aan volgend berichtje in de koopjeskrant onder afdeling vastgoed: "Hs t kp, Lvng, 2 slpkmrs, bdkmr, grg glkvlrs".We snappen dat hier staat: huis te koop,living, 2slaapkamers, badkamer, garage gelijkvloers alleen al uit de context. De Egyptenaren hadden daar nog een bijkomend trukje voor om zich niet te vergissen. Na het woord slpkmr tekenden ze (dit is maar een voorbeeld) een slapend mannetje. Dit teken werd dan bij alle woorden die met slapen te maken hadden aan het eind bijgevoegd. Dus de woorden bed, laken, kussensloop maar ook slapen en misschien wel vrijen zouden elk aan het eind een slapend mannetje krijgen. Zo een teken wordt een "DETERMINATIEF" genoemd. Zo een determinatief heeft geen klankwaarde alleen betekenis waarde en wordt dus niet uitgesproken. Een determinatief staat steeds aan het eind van het woord.

Omdat de uitspraak van een opeenvolging van medeklinkers voor een modern oor niet te verteren valt en de juiste uitspraak alleen nog door ingewikkelde vergelijkingen met het " Koptisch (d.i. de liturgische taal van de Egyptische Christenen) te achterhalen valt, hebben de egyptologen de gewoonte aangenomen tussen alle medeklinkers een doffe of scherpe "e" te plaatsen om het te kunnen uitspreken. Dus nefer (spreek uit neefer) ipv nfr, neb ipv nb. De uitspraak is net als in het Nederlands open lettergreep lang, gesloten lettergreep kort). Het heeft echter niets te maken met de uitspraak van de Egyptenaren die een egyptoloog  niet zouden verstaan maar wel via schrift met hem zouden communiceren.

Het rieten mandje dat we reeds kennen en de betekenis van meester heeft en in het Egyptisch stond voor de tweeklank nb, wordt door de egyptologen uitgesproken als neb. Het mandje alleen volstond om de klank neb uit te drukken maar de oude Egyptenaren schreven er nog een mannetje achter om zo te laten zien dat het hier om een persoon gaat. een meester dus. Het mannetje is hier een determinatief.

Het schrift kende op zich geen alfabet, maar een aantal tekens die één, twee of drie medeklinkers konden voorstellen. De tekens die slechts één medeklinker voorstelden werden door de egyptologen in een soort alfabetische volgorde gezet om zo woorden in een woordenboek beter te kunnen rangschikken. Om alvast wat tekens te laten memoriseren geven we hierboven een lijstje met de éénlettertekens of het egyptologenalfabet.

We starten met de vier eerste tekens. Het zijn in feite halfmedeklinkers want ze kunnen soms de klankwaarde van een klinker soms die van een medeklinker hebben.

• De Egyptische gier wordt conventioneel a uitgesproken maar is in feite een keelklank zoals net voor de eerste a in ge-aard.Nu we dat weten onthouden we alleen de klankwaarde "a".
• Het tweede teken : een pluim van bloeiend riet heeft de klankwaarde "j" of "i"
• Het tweede teken kan ook dubbel voorkomen en heeft dan de waarde "j" of "i" zoals de enkele pluim maar wanneer het op het eind van een woord voorkomt wordt de dubbele rietpluimm "e" uitgesproken.
• De arm is een speciale klank, het is een keelklank zoals gemaakt bij gorgelen, als ayin in het Arabisch bekend. Gemakshalve wordt ze door de egyptologen ook als "a" beschouwd en door ons dus ook.
• Het kwartelkuiken, want dat is het, heeft de klankwaarde "w" of "oe"

!!!Indien iets u niet duidelijk is aarzel niet mij te mailen. Ik zal pogen iedereen persoonlijk te antwoorden en mocht een probleem bij verschillende mensen voorkomen geef ik een herhalings les.!!!

