Dynastie O

De periode van dynastie 0 tot de eerste dynastie is de periode waarin de eenheid van Egypte uiteindelijk tot stand kwam. Er is, zoals tot recent nog werd aangenomen ( zich ondermeer steunend op het palet van Narmer , waarschijnlijk geen beslissende veldslag geweest waardoor deze eenheid tot stand kwam. Maar het zou eerder gaan om een geleidelijk proces van culturele unificatie dat zeker een paar generaties in beslag heeft genomen. Het is pas sinds 1985 toen Kaiser de term "Dynastie 0" lanceerde dat deze gaan deel uitmaken is van de geijkte Egyptologische terminologie. Voordien hadden reeds Quibell in 1900 in het boek Hiéraconpolis deel 1 en Petrie in zijn boek "A History of Egypt" deze term gebruikt om voorwerpen aan te duiden die dateerden van voor de regering van Horus Aha. Men kent verschillende koningen uit deze periode maar een echte Dynastie ( zoals ze door Manetho werd ingevoerd met onderlinge verwantschap of een gemeenschappelijke hoofdstad ) kunnen we het niet noemen. Waarschijnlijk regeerden deze koningen niet opeenvolgend maar tegelijkertijd en op verschillende plaatsen. Naast het kerkhof B te Abydos, waar ook de vorsten van de Eerste Dynastie begraven liggen, werden daarnaast ook vondsten gedaan te Hiërakonpolis en Koestoel in het zuiden en te Tarkhan, Toera, in de regio van Memfis, de Fajoem en enkel plaatsen in de Delta in het noorden.

Onderstaande tabel geeft de namen weer van deze koningen en de regio's waar archeologische vondsten van hen reeds werden aangetroffen.

Anderzijds vindt men op de eerste lijnen van de Palermo-Steen-Annalen (opgesteld tijdens de Ve Dynastie) de namen van koningen van Boven- en Neder Egypte die voor Horus Aha hebben geregeerd. Maar van geen van allen is ergens een spoor teruggevonden ( en in bepaalde gevallen zou de schrijfwijze van de naam zelfs niet in de Egyptische taal gesteld zijn [1]).

De Papyrus van Turijn, een andere belangrijke geschiedkundige bron met lijsten van farao's, waarvan met zekerheid kan gesteld worden dat zij werd opgesteld tijdens de regering van Ramses II, citeert nog voor de namen van de koningen waarvan archeologische overblijfselen werden gevonden, een eeuwenlang durende regering van goden (Geb, Osiris, Seth, Horus, Thot, Maat, ... Thot b.v. regeerde 7.726 jaar), gevolgd door de regeerperiode van de onbenoemde geesten (Akhw) en van een soort half-goden -Shemsoe Hor d.i. volgelingen van Horus genaamd- om te tenslotte aan te vatten met de regering van Menes (Meni). De naam van deze laatste wordt hierbij eerst geschreven met een menselijke determinant en daarna met de determinant voor een god. Deze lijst is echter niet ingedeeld in dynastieën en tussen Menes en Oenas is er geen enkel teken van onderverdeling te vinden. De lijst somt eenvoudig na elkaar de koningen op met hun (nebti ?) naam, hun regeringsjaren en soms een kleine commentaar.

Archeologisch komt de dynastie O overeen met de periode genaamd Nagada III b1-b2 (Kaiser) en Nagada III c1 als we Narmer erbij nemen. Tijdens deze periode ontwikkelden zich in Zuid-Egypte communiteiten die gestratifiëerd en hiërarchisch ingericht waren met een sociale bovenlaag en later wellicht een erfelijk koningschap. Dit en het feit dat men geloofde in een leven in het hiernamaals kunnen we afleiden uit de inrichting van de graven ( als huizen voor het hiernamaals) die door hun grootte of door de aanwezigheid van muurschilderingen wezen op een sociale gelaagdheid. Op deze ontwikkelingen komen we later terug. Concentreren we ons nu op de namen van koningen die archeologisch werden aangetoond. De eerste koningsnamen waren Horusnamen en ze werden in een zogenaamde serech geschreven. De serech was een afbeelding van het koninklijk paleis, in vooraanzicht met daarboven de binnehof in bovenaanzicht en waarin de koningsnaam kon worden geschreven. Dit alles getopt met de koninklijke valk (Hr of Hor)

• Anonieme serechs:
  

