Ik ga in op jouw commentaar van 27 augustus 2009. De vertraagde reactie werd eerst veroorzaakt door een gemoedstoestand die een tijd lang geen stof tot antwoorden opleverde. Na het lezen van Taleb en van Mlodinow bruist het van nieuwe inzichten.

Inmiddels ben ik hard bezig met het aanbrengen van nieuwe ideeën in mijn onderzoeksjournaal. De kern daarvan komt overeen met de aan dit onderzoek gestelde grens: deze methode laat slechts het ontdekken van eenvoudige structuren toe. Meer dan het doorzien van twee variabelen tegelijk, lijkt bijvoorbeeld uitgesloten. Een probleem is dat gedrag zich snel voltrekt. Het is moeilijk om alledaags gedrag te bezien in een trager tempo. Opmerkelijk is niet zozeer dat de nieuwe structuren er zo onwaarschijnlijk uitzien, lijkt het. Wel nieuw zijn de verbanden die daardoor soms worden gelegd.

Ik dreig het contact met jullie als geïnteresseerden over dit onderwerp, te verliezen. En dat vind ik jammer en denk dat het niet nodig is. Misschien is het goed om aan een begin van een essay te gaan werken en dan de tussenstadia naar jullie toe te sturen. Ik pik een paar punten uit de vroegere commentaren.

Terug naar de vroegere teksten:

Op mijn retorische vraag wat de mens beschikbaar heeft om zich staande te houden, stel jij: opponeerbare duimen.

Ik ben met je eens dat wij het moeten hebben van iets anders dan onze fysieke eigenschappen, een paar daargelaten. Zo zou de mens beter en sneller lange afstanden kunnen lopen, dan bijvoorbeeld apen. De zojuist overleden Adriaan Kortlandt zou daar oren naar gehad hebben, want het strookt immers met zijn theorie dat homo sapiens voortkomt uit een specialisatie van savannegangers. En die hebben meer aan lopen dan aan klauteren. Misschien jammer voor Kortlandt: kortgeleden werd een 4,4 miljoen jaar oude voorganger van de mens gevonden: de ardipithecus. Wat misschien minder strookt met diens visie: het betreft een hominide met opponeerbare grote tenen! Dit wijst er op dat ardipithecus een prima boomklauteraar was. Ardi liep rechtop en vertoonde in zijn kaakvorm duidelijk overeenkomsten met een oudoom van me. Of omgekeerd.

Je schrijft dat de mens werktuigen kon maken. Helemaal mee eens. Maar nu men meer observaties van dieren ter beschikking heeft, wordt duidelijk dat dieren in veel ruimer mate incidenteel gelijkenis met menselijk gedrag vertonen, dan men vroeger voor mogelijk hield. Incidenteel worden – weliswaar elementaire – gereedschappen vervaardigd door dieren, aan wie men die capaciteit vroeger volstrekt niet zou toekennen.

Het is mooi van je dat je mijn zelfwaardegevoel wilt redden, tijdens een ongenoeglijk treffen met een baviaan. Het maakt inderdaad duidelijk dat ik adequaat reageerde door geen krachtmeting met Bobbejaan aan te gaan. Ik vrees dat ik langdurig gerevalideerd had moeten worden, nadat ik hem frontaal had aangekeken en me gelijktijdig op de borst had geklopt. Deze krachtmeting zou een voorspelbare afloop hebben gehad, ook al was mijn lichaamsvolume het meervoud van die van deze aap.

Dat over die Poissonverdeling: je hebt gelijk. Wat Taleb stelde over de Mandelbrotvergelijking klinkt niet sterk. Het kan inderdaad betekenen dat hij een deus ex machina hoopt aan te treffen bij Mandelbrot.

Jouw gelijk schrijf ik als volgt uit.

Stel: wij zijn hier geïnteresseerd in de buitengrens van onze kennis: “wat kunnen wij kennen?” Deze vraag werd in de filosofie al vaker gesteld, onder anderen door Kant.

Stel vervolgens: die buitengrens wordt gevormd door wat wij weten en wat wij nog niet weten.

Indien het juist is dat wij niet weten wat wij niet weten, dan vervalt de mogelijkheid om over die buitengrens een uitspraak te doen.

Je kunt het bovenstaande mogelijk als de zoveelste ontmaskering zien van ons streven om zoveel mogelijk van de toekomst en van het nog niet bekende, toch maar vast te leggen als iets dat in principe kenbaar kan blijken.

Realistischer lijkt het om genoegen te nemen met een armer kennissysteem. En dat is misschien wat Taleb bedoelde toen hij Mandelbrot erbij haalde. Dat is immers de man van de fractalen [fractals].

Belangrijker lijkt me de stelling van Max Born: “kans is een fundamenteler begrip dan causaliteit”. Ik raak er van overtuigd dat Born gelijk heeft. Deze constatering heeft mijns inziens grote consequenties voor de grondslagen van de psychologie.

Ik ben visies tegengekomen – denk hierbij ook aan de psychologen Kahnemann en Tversky – namen die terug zullen komen – die mijn functioneren als clinicus stevig ter discussie stellen. Kijk, dan schop je het ver, als een wetenschap in staat is om de poten onder zijn eigen stoel af te zagen!

Wat jij stelt over mensapen die de beursbewegingen kunnen inschatten ben ik in diverse varianten tegengekomen. Taleb is namelijk ook beurshandelaar op Wallstreet, naast hoogleraar. Hij komt uit de economie. De kern is dat wij – op zoek naar vastigheid en voorgangers in het aanwijzen van causale relaties – ons laten leiden door mensen die veel verdienen, een grote mond opzetten, een paar maal succes hebben gehad. We zoeken speciaal mensen die al deze feitelijkheden in zich verenigen. Uit onderzoek is in verschillende tijdvakken gebleken dat dit niet wegneemt dat wij daarmee in “almachtigen” geloven die zich in feite dikwijls door een toevallig incident, van willekeurig anderen onderscheiden. Jouw verhaal over die mensapen past daar goed in. In de literatuur kom ik tegen dat dit geldt voor beursanalisten en ook voor uitgevers die moeten beslissen welk boek of welke film de moeite van het uitgeven waard is. Iemand die beroemd werd wegens het “goed” selecteren van filmsterren, stelde aan het eind van zijn carrière: “als ik alle aangenomen filmsterren had afgewezen en de weggestuurde acteurs had aangenomen, had dat voor deze industrie waarschijnlijk niets uitgemaakt.” Dus: waarom niet die mensapen van jou? Die zijn goedkoper dan deze lieden met hun astronomische bonus. Een krakkemikkige roulettetafel ware hier toereikend geweest!

Is een godsdienst als cognitieve strategie een keuze? Dat geldt toch hooguit voor bekeerde godsdienst-fanaten? De meeste “godsdienstigen” hebben e.e.a. met de paplepel ingegoten gekregen. Ik vraag me af of en in hoeverre er dan sprake is van aan godsdienst gekoppelde identiteitsbeleving/ik-bewustzijn…..

Ik ben geneigd om begrippen als “keuze” of “beslissing” zoveel mogelijk te vermijden in de theorievorming. Occam (Ockham) stelde immers met zijn “scheermes”: “voeg niet toe wat niet nodig is”. Anders ontstaan er contaminaties, waardoor de loutere vaststelling van een feit stiekem toch onderdeel wordt van een quasi causale “verklaring”. Als je daar op let, ontmantel je veel “verklaringen” van gedrag zoals die door leken worden gedaan.

Psychologen DOEN DAT NOOIT, hoor je! Hoewel, mogelijk, misschien, eventueel toch wel eens een pietsie?

Ik kom uit op een logica die iets lijkt te impliceren uit de verzamelingenleer. Daar ben ik nog niet ver in gevorderd, maar om in losse zinnen te stellen in welke richting ik denk:

-         Probeer twee elementen in een bewering  uit niet-overlappende verzamelingen te laten komen

-         Het aantrekkelijke van gecontamineerde (overlappende) verzamelingen is dat er ogenschijnlijk causale verbanden aan te ontlenen zijn;

-         Bovendien levert dit het gevoel van “diepe inzichten” en metafysische waarheden op.

Het zal je duidelijk zijn dat hier nog veel werk te verrichten is, maar dit onderwerp staat als belangrijk op de kaart! Sommige zaken zijn te belangrijk om ze aan filosofen over te laten. Als we iets willen weten, moeten we het zelf uitzoeken, lijkt het.

Dat god mij op de moeilijkste momenten in mijn leven een oplossing zal aanreiken is een uitspraak van andere orde.

Duidelijk wordt hoe het komt dat falende cognities toch millennia kunnen voortbestaan. Dat komt doordat hun waarschijnlijkheid van succesvolle bevestiging groter is dan nul. Kijk maar naar die oude verhalen die samen de bijbel vormen. Daarin staan incidentele successen in situaties die soms ver afstaan van je dagelijks leven.

De kwestie is dat de kans op juistheid van zo’n vergelijking soms een interessant, aansprekend verhaal oplevert. En dat geeft een gevoel van juistheid. Voor een moment hebben we dan toch de wijsheid in pacht!

Denk hierbij aan een stilstaand mechanisch uurwerk. Daar hij stil staat geeft hij het verloop der uren niet adequaat aan. Toch meldt zo’n klok tweemaal per etmaal de juiste tijd. Als het over god gaat, raken mensen blijkbaar in verwarring.