'Ik kijk niet naar de gezichten van mensen, maar naar hun ogen, alleen naar hun blik. Vandaar dat ik een blik van een mens weergeven kan.’
Aldus Arnold Schönberg. Mensen die klassieke muziek beluisteren kennen hem ongetwijfeld als componist, maar in de periode 1906-1912 heeft hij ook veel schilderijen gemaakt. Visioenen en veel zelfportretten. En zoals hij zei, ging het hem eerder om de blik, de ogen van de ziel. Schönberg had een nauwe vriendschap met Kandinsky, die aanzien wordt als grondlegger van de abstracte kunst. Beiden wisselden ze schilderijen uit.
Rond 1908 plaatst Schönberg een mijlpaal in de muziekgeschiedenis: hij verlaat het tonaal systeem en stapt over naar atonale muziek. Het is net die stap, die Kandinsky inspireert om abstract kunst te maken. Kandinsky gaat daarna verder in zijn schilderkunst met abstracte schilderkunst; Schönberg zal zich na 1912 verder toeleggen in de atonale muziek. Eigenlijk is abstracte schilderkunst uit atonale muziek ontstaan. Dit werk van Schönberg 'Blik' dateert van 1910.
Het laatste bekende muziekstuk binnen het tonaal systeem dat hij maakte was 'Verklärte nacht', een instrumentaal muziekstuk waarbij hij zich inspireert op een tekst van Richard Dehmel: Een man en een vrouw maken een nachtelijke wandeling in een bos bij volle maan. Opeens biecht de vrouw op dat ze zwanger is, maar niet van hem. Ze heeft spijt en wroeging van wat gebeurd is, maar ook spijt omdat ze nu niet langer bij hem kan blijven. Na enige stilte zegt de man, het kind te zullen opvoeden en alles te geven alsof hij de vader is. Verklärte Nacht
Van Helmont was een Antwerpse schilder in de eerste helft van de 17de eeuw. Hij schilderde dorpsscènes, kroegtaferelen, markten,... Hij had een nogal opvliegend karakter en was geregeld betrokken in vechtpartijen, bij zoverre dat hij Antwerpen moest verlaten. Nadien woonde hij in Brussel. Dit schilderij is de alchemist. Het was een vaak voorkomend thema in de 16de en 17de eeuw. Veelal was het een groezelige, slordige verduisterde kamer met een oude pan tussen veel potten en kolven. Eigenlijk was het een moraliserend thema om aan te geven dat je in armoede kan belanden door zich bezig te houden met prullaria. Alchemie kende een opgang in Europa vanaf eind 15de eeuw tot begin 19de eeuw. Het was een natuurfilosofie waar het Grote Werk, zoals ze dat noemden, erin bestond om van lood goud te maken (de Steen der Wijzen). Dat zette er toe aan bij veel mensen om er hun laatste geld aan te besteden. Zo was het in Wenen ten tijde van Mozart een ware rage en stond Wenen vol met ovens in de hoop om goud te kunnen maken. Uit die alchemie is dan de filosofische kant ontsproten, die zich uitte in de vrijmetselarij: een beter mens worden door jezelf van lood in goud te veranderen. 'Erleuchtung' werd dit genoemd. De andere tak geloofde meer in een betere wereld door kennis en rede, de 'Aufklärung'. Het proces en de leer hier uit de doeken doen, zou ons iets te ver leiden. Weet dat bijvoorbeeld de wetenschapper Newton een fervente alchemist was. En dat de verhalen van Sneeuwwitje, Assepoester, Hans en Grietje,... allen een verhaaltrant volgen die symbolisch het alchemistisch proces inhouden. De filmreeks 'Lord of the Rings' heeft bvb een onderliggende alchemistische symboliek. Alchemie had zijn eigen symboliek. De iconografie ervan is dus een aparte studie op zich. Met de ontwikkeling van de wetenschap met de Verlichting, zal alchemie stilaan verdwijnen en overgenomen worden door de moderne scheikunde. Het filosofisch aspect is in sommige middens nog aanwezig.
Ferdinand was de vader van Henri De Braekeleer (van 'De man in de stoel'). Hij schilderde aanvankelijk historiestukken maar later schilderde hij huiselijke taferelen met een humoristische inslag. Dit is er zo eentje: De Vleermuis. Al eeuwenlang was er het bijgeloof dat de vleermuis een vogel van de duivel was. Net zoals veel nachtdieren hadden ze een kwalijke reputatie. De vleermuis kon in je haar vliegen en er verstrikt in raken. Of ze kwamen bloed zuigen als je sliep.