  Anonieme serechs, waarbij de naam van de koning op de daardoor voorziene plaats ontbrak, werden gevonden als zegelafdrukken te Siali[2a] en te Faras in het noorden van Soedan. De meest zuidelijke vroegtijdige serech werd gevonden te Gebel Sheikh Suleiman[2b], nabij Wadi Halfa en Bouhen. Van deze serech (grafitto) werd eerst aangenomen dat hij in betrekking stond met een raid van koning Djer uit de Eerste Dynastie en het was Helck die als eerste zijn twijfels uitte aangaande de identificatie van de naam als Djer. Hij stelde voor dat het hier ging om een naamloze predynastische serech. Een diepgaande analyse van Murnane kon dit bevestigen en aantonen dat het zogenaamde teken voor "Djer" niets meer was dan een tekening van een antilope. De oudste serechs zijn gevonden in begraafplaats U te Abydos [2c] waar de voorgangers van dynastie O en 1 begraven werden. Deze necropool werd deze van koninklijke elite voor de periode Nagada II d2 – III a1. De eerste serechs waren anoniem en droegen geen valk. Ook te Aboesir el Melek [2d], in graf 1021 en 1144 werden dergelijke serechs gevonden. Graf 1035 bevatte zegels met dierenmotief te dateren onder Nagada III a1. Verder zijn nog anonieme serechs bekend uit de Wadi el Arisj [2e], Helwan [2f] en Minsjat Aboe Omar [2g]

  Tussen 1996 en 2001 heeft E. van den Brinck een studie uitgewerkt over serechs die in kruiken en vazen (volledige en fragmenten) werden gegraveerd. Dit was een belangrijke studie daar deze predynastische koningsnamen voor het eerst bestudeerd werden in verband met een nauwkeurige analyse van het vaatwerktype waarop ze voorkwamen.

• Dubbele Valk:
  
  

  "Dubbele valk" ( bik.wy ?) of "Horus met de serekh" is een koning waarvan de serekh geen naam bevat maar die getopt wordt door twee valken. De serechs 1 en 3 komen voor op vaasfragmenten gevonden te El Beda [3] - nr 2 komt van een volledige vaas aldaar in 1910 gevonden, op enige afstand van zijn basiskamp, door M.J.Cledat toen hij opgravingen uitvoerde te el Mehemdiah in het noord-westen van de Delta. [4]. Naast de drie serechs met de aanziende valken vond hij ook een serech met rechst ervan een eigenaardig teken. Nr 4 komt uit Toerah en werd gevonden door Junker [5] en nr 5 werd gevonden in de Sinaï[6]. Een andere serech van Dubbele Valk werd gevonden in 1989-1990 door van den Brink [ in: Archéo-Nil 11, 2002 (group 2a-c)] te Tel Ibrahim Awad in het oosten van de Delta. Een relief op een leipalet te Genève (Nagada II)toont mogelijks een standaard met twee aanziende valken. Daarnaast bevindt zich een hond met een gekrulde staart die men ook aantreft op op een heft van een mes uit het Brooklin Museum afkomstig uit graf 32 te Aboe Zeidan (vroeg Nagada IIIe). Men is echter niet echt zeker dat het op het palet werkelijk om een Dubbele Valk gaat anders zou dit een mooie kruisverwijzing hebben opgeleverd tussen Dubbele Valk en een serie objecten die men dan aan zijn periode kon verbinden.

• ?-Neith.
  
  

  Op een kruik ook gevonden te El Beda [7a] door Clédat komt en anonieme serech voor met daarnaast een teken waarvan men veroinderstelt dat het een naam is en dat als Neith wordt gelezen omwille van de verticale streep met het schuinkruis dat het teken van Neith vormt. Het geheel lijkt ook op een boot. Te Helwan werd op kruik 257H8 een valk gevonden met daarnaast een teken van Neith. [7b].