BRONNEN 3

• De tablet van Karnak
  

  Bevindt zich momenteel in het Louvre te Parijs. Hierop stonden oorspronkelijk de nesoe namen van 62 koningen van Menes tot Thoetmose III. De lijst is in waarde niet te vergelijken volgens W.B.Emery met de lijst van Abydos want deze lijst zou hoofdzakelijk gebaseerd zijn op traditie en niet op geboekstaafde kronieken. Is echter wel van belang daar deze lijst de namen van de koningen van de duistere periode, die de Tweede Tussentijd was, vermeldt.

• De lijst van Sakkara
  

  Bevindt zich momenteel in he museum van Caïro. De lijst werd gevonden in het graf te Sakkara van de koninklijke schrijver Thoeneri. Hij omvat de nesoe namen van zevenenveertig koningen beginnende bij de zesde koning van de eerste dynastie Merbapen en gaat door tot Ramses II. Mogelijks werden de eerste vijf namen weggelaten omdat deze lijst de opvatting van Neder-Egypte vertegenwoordigde die (door de recente verovering ?) deze koningen niet erkende. Hij bevat nog 47 cartouches, oorspronkelijk 58 maar de koningen uit de Tweede Tussentijd ontbreken.

  

  de palermosteen

• De Annalensteen
  

  Het is de oudst bewaarde koningslijst. Hij dateert waarschijnlijk uit de vijfde dynastie. Hij is gehakt uit zwart dioriet (olivijnbasalt) en was oorspronkelijk twee meter lang en meer dan een halve meter hoog. Het is een tragisch geval want we weten niet waar hij gevonden werd en we bezitten slechts een vijftal fragmenten ervan. Het is waarschijnlijk dat de ander brokken nog ergens onder het zand verborgen liggen maar men weet niet waar men ze moet zoeken. Een groot fragment bevindt zich momenteel in het museum te Palermo en wordt daarom de Palermosteen genoemd. Andere kleinere fragmenten liggen in het museum in Ca¨i;ro en in het Petrie museum in het University College in London. De steen is aan beide zijden beschreven. We weten dat alle koningen uit het archaïsch tijdperk hier beschreven werden met hun regeringsperiode en de voornaamste gebeurtenissen tijdens hun bewind. Op de voorzijde staan de namen van de koningen die Opper- en Neder-Egypte afzonderlijk bestuurden voor eenmaking gevolgd door de heersers van de twee landen tot en met Bicheris, de 5e koning van de vierde dynastie. Op de achterzijde vinden we dan de namen te beginnen met koning Mykerinos, de zesde koning van de vierde dynastie, om te eindigen bij Neferefre, de vijfde koning van de vijfde dynastie. Men vermoedt dat de steen ongeveer kort na of nog tijdens de vijfde dynastie tot stand kwam. Dat zou dan betekenen ongeveer 700 jaar na de gebeurtenissen wat toch vrij dicht bij vermelde feiten aansluit.

  De steen van Palermo was tot in 1877 in privй handen en werd dan afgestaan aan het Museo Archeologico van Palermo. Het fragment meet 43 bij 25cm. Op de voorzijde vindt men zes registers tekst en deel van het zevende register. Hierbij is elk register onderverdeeld in drie horizontale banden.Het tweede en derde register bevatten de annalen van de acht koningen van de eerste dynastie en het vierde en vijfde register deze van de negen koningen van de tweede dynastie. Door toepassing van de jaartallen van Manetho heeft men wiskundig aangetoond dat deze jaartelling vrij goed overeenkomt met deze van de steen.

