Tussentijds verslag over mijn onderzoek

John Horowitz,

januari 2010

Sedert mijn pensionering houd ik me bezig met de grondslagen van de psychologie. Daarbij vertrok ik vanuit de natuurkunde die lange tijd de trend heeft gezet voor het denken over causaliteit, omkeerbaarheid van de tijd en de mogelijkheid tot het doen van voorspellingen. Ik heb veel aan het werk van Taleb (2007) en van Mlodinow (2008), vanwege hun kritiek op de klassieke causale denkmodellen die vooral gebaseerd zijn op de oudere natuurkunde. Hiervoor hebben Newton’s wetten lang model gestaan. Bij hem was zelfs sprake van omkeerbaarheid van de tijd. Men meende immers te kunnen voorspellen - of omgekeerd de begintoestand te kunnen terugrekenen - mits men de uitgangspositie, danwel de eindtoestand voldoende nauwkeurig kent.

De psychoanalyse lijkt me binnen de psychologie een typisch vertegenwoordiger van deze opvatting over causaliteit. Dat verklaart wellicht de moeizame relatie die er altijd bestond tussen Freuds werk en het wetenschappelijk onderzoek op dat gebied.

Mlodinow’s verwijzing (p.195) naar Max Born zie ik als een uitdagende verfrissing: “chance is a more fundamental conception than causality”.

De quantumfysica verpestte al een deel van het idee van de Newton’se voorspelbaarheid, met de komst van Heisenbergs onzekerheidsrelaties. Latere ontwikkelingen – denk bijvoorbeeld aan de meteoroloog Edward Lorenz en het zg. “vlindereffect” (Gribbin, 2004) - braken het klassieke causaliteitsmodel verder af. De blikken richtten zich sindsdien vooral op non-lineaire processen, instabiele en stabiele processen, chaospatronen en fractale structuren.

Naar mijn vermoeden moet de psychologie zich rekenschap geven van een paar onderwerpen:

1. schaalproblematiek. Hiertoe behoort onder meer de relatie tussen individu en verzamelingen van individuen; incident versus terugkerende thema’s; incidenteel gedrag versus gewoontevorming. Ik veronderstel dat dit begrip bruikbaar blijkt bij het begrijpen van de tijdsbeleving.

1. een vergelijking op metaforisch niveau, met de Heisenberg’se onzekerheidsrelaties: ik veronderstel dat zich in het gedrag permanent fluctuaties voltrekken die verantwoordelijk zijn voor plotselinge wijzigingen en vernieuwingen in het gedrag. Dit concept veronderstelt een onzekerheidsgebied rondom vaste structuren, zoals die in onder meer de taal zijn vastgelegd. Ik meen te zien dat deze fluctuaties ook in het sociaal verkeer een rol vervullen, bijvoorbeeld tussen argumenterende of interviewende personen. Hiervoor bestaat nu nog geen grootschalige aandacht, voor zover ik weet. Misschien brengen deze veronderstelde fluctuaties ons dichter bij een verklaring voor allerhande krakkemikkige paragnostische of godsdienstige cognities. Anderzijds vindt ook humor hier zijn oorsprong;

1. misschien is het zinvol om niet-alledaagse patronen in de psychologie te introduceren die in de natuurkunde heel gewoon zijn. Deze kunnen dan – fantaseer ik verder – helpen bij het in kaart brengen van de geheugenwerking. Bij het laatste gaat het dan niet om de neuropsychologische aspecten, maar om het alledaags functioneren. Draaisma spreekt over de werking van het geheugen, naar aanleiding van zijn boek uit 2001. Hij doet dat in het tijdschrift Audi 4/2009:

‘als je hersenen extreem weinig indrukken hebben te verwerken, duurt de tijd extreem lang. Omgekeerd, als ons menselijk brein zwaar op de proef wordt gesteld, verloopt de tijd ook al zo sloom. Draaisma: “het is een paradox. Ook als je extreem veel te verwerken hebt, lijkt de tijd erg lang te duren.”’

Misschien kan hier een oplossing worden gevonden door te veronderstellen dat mensen in staat zijn om over te schakelen naar een andere schaalgrootte in de tijdsbeleving. Tenminste twee factoren zouden hier dan binnen eenzelfde situatie afzonderlijk variëren. Zover ik kan nagaan speelt deze gedachte niet bij Draaisma.

Literatuur:

Draaisma, Douwe; 2001; waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt, over het autobiografisch geheugen; Historische uitgeverij; ISBN 90-6554-470-4;

Gribbin, John; deep simplicity; chaos, complexity and the emergence of life; Penguin Books, 2004;

Mlodinow,  Leonard; 2008; the drunkard’s walk, how randomness rules our lives; Penguin Books; ISBN 978-0-141-02647-3

Taleb, Nassim Nicholas; 2007, the black swan, the impact of the highly improbable; Penguin Books; ISBN 978-0-141-03459-1