• Ny-Hor of Nu-Hor [ n(y) hr]:
  
  

  Serechs met deze naam zijn gevonden te Toera [8] en te Tarkhan. De twee serechs gevonden te Toerah (a en b) hebben alleen een horizontaal lijntje op de plaats waar men normaal de naam verwacht. Dit lijntje werd geïnterpreteerd als een vereenvoudiging van het gegolfd éénletter teken "n" en de naam wordt dan Ny-Hor gelezen en dit ondanks de afwezigheid van de valk (Hr) boven de serech. Alhoewel zeer controversiëel neemt men wel eens aan dat zijn naam Horus de Jager betekent. Volgens anderen zou het echter gaan om een variante van de naam Narmer. Bij een serech van Narmer, gevonden te Ezbet-el-Tell(figuur c)[9] is het teken van de "nar"-vis immers ook voorgesteld als een enkelvoudige horizontale streep. Een andere door Petrie in graf 110 te Tarkhan gevonden serech die men aan Narmer toeschrijft is echter problematischer omdat de vaas waar de serech op voorkomt door haar vorm verwijst naar een periode ver voor Narmer. Volgens een persoonlijke communicatie van Van den Brink met F. Raffaele [10] denkt de eerste dat het hier kan gaan om een mogelijks tot nu toe onbekende oudere koning Nar en niet om Narmer of Ni-Hor.

• Haty (Hatj)-Hor:
  
  

  Een serech op een kruik van hetzelfde type als die gevonden door Petrie te Tarkhan en afkomstig uit graf 1702 aldaar[11] bevat de naam Hat. De serech draagt evenmin een valk als de vorige. Toch leest men de naam als Hat-Hor. ook hier gelijkt de serech zeer op enkele gestiliseerde inscripties van koning Narmer. De naam Haty-Hor en zelfs het bestaan van een koning met deze naam wordt dan ook in twijfel getrokken door enkele Egyptologen.

• Hedj-Hor of Hedjou-Hor:
  
  

  Op een iets recentere vaas (Petrie 74j ; van den Brink III) werd een serech gevonden met de koningsnaam Hedjw-Hor. Zijn tombe is nog niet teruggevonden. Een andere serech met zijn naam werd gevonden in de oostelijke Delta (c) en tweemaal op een potscherf te Toerah (a en b)[12]. De vondsten te Toerah zijn de oudste (a= graf 15g2 en b=graf 17L7a)[12a en c]. Men merkt er 3 toegevoegde cirkels onder de serech maar anderzijds ontbreken de lijnen die de facade van het paleis voorstellen en is er evenmin een valk aanwezig. Een andere inscriptie, waarvan de afkomst niet gekend is, is in de plaats van een serech voorzien van een valk, de naam Hedjw-Hor en nissen. Deze koning Hedjoe Hor kan men rangschikken in de periode Nagada IIIb2 (Kaiser's Horizon B), en dus in dezelfde periode als de koningen Iry Hor, Ka, Narmer, Krokodil en Schorpioen. Het valt nog te vermelden dat Van Den Brink voorstelt om de naam te lezen als Gardiner teken M8 (sha). Enkele egyptologen identificeren hem met een van de twee « chefs » op het Narmerpalet en lezen zijn naam als Wa-Shi.

• Pe-Hor:
  
  

  In graf L2 te Koestoel werd naast andere voorwerpen een opslagvaas gevonden met een valk bovenop een vierkant erin gegraveerd[13]. Men heeft dit ontcijferd als zijnde een koningsnaam namelijk Pe-Hor; twee graffiti gevonden te Armant (site 34)[14] in de westelijke woestijn zouden ook met deze koning in verband worden gebracht. Het betreft hier serechs met valk maar de lezing van naamtekens is onzeker. Wilkinson heeft voorgesteld om het bovenste teken te lezen als "p" en het onderste als Sepet (Gardiner D24) of chent. Raffaele stelt als alternatief voor het onderste teken één van de panelen van de serech of het profiel van een zoogdier met gebogen staart en snuit (olifant ?).

• Iry-Hor of Ra-Hor of Iry Ro:
  
  
  