  

  Uitvergroting van de Palermosteen ( voorzijde) waarbij U onderaan een beeld van de ganse Annalensteen ziet en P de Palermosteen en C1 het Caïrofragment vertegenwoordigt

CURSUS DEEL 1

DE BRONNEN 2

• Lijst van Abydos
  

  Deze lijst vindt men op een muur in de tempel van Seti I te Abydos. Hij toont ons Seti I en zijn zoon Ramses II die de voorvaderen eren onder vorm van hun cartouches. Deze lijst bevat de nesoe namen van 76 koningen die voor Seti regeerden. Er ontbreken wel enkele namen zoals deze uit de Tweede Tussentijd en deze van de vrouwelijke farao Hatsjepsoet en verder Achnaton en de andere farao's van de ketterse Amarna periode (Smenckare, Toetanchamon en Aië) die door Seti juist wegens hun ketterij aanzien werden als niet bestaand. De cartouches staan op drie rijen maar de onderste rij is slechts een herhaling van de cartouche van Sethi

  Op deze lijst wordt geen onderscheid gemaakt tusssen de dynastieën. We nemen dus een beetje dogmatisch de eerste acht als behorende tot de eerste dynastie. We lezen :

  Meni Teti Iti Ita Djati Mer-ba-pen Semsem Qebh
  De goede opmerkers onder U zullen al gezien hebben dat het het halve rondje gelezen dien te worden als letter "t" en de veer als letter "i". Ook vinden we het rechthoekje met de streepjes terug dat we ook zagen in de naam van Toet-anch-Amon of Toet-anch-imen en dat dit dus "men" moet betekenen. In feite gaat het hier om de afbeelding van een soort bordspel.Als we nu nog aannemen dat de giervalk ongeveer de klankwaarde "a"heeft dan kunnen we reeds naam 1,2 en 4 en stukje van naam 3 lezen.Voor alle duidelijkheid merken we nog op dat het getand tekentje"overeenkomt met de letter "n". Waarom wordt Meni dan niet Men-n-i geschreven. Wel de Egyptenaren hadden de goede gewoonte bij bepaalde tekens die de klankwaarde van meer dan een letter hadden ofwel vooraan ofwel achteraan enkele letters te herhalen. Men kon dus "men" schrijven als "m-men-n", of als "men-n" of "m-men-en". De combinaties zijn zowat eindeloos. Dit diende eigenlijk allen de schoonheid van het schrift want men trachtte de hiërogliefen steeds in mooie vierkantjes te combineren. We zullen in een volgend berichtje eens al wat we reeds over deze tekens en hun grammatica gezien hebben netjes op en rij zetten. We zullen ook eerst de andere bronnen bekijken vooralleer we een vergelijking met de lijsten van Manetho enz.. aanvatten.

DE BRONNEN 1

• Manetho:
  

  Manetho was een priester uit Sebennytos in de Delta, die zijn ambt echter uitvoerde in de tempel van Heliopolis. Hij leefde in de derde eeuw v.Chr. en schreef na 271 v.Chr. een geschiedenis van Egypte in opdracht van de toenmalige Griekse heerser van Egypte Ptolemaios II . Van de Griekse schrijver, Plutarchus, vernemen wij dat hij een van de twee geestelijke adviseurs van deze koning was en dat hij sterk verbonden was met de invoering van de cultus van de god Serapis (een versmelting van een Egyptische en Griekse god). Hij verdeelde in zijn "Aantekeningen over Egypte" de farao's van het begin 3100 v.Chr. tot de dood van de laatste inheemse farao, Nectanebo II, in 343 v.Chr. in dertig dynastieën. Alhoewel hijzelf als betrouwbaar geacht wordt -- hij beschikte immers over toen nog bestaande geschriften in bibliotheken van de tempels--, en hij ook reeds in de oudheid gewaardeerd was, werd geen enkele volledige tekst van zijn werk bewaard. Delen ervan zijn wel bewaard gebleven bij andere schrijvers die hem uitvoerig in hun, nog bewaarde boeken, aanhaalden en citeerden. De voornaamsten hiervan zijn de christelijke chroniekschrijvers Sextus Julius Africanus en bisschop Eusebius van Caesaerea (gestorven rond 340) . Van deze laatste zijn nog twee versies bewaard: een Armeense en een Griekse.

• (pseudo)-Eratosthenes

  Men spreekt van pseudo-Eratosthenes omdat er wordt getwijfeld of dit werkelijk afgeschreven werd uit het werk van Erathostenes van Kyrene (  stad in Libië moderne Shahhat - vormde vroeger met vier andere steden een Griekse kolonie, de Pentapolis =vijf steden genaamd.) Het werk is bewaard bij Syncellus, die het overgeschreven had bij Apollodorus (tweede eeuw v.Chr.), die zelf beweerde het overgeschreven te hebben bij Eratosthenes (derde eeuw v.Chr.). U ziet vroeger werd om plagiaat niet zoveel heisa gemaakt. Belangrijk is dat ook Eratosthenes evenals Manetho gebruik kon maken van Egyptische documenten. Het feit dat er bepaalde koningen niet vermeld worden kan men waarschijnlijk daaraan wijten dat deze voor de tempel of stad waarop het document steunde minder van belang waren. We zullen verder nog voorbeelden van dergelijke praktijk bij de Egyptenaren tegenkomen. 

Hieronder vindt je een lijst van de koningen zoals ze bij de verschillende auteurs voorkomen met hun regeringsjaren en het totaaal van al die regeringsjaren samen. De vlugge rekenaars onder jullie zullen reeds gezien hebben dat er onderlinge verschillen zijn maar ook dat de totalen niet kloppen. Voor Africanus is het totaal 263 ipv 253 en voor Eusebius  Grieks 258 ipv 252 en Armeens 228. Maar erg ver uit elkaar liggen deze totalen toch niet en het zijn vooral de vier eerste koningen waar dit het meest tot uiting komt.

Wat betreft de namen ziet men dat er door het overschrijven fouten zijn gemaakt maar dat ze toch sterk gelijkend zijn.

WIST JE ?

BRONNEN VAN DE KONINGSLIJSTEN
met als voorbeeld de eerste dynastie.

En gaan we nu eindelijk iets over de eerste dynastie zeggen? Inderdaad en we beginnen alvast met de vaststelling dat men het woord dynastie in de Egyptologie gebruikt voor een groep Egyptische vorsten zoals ze in de lijsten van Manetho* worden weergegeven. Men dient hier onmiddellijk aan toe te voegen dat er wel een zekere notie van familiaal verwantschap, zoals we die vandaag de dag aan het woord dynastie toekennen, aanwezig was maar dat deze zeker niet absoluut was. Zo kennen we voorbeelden waar de vader laatste koning van een bepaalde dynastie was en de zoon de eerste koning van de daaropvolgende dynastie. Bij onze notie van dynastie zouden ze beide in dezelfde dynastie thuishoren. In feite speelden bij Manetho toen hij zijn geschiedenis schreef en de dynastie lijsten opstelde naast familierelaties, ook de hoofdstad van waaruit de koning regeerde en waarschijnlijk ook nog andere factoren een rol.

Wanneer regeerden de vorsten van de eerste dynastie? Wat met een moeilijk woord de chronologie genoemd wordt. Chronologie stamt uit het Grieks chronos=tijd en logos=woord, kunde. Tijdskunde dus. Welnu de absolute chronologie van deze periode ligt verre van vast. Waarschijnlijk begon de eerste dynastie ergens tussen 3100 en 3000 v.Chr. en duurde ze ongeveer 200 jaar. Als we hier met een gemiddelde generatieduur van 25 jaar rekenen betekent dat dat er plaats is voor een achttal koningen.

Voor de eerste dynastie zijn of waren er twee grote problemen !

• Wie was de door Manetho aangehaalde eerste koning "Menes" van de eerste dynastie. Die volgens de legende de Twee-Landen verenigde en Memfis stichtte.
• Hoe kon men de namen van de archeologisch vondsten doen overeenkomen met de namen die Manetho gaf in zijn lijst en in welke volgorde waren ze elkaar opgevolgd.

Ja, ja beste lezers we kunnen nog niet echt beginnen aan de eerste dynastie vermits we eerst zullen moeten nakijken over welke bronnen we beschikken om de studie aan te vatten. Die bronnen delen we in in eigentijdse bronnen, die dateren uit het tijdperk zelf en de niet eigentijdse die dateren uit een later tijdperk