Hier neemt De Braekeleer het bijgeloof op de korrel. Je kan je de scène zo voorstellen. Heel het huisgezin staat op stelten wanneer een vleermuis komt binnengefladderd. Het mooie aan het schilderij is de expressie van de gezichten. De ene is doodsbang, de ander heeft dolle pret. Het werk hangt in het MSK Gent.
Ze wordt vandaag 'Madonna met de lange nek' genoemd. Maar als je verder kijkt, zie je meer dat er niet klopt: het jezus kind is eveneens uitgerokken. De engelen links staan bijeengepropt en het beeld is afgesneden. Je zet van iemand louter een hand. En Maria zelf moet een reuzin geweest zijn. Nu zit ze neer, maar als ze rechtstaat.... En dan de vreemde man op de achtergrond. Als je de zuil ernaast ziet, moet die wel 50 meter hoog zijn! Kon de schilder dan zo slecht schilderen?
Neen, de schilder experimenteerde. De gangbare voorschriften in de Renaissance wou hij doorbrengen.Die voorschriften van schoonheid was de 'gulden snede', een theorie die teruggaat bij de Oude Grieken bij Euclides. Hier wou de schilder die ideale verhoudingen doorbreken, net zoals vandaag en na hem, veek kunstenaars nieuwe dingen proberen om klassieke patronen te doorbreken. Of ze steeds geslaagd zijn, valt te bezien. In dit geval kreeg de schilder weinig navolging. Het zou duren tot Manet met zijn 'dejeuner sur l'herbe' hetzelfde zou doen (de baadster op de achtergrond is veel te groot volgens de normale proporties). Om aan te tonen dat Parmigianino wel degelijk kon schilderen: DIT is zijn zelfportret op 21 jarige leeftijd, gemaakt als hij in een bolle spiegel keek. Voor een héééél korte uitleg van de gulden snede, klik je hier.
Sta me toe bij deze een ietwat persoonlijke visie te geven op moderne kunst. Om te beginnen: hoe beoordeel je kunst? Kijk je naar het estetisch aspect? Is het mooi, is het decoratief? Of kijk je eerder naar de techniek, naar de 'kunde' van de schilder. Of bekijk je het naar de uitstraling? De onderliggende suggestie of symboliek die een kunstwerk weergeeft? Daarin kunnen meningen verschillen, alleen: waar ligt de grens? Wanneer is een werk meer dan een potloodtekening van een kleuter? En daarover wou ik het hebben met dit 'kunstwerk'. Het hangt in het SMAK te Gent en noemt (Untiteld-BesteP, bis). Zonder enige vooroordeel of voorkennis van de schilder of het werk: Wat moet ik er van maken? Ik zie er een vorm van een bananeschil in op een zwarte achtergrond met enkele witte strepen. Is het een bananenschil die bij nacht op straat ligt? So what? Wat moet ik er in zien? Zit er symboliek in? Niet dat ik weet of althans ik zie er geen. Is het estethisch mooi? Smaken verschillen natuurlijk. Is het technisch een huzarenstuk? Mij lijkt het niet. Dus: wat maakt dat dit werk van Walter Swennen in een museum kan hangen en een potlooftekening van een kleuter niet? Als ik dan de uitleg op de site van SMAK over het werk lees, zeggen ze:
Een gele bananenschil geschilderd in grove vegen licht op tegen een donkere achtergrond. In de linkerbovenhoek lees je “Beste P, bis”. De ‘bis’ verwijst mogelijk naar het werk ‘Beste P. (Peau de banane)’ uit hetzelfde jaar (Mu.ZEE, Oostende), waarop een kleinere banaan is te zien tegen een lichte achtergrond. Is deze bananenschil een (tweede) waarschuwing? Het antwoord zal het schilderij je schuldig blijven. De associaties en emoties die het werk oproept, mag je van Swennen zelf invullen. De kunstenaar vindt het namelijk niet nodig dat we zijn werk ‘begrijpen’. Het eerste doel van schilderen is voor hem het schilderen zelf. Hij gelooft in de totale autonomie van kunstwerken en beschouwt zijn schilderkunst als een voortdurend onderzoek: naar de mogelijkheden en beperkingen van het medium, naar het onderwerp en de techniek. Swennen schildert zonder doel en richting: “Je begint, en je reageert op wat er is. Mensen die over schilderkunst schrijven, vergeten dat schilderen doorgaans niet meer is dan een afspraak tussen de schilder en het schilderij.”
Met andere woorden: ik kladder wat en jij maakt ervan wat je wil. Wel , als ik een drol voor de deur van de SMAK ga leggen, is het ook totale autonomie en het is denk ik meer betekenend dan dit werk. Gaat de SMAK mijn drol dan ook exposeren? Over zijn banaan kunnen ze uitglijden, in mijn drol kunnen ze trappen...
Dit schilderij heeft een heel bijzondere geschiedenis.
Vooreerst: wie was Danaë? In de Griekse mythologie was zij de dochter van Akrisios. Het orakel had Akrisios verteld dat hij zou vermoord worden door een kleinzoon. Daarop sloot hij zijn dochter Danaë op in een toren tot ze niet meer vruchtbaar zou zijn. Echter Zeus bevruchtte haar door haar kamer in de toren binnen te dringen in de gedaante van een regen van gouden munten.
En wie was Mll Lange? Anne Françoise Elisabeth Lange was een beroemde actrice in Parijs die gehuwd was met een rijke bankier Michel-Jean Simons.
En dan nu het verhaal: Mll Lange bestelde een schilderij bij Girodet dat bedoeld was als geschenk voor haar man. Hierop beeldt ze Venus uit. (HIER te zien) Dit werd in Parijs tentoongesteld, maar Mll Lange vond het lelijk en wou dat het verdween uit de tentoonstelling. Ze wierp op dat het haar reputatie zou schaden en dat het zijn carrière (die van Girodet) zou kunnen kosten. Hij zou ook maar de helft krijgen van wat hij vroeg voor het schilderij.
Girodet was razend en scheurde het schilderij in vier delen. Maar binnen de 18 dagen had hij een nieuw schilderij gemaakt van haar voor de expositie, dit keer als Danaë. Zijn wraak was bitter. Het schilderij stak vol met symboliek die verwijten waren aan Mll Lange. Later zou hij wel spijt hebben gehad dat hij het gedaan had. Wat was nu de symboliek? Om maar enkele te noemen: -Het geld dat uit de lucht valt verwijst uiteraard naar haar bankier op wiens kosten ze leeft. Haar dochter als engel helpt het geld inzamelen. -Voor haar zit een pauw met de kop van een kalkoen. Hij stelt haar echtgenoot voor. Een jongen achter de pauw trekt veren uit, doelend dat de echtgenoot gepluimd wordt. Danaë en de engel zijn trouwens versierd met pauwenveren. -Vooraan een duif die vastligt met een ring om de nek waarop 'fidelitas' staat. De duif, symbool voor liefde, suggereert hier naar haar ontrouw. -onderaan een saterkop met een munstuk in zijn oog: de hebzucht en de frivole levensstijl van de bankier -onderaan een opgerold perkament met de Latijnse tekst 'accu plauti assinaria' (De ezelskomedie). -Achteraan een flauw vuurtje met een beeld met de inscriptie:'bonæ spei et. laribus sacrum' (van goede hoop en heilige harten) -De spiegel waarin ze kijkt is gebarsten. Dit is een verwijzing naar Vanitas, het tijdelijke, de vergankelijkheid.
Het schilderij werd enkele dagen tentoongesteld, maar wel op de hoogdagen van de expositie. Mll Lange verliet Parijs en vertrok voor enige jaren naar Italië om hoongelach en achterklap te ontwijken. Na enige jaren keerde ze terug naar Parijs en zag ze een prent het schilderij waarop ze zou gezegd hebben dat het schilderij haar zou doen sterven van verdriet. Na de expositie heeft Girodet trouwens het schilderij nooit meer getoond aan iemand. Het hangt nu in het museum van Minneapolis.
Als je hondenliefhebber bent, dan ben je zeker een fan van Joseph Stevens, de broer van Alfred waarover ik het enkele verhalen terug had. In tegenstelling tot zijn broer kwam Joseph niet aan de bak in Parijs. Hoewel hij als een dandy leefde in Parijs, vond hij niet de weg naar de nodige contacten voor de roem. Zijn levensstijl stond ook in schril contrast met de sociaalkritische werken die hij maakte. Na enige jaren keert hij terug naar Brussel. Daar zou hij in zijn schilderijen het straatbeeld schetsen...via honden. De honden van Joseph Stevens zijn niet de salonhondjes van de bourgeoisie. Hij schildert de hond die in de straat loopt en schetst alzo de sociale wantoestand van zijn stad, zoals Hongerige vrienden of ochtend in Brussel. Niet alleen fysionomisch zijn de honden perfect geschilderd, maar ook hun expressie. En daar straalt dit werkje in uit. Zou hij er aan toegeven of niet?... Joseph 's laatste jaren was één grote ellende: hij had een zwakke gezondheid, was aan de drank geraakt en was gestopt met schilderen.
En nog een woordje over Tantalus: Hij werd door Zeus naar de onderwereld gestuurd. Daar werd hij eeuwigdurend gekweld door in een poel te staan waar het water net onder zijn lippen kwam, zodat hij niet kon drinken en telkens als hij een stuk fruit wou eten aan de boom boven de poel, stak er telkens een wind op. De kwelling had hij gekregen om de test die hij gedaan had bij de goden. Om te zien of ze alwetend waren, had hij zijn zoon als maaltijd opgediend aan de goden... HIER de Tantalus van Giacchino Assereto uit 1640.
Rassenfosse was een Luiks kunstenaar die vandaag ietwat in de schaduw staat van Felicien Rops. De werken van Rassenfosse zijn ook minder expiciet dan die van Rops. Rassenfosse maakte vooral illustraties en schilderijen van de vrouw in een intiem kader: de vrouw die haar toilet maakt (La toilette), de vrouw die borstvoeding geeft, maar ook danseressen en arbeidersmeisjes. Rops' werken daarentegen neigen eerder naar kritiek op religie en hypocrisie van de bourgeosie. Maar zijn levenswerk was vooral de illustraties die hij maakte bij de gedichtenbundel 'Les fleurs du mal' van Baudelaire. Hieraan heeft hij twee jaar gewerkt. Een voorbeeld is DEZE illustratie bij het gedicht 'Promesses d'un visage'. Dit werkje hierbij noemt 'de gele kamerjas'. Een naakt meisje dat op bed zit en ons met een koele blik aankijkt. Op bed de gele kamerjas (kleur van ontucht) en een zwarte buishoed. De achtergrond is een druk behang met vijgen. Wie is ze of wat doet ze? Ze voelt aan haar voet. Is ze danseres? Rassenfosse maakte diverse werken van danseressen van de 'Ballet Russe'. Ze heeft ook een zwart lintje in het haar. Dus zal ze vermoedelijk de hoed niet opgehad hebben. Een verwijzing naar wat achter de schermen gebeurde, zoals bij Degas in de opera van Parijs?
We zien in het duister een oude dame met een wandelstok en een boek in de hand. Met de andere hand heft ze een vermanende of belerende vinger op in de richting van een meisje. Het meisje is aan de kledij te zien van goede afkomst. Ze heeft een blauw kleed aan dat met een gele stof is afgezet. Ze zit op een bank voor een pilaar en heeft in haar handen een halfopen koffertje en een vogel. Op de achtergrond zien we een soort sater, een mannenfiguur omringd met wijnranken. Het tafereeltje oogt zedelijk en huiselijk, maar uiteraard zijn er niet mis te verstane symbolen die verwijzen naar erotiek: de gele versierselen van haar kleed, het halfopen doosje, het vogeltje. De suggestie gaat over de maagdelijkheid. Dat wordt symbolisch weergegeven met het vogeltje dat uit het doosje is. De sater staat uiteraard voor plezier en levenslust. Maar het allermooiste aan dit schilderijtje is de veelzeggende blik van het meisje.
De symboliek van het doosje en het vogeltje is prachtig verwoord door de schrijver Jacob Cats uit die tijd.
Els in haer eerste jeugt quam veel haer Minne vragen Waer dat haer maeghdom was; ja woud'et Ritsaert klagen, Indien men 't haer versweeg: ten lesten sprak de Min, Kint houdt dit doosjen toe, hier is de maeghdom in; (In 't kistjen sat een vinck) de Min is nau vertogen, De doos is opgedaen, de vogel uytgevlogen; Ach! maeghdom, teer gewas, dat ons so licht ontglijt! Met soecken raeckt'et wech, met vinden is'et quijt
Vandaag worden soms de titels ‘Meisje met de doos van Pandora’ of ‘Lesbia’ aan het werk gegeven. Hiermee verliest men echter de oorspronkelijke symboliek van de schilder.
Zoals Jan Steen en Frans Hals beroemd waren om hun genreschilderijