ROOS REAGEERDE OP JOHN’S ‘EERSTE OVERZICHT OVER MIJN ONDERZOEK’ van 20 JUN 2010

Hier volgt het commentaar van John daar op.

Over de axioma’s:

Axioma 1: Akkoord, geen speld tussen te krijgen.

Axioma 2: Activiteiten als waarnemen, gestaltvorming, concipiëren etc. kun je zeker    beschouwen als “ordenend optreden”, een manier om orde aan te brengen in de chaos van prikkels die zich aandient.

Maar wat te denken van hooligans, die van voetbalwedstrijden een grote rotzooi maken? Op één bepaald niveau kun je dit zien als “ordenend bezig zijn”, nl. als het vaststellen van een hiërarchie: ‘wij zijn de baas en wij bepalen wat hier gebeurt’. Maar op een ander niveau is dit gedrag toch een vorm van chaos creëren, en niet van ordenend bezig zijn.

Commentaar van John:

hier stuiten we op schaalproblematiek: wat op een kleine schaal geldig kan zijn, lijkt niet geldig bij schaalvergroting. Bij die hooligans blijft mits op dezelfde schaal bemeten, het principe intact. Vraag aan hen waarom ze doen zoals ze doen en er treedt een ordenend principe aan het licht. Deze wordt zichtbaar via attributies (“zij zijn begonnen”, “hunnie d’r schuld”, “het zijn mietjes”), relativeringen of overdrijvingen (“moet je eens kijken wat ze met ons doen”) of ontkenning (“ik mag toch wel laten merken wat ik vind?”)

Ook in ander verband leidt ordenen/chaos-maken soms een wonderlijk leven: zeer geordend een leger inrichten, waar alles stram geordend verloopt, met als doel om andere mensen uit te roeien en hun spullen te vernietigen. Orde naast industriële productie van chaos. Het kan blijkbaar samen gaan….

Axioma 3: We hebben er al eerder over gediscussieerd: m.i. kun je het causaliteitsbegrip niet missen als je gedrag wilt verklaren. Het optreden van b.v. reflexen zie ik als iets causaals, niet als een non-lineair proces. In je opmerkingen bij axioma 3 op pagina 4 heb je het ook over “inperking van de reikwijdte (van causaliteit) voor gedrag”, terwijl in de formulering van axioma 3 gesuggereerd wordt dat we uitsluitend met non-lineaire processen te maken hebben.

Overigens zouden bij je opmerkingen bij axioma 2 op pagina 4 (gedragsmatige consequenties van deductie vs. inductie) enkele concrete voorbeelden verhelderend kunnen werken. In het voorbeeld van het journalistieke interview zie ik dat verband niet zo. Ik denk dan eerder aan een manier om de verwarring vóór te zijn: metacommunicatie à la Watzlawick[1].

Reactie van John:

Je hebt gelijk. Het gaat immers over gedrag en alles dient duidelijk te worden gemaakt binnen dat domein. Op dit gebied dient dan ook nog veel werk te worden verzet. Ik ben onderweg!

Het lijkt me niet zonder betekenis dat je juist op Watzlawick komt. Het gaat immers om verschijnselen die in de wisselwerking met anderen is ingebouwd. Ik vermoed dat het zelfs actief gehanteerd wordt in de communicatie en als sturend element van de communicatie dient te worden toegevoegd aan wat we op dat gebied al weten. Voorbeelden daarvan moet ik nog verzamelen.

Ik noemde het journalistieke interview, omdat daar dikwijls de korrelgrootte/schaalgrootte wordt gemanipuleerd en de tolerantie – behorend bij de permanente fluctuaties – wordt uitgebreid of ingekrompen. Dit is afhankelijk van situatieve factoren en kan dus worden gekarakteriseerd als intentioneel. Overigens ben ik huiverig om dit begrip te gebruiken, daar men anders terecht komt in homunculus-theorieën. Met de huidige benadering heb ik daar gelukkig weinig last van.  

Mijn voorlopige conclusie: ik denk dat de axioma’s 2 en 3 niet op alle niveaus en dimensies van gedrag geldig zijn.

Reactie van John:

De axioma’s zien er op dit moment zo uit:

1.     Het individu is altijd actief;

2.     het individu treedt voortdurend ordenend op. “Gestalt”-vorming vormt daarvan een voorbeeld uit de waarnemingspsychologie;

3.     Deze activiteiten voltrekken zich als niet-lineaire processen en vormen complexiteiten.

Over de geldigheid van axioma 2 heb ik hierboven al iets gesteld. Vermoedelijk behoudt hij zijn geldigheid, maar je hebt wel enige twijfel gezaaid. Er lijkt inderdaad iets aan de hand: bij het wijzigen van de schaalgrootte lijkt er iets te gebeuren dat nog in kaart gebracht moet worden. Of daarmee het axioma zijn geldigheid verliest, moet worden uitgezocht.

Axioma 3 dient inderdaad te worden veranderd. Toen ik destijds ontdekte dat er naast causaliteit ook een andere manier lijkt te bestaan om naar gedrag te kijken, werd deze verabsoluteerd tot enig alternatief. Vandaar dat ik de non-lineaire processen als enige vermeldde. Inmiddels is daar de scalair bij gekomen. Of er nog meer mogelijkheden zijn? Feit is dat causaliteit zoals jij stelt,  wel degelijk zijn bestaansrecht behoudt. Daaraan dienen nu de non-lineaire processen en ook de scalairen te worden toegevoegd. Het betreft dus een uitbreiding met meerdere categorieën. Ik stel als nieuwe formulering voor axioma 3 voor:

Deze activiteiten voltrekken zich als non-lineaire, als lineaire processen of als scalairen.

Ik hakkel nog wat met het woord “scalair”. Het is ontleend aan het Engels “scalar”, maar klinkt in deze vorm in het Nederlands wat schutterig. Van Dale helpt hier niet. Misschien weet Rens wat men in het Nederlands meestal gebruikt. Jouw hulp wordt ingeroepen, Rens!

Terugblikkend naar wat ik straks stelde over voorspellen – over de haruspex en de Pythia – krijgt met het veranderen van axioma 3 een duidelijker dimensie en laat zich nu als volgt verwoorden: het lijkt dat mensen in het gebied dat door axioma 3 wordt aangegeven, voortdurend manoeuvreren met de drie genoemde categorieën. Verwarring lijkt spannend en leidt tot mysterieuze, goddelijke en bovenaardse belevingen en kan blijkbaar duizenden jaren worden volgehouden. Hier spreekt een kind van de Verlichting: ik verkies rationele ordening boven Het Mysterie of Het Goddelijke.

Zondagavond keek ik naar een programma van de EO. Ademloos volgde ik hoe dominees worstelden en rationele ideeën durfden te overwegen: misschien is god een verzinsel van mensen. Fascinerend vond ik de reactie van enkele gelovigen: daarmee ging iets mysterieus verloren en dat vonden ze duidelijk een gemis en ook een verarming.

Het is goed om deze stroming in de menselijke beleving te kennen. In mijn termen gesteld: het lijkt er sterk op dat spanningen, incompatibiliteiten, elkaar tegenwerkende structuren iets moois oproepen, waar mensen zich aan vastklampen en zelfs in stand wensen te houden als iets waardevols. Het zal duidelijk zijn: ik kies hier niet voor.

Er rijst tevens een vermoeden dat voor het eerst opkomt en nog niet meer is, dan louter speculatie:

è Het lijkt er op dat hier de permanente fluctuaties een bijzondere plaats innemen. Misschien een magische manier om deze in te perken?

(Terzijde: voor niet-natuurkundig geschoolden zoals ik moeten begrippen als fractalen en je benadering van korrelgrootte en schaalproblematiek te zijner tijd nog wel wat toegelicht worden!)

Reactie van John: dat is beloofd. Dit zal gelijk oplopen met het zoeken naar verificaties. Want er staat nog niets vast. Of de theorie zal worden ontmaskerd als zinledig. Ik heb hier een broertje dood aan eenzijdig toetsen, want ben bang me dan rijk te rekenen. Ik hang sterk aan het symmetrieprincipe, dat ook bij kan dragen om deze theorie te degraderen tot een vrijblijvende gedachte. We zullen zien!

Over de permanente fluctuaties (pagina 5):

Als ik het goed begrepen heb, pleit je voor een permanente tolerantie voor optredende fluctuaties, waar in de realiteit van nu – opportunistisch – de tolerantie opgerekt of ingeperkt wordt. Je vraagt je af of dit laatste een bron kan zijn voor de ontwikkeling van een persoonlijkheidsstoornis / dwangmatigheid. Dat is wel mogelijk, lijkt me.

Aan de andere kant lijkt een permanente tolerantie voor variaties mij ook de nodige problemen te geven. Denk b.v. aan de opvoeding: ik zie verwarde kinderen voor me die geen idee hebben van wie of wat ze zijn en waar ze met de wereld aan toe zijn. Wordt het niet wat stuurloos allemaal?

Reactie van John:

Als je naar gedrag kijkt dan zie je dat dat – mits op diezelfde schaal vergeleken – allerminst constant is. De oorzaken zijn ongetwijfeld gefundeerd in kleine wijzigingen in de situaties of in de fysiologie van het individu of in enigerlei andere variabele. Deze schommelingen verdienen erkenning in de wisselwerking tussen mensen. Nu vormen ze een variabele die communicatieve consequenties heeft. In een scherpslijpend debat: “waarom zeg je nu dít, terwijl je straks dát zei?” In een gesprek waarin men elkaar niet te zeer de maat wenst te nemen, zal de acceptatie van variabiliteit juist groot zijn.

Natuurlijk moeten er goede voorbeelden komen waarin dit alles duidelijk wordt. Dat zie ik als één van de opdrachten voor de komende periode.

Wat die kinderen betreft: daar zie ik geen probleem dat uit de constatering voortkomt, dat mensen minder consistent zijn in hun gedrag dan men zich dat menigmaal anders voorstelt. We zien nu namelijk ook ouders die vanuit eigen frustratie een kind onder druk zetten met de eis dat het niet steeds “andere dingen” moet zeggen. Daar wordt soms de persoonlijke depreciatie aan gekoppeld, dat je “niet mag jokken”.

Stelling: we doen in de communicatie méér dan Watzlawick’s vermeldt. We zijn en passant bezig zijn werk aan te vullen!

Ik zie ook dat je denkt aan een toenemende onzekerheid en zelfs aan een ontwikkeling tot een afhankelijke persoonlijkheid bij een toename van permanente fluctuaties. Ik vind dit wat moeilijk te rijmen met je eerdere ‘pleidooi’ voor permanente tolerantie van fluctuaties, maar misschien haal ik zaken door elkaar.

John reageert: mijn stelling is dat wat onzeker is, dan ook als zodanig erkend en behandeld dient te worden. Door op te schalen naar causale relaties, richt je schade aan die leidt tot nieuwe verwarringen. Het komt er in dit onderzoek op neer dat we in kaart brengen hoe menselijke cognities zich vormen en hoe dat beter kan dan thans vaak het geval is. Dat lijkt me de psychologische vertaling van de wetenschappelijke vraag hoe we greep krijgen op ons functioneren.

è kan het zijn dat ons gedrag grosso modo ontstaat uit gestudder met verkeerde opvattingen over onszelf en alles om ons heen?

Ik heb het gevoel dat dit wel eens een vruchtbaar idee kan blijken. We zullen zien.

Bij: Wat houdt de foutieve cognities in stand?

Met punt 1 en 2 ben ik het helemaal eens, met punt 3 heb ik meer moeite. Ik denk niet dat je bij het inleven in een andere persoon of bij het installeren van een interne criticus per definitie een verkeerd of falend cognitief systeem hanteert. Integendeel, het opent de mogelijkheid tot interne discussie en daardoor tot correctie van foute cognities. Het hangt er dus maar vanaf hoe je er mee omgaat! De mogelijkheid tot relativeren blijft open. Dat laatste zal echter voor gelovigen geen optie zijn, als het gaat om een opperwezen.

John: ik stel voor om dit punt voorlopig te laten rusten. Ik weet daar voor het moment geen ander antwoord op, dan dat ik met je gedachtegangen instem. Misschien dat het in een andere context relevant wordt om dit punt nog eens op te nemen in onze discussie.