  Zou behoren tot de voorgangers van Narmer en is begraven vlak bij dezes tombe op de begraafplaats B te Abydos. Petrie las zijn naam als "Ro". Maar bepaalde Egyptologen waaronder Wilkinson erkennen Iry-Hor niet als koning omdat men geen serech heeft gevonden. De valk is immers steeds onmiddellijk boven het teken "r" geplaatst zonder serech. Bovendien is de zelfs de lezing van zijn naam controversiëel. Hr rA of iri (behorend aan Horus). Volgens Kaploni gaat het hier om een de naam van een privaat persoon n.m.l. WR-Ra en hierbij interprteert hij het teken van de vogel boven de mond als een zwaluw (wr) en niet als een valk. Als hij al koning is geweest dan zou Iri-Hor waarschijnlijk te Hiérakonpolis geheerst hebben, mogelijks zijn buren uit het noorden hebben aangevallen en zo over gans Egypte hebben geregeerd. Volgens enkele Egyptologen zou hij de oudste koning zijn die in kerkhof B (tombe B1-B2) van Oemm El-Qaab te Abydos (einde periode Nagada IIIb1)[15] begraven zou zijn. Onder de koningen van Thinis, die de titel Horus droegen; is Iry-Hor een van de eersten die voorkomt op vazen gevonden in zijn graf. Slechts na een artikel van Barta (G.M. 53, 1982 p. 11-13) wordt Iri-Hor nu bijna universeel als koning aanvaard. Toch meent Wilkinson (1993) dat de hierogliefgroep zou kunnen staan voor "Openbare Schatkist" en niet voor de naam van een koning.

  Te Abydos werden in in kamer B1 van het aan hem toegeschreven dubbelgraf (B1/2) talrijke fragmenten van potten gevonden waarop deze naam voorkwam (a-g). Bij de opgravingen in kamer B2 (4,3 x 2,45 m) van dit graf door de Duitse groep zijn nog talrijke fragmenten aan het licht gekomen (h) o.a. acht insripties in inkt, de afdruk van een privaat zegel, fragmenten van vazen met de naam van Narmer en Ka alsook delen van een bed, waaronder een mooi stuk ivoor dat een de bil van een stier uitbeeldt. Een soort offerande put, die de naam B0 meekreeg, werd eveneens ontdekt in het zuidelijk deel van kamer B2. Zegelafdrukken van Iri-Hor (i) werden niet alleen te Abydos in B1 gevonden maar ook in Neder-Egypte tussen het puin van tombes Z86-89 te Zawiyet el Aryan [16]. Het zijn evenwel de enige tekens die Iry-Hor buiten Abydos heeft nagelaten als we een onzeker gedetermineerde inkerving opgenomen in de lijst van Kahl en gevonden te Hiërakonpolis,( door Kaplony als "Wr-Ra" benoemd) buiten beschouwing laten.

• Ka of Sehen;
  
  
  

  Een paar meter ( 1,80 m ten zuid-westen om precies te zijn ) verwijderd van de tombe van Iry-Hor bevindt zich een ander dubbelgraf B9/7. B9 meet 5,9 op 3,1 m en B7 6 op 3,2 m. Inscripties van de opvolger van Iri-Hor "Ka" genaamd werden daar ontdekt (d-j). Deze naam komt op zijn minst onder twee vormen voor. De koninklijke titulatuur stond nog niet op punt en de etappes die ze vertoont verwijzen waarschijnlijk naar de mijlpalen in de vorming van het staatsapparaat. en de voortdurende transformaties op alle niveaus die plaatsvonden gedurende deze ganse protodynastische periode. Hij zou blijkbaar te Hiérakonpolis hebben gereregeerd want een zekere Horus Krokodil regeerde indezefde periode meer in het noorden. Hij is de oudst bekende koning met zijn naam in een serekh geschreven. Slechts een minderheid van archeologen waaronder Hendricks betwist zijn identiteit.[17]

  Andere serechs werden in meer noodelijke plaatsen opgegraven : te Tarkhan (tombe 261), Helwan (a komt uit tombe 1627 H2 en b uit 1651 H2), te Kafr Hassan Dawood aan de zuidelijke grens van de Wadi Toemilat (tombe 1008) en in het oosten van de Delta, te Tell Ibrahim Awad [18]. Kaplony heeft ook enkele getuigenissen van onbekende oorsprong meestal uit privaat collecties gepubliceerd[19]. Op een cylindrisch cachet gevonden te Helwan in graf 160.1 vinden we een serech waaraan een menselijk vorm lijkt geplakt. Deze figuur verheft de armen en de rechterhand lijkt gedeeltelijk in de serech geplaatst in de nabijheid van de plaats waar men normaal de naam verwacht. A.J. Serrano heeft voorgesteld dat deze figuur de koning uitbeeldde en op een moderne manier dan ook zijn naam – Horus Ka. Andere tekeningn op dit cachet zijn in dezelfde stijl als deze van de kolossen van Koptos, het wierookvat van Koestoel en sommige van inscripties van de koninklijke begraafplaats U te Abydos. Figuur k toont een inscriptie in houtskool op een kruik [20] die aan Horus Ka werd toegewezen de lezing is echter niet zeker.

  
  
• Horus Krokodil:
  
  

  Zijn naam althans volgens de lezing van Dreyer in 1992 komt voor op twee cilindervormige vazen gevonden in Tharkhan graf 315 (U.C. 16071) en graf 1549 ( U.C.16947)[21].Een koningsnaam binnenin een valk boven op een serech staat gegeraveerd op een kruik die ontdekt werd in graf 160.1 te Minshat Aboe Omar. Nu eens wordt die naam als Aha dan weer als Schorpioen gelezen. Van den Brink heeft vooropgesteld dat dit teken een " eigenaardige " versie is van de rol die door Dreyer in 1922 geïdentificeerd werd op twee recipiënten en een zegelafdruk (figuur c)[21] te Tarkan. Deze twee cilindrische kruiken werden gevonden in graf 315 (U.C. 16071) en graf 1549 (U.C. 16947). Kaiser en Kaplony lezen de naam als "Schorpioen" maar dat is niet mogelijk omdat de schorpioen zich dan in een tegengestelde richting van de valk bovenaan de serech zou bevinden. G. Dreyer heeft voorgesteld dat deze twee namen zouden toebehoren aan de tot dan toe onbekende Horus met de naam Krokodil en dat deze tevens koning zou zijn geweest in de regio van Tarkhan. Op een zegelafdruk eveneens gevonden te Tarkhan door Petrie (graf 414, regering van Narmer) werden twee krokodillen herkend evenals rollen touw om een serech gewonden. Op deze serech bevond zich een stierenhoofd op de plaats waar normaal de valk voorkomt. Bij de serech bevindt zich een krokodil op een vlag, die volgens Dreyer de regio van de Fajoem zou aanduiden. In tegenstelling met Kaiser en Kaplony, heeft Dreyer (met de hulp van infrarood foto's) niet alleen een teken gelezen geschreven met dezelfde inkt als de serechs maar ook het profiel van een krokodil boven een rol koord (dezelfde rol als bij de zegelafdruk): dit teken zou verwijzen naar de Fajoem.

  Een alternatieve lezing, voorgesteld door Van den Brink is bijzonder interessant. Hij denkt namelijk dat de rol Shenyw (Gardiner V1) zou betekenen wat kan vertaald als "onderwerpen". Het feit dat deze koning in dezelfde tijd als Narmer zou hebben geregeerd, laat Dreyer toe voor te stellen dat Horus Krokodil, een soort tegenkoning zou zijn die rond Tarkhan zou hebben geregeerd (zoals er wellicht nog andere bestonden tot Narmer al deze rebellen zou hebben verslagen).

• Horus Schorpioen en Horus Narmer zie afzonderlijke rubieken voor deze koningen.

Het is uiterst moeilijk om in deze warboel van namen de juiste chronologische volgorde op te stellen. Vast stond dat koning Narmer van Abydos-Thys de laatste van de predynastische koningen was en als vader van Horus Aha, de eerste koning uit de eerste dynastie, kan beschouwd worden. Belangrijk is wel de ontdekking die werd gedaan in de tombe van Qaa, die werd onderzocht in 1991 en 1992. Een afdruk van het necropool zegel van Qaa geeft een lijst van al de koningen van de eerste dynastie in de volgorde die deze, vastgelegd door het zorgvuldig onderzoek van de Egyptologen, kwam bevestigen. Belangrijk afwijking is echter dat, voor de koningen van de eerste dynastie zelf, Narmer degene was met wie de lijst en dus de dynastie begon. Wie van beide, Namer of Aha, nu echter te vereenzelvigen is met koning Menes, die volgens Manetho en de traditie de Twee-Landen verenigde en Memphis stichtte, is niet met zekerheid geweten. Een theorie die nu wel meer veld wint is dat het fameuse Narmer palet (zie onder) niet geпnterpreteerd dient te worden als de beschrijving van het historische feit van de vereniging van de Twee-Landen maar eerder als een ceremoniële beschrijving van een feit dat reeds eerder zou hebben plaatsgevonden. De actuele opvatting is dan ook dat de vereniging van de Twee-Landen over een langere historische periode gespreid zou zijn geweest. Ook over het feit of deze vereniging er al dan niet met geweld kwam is virtueel niets met zekerheid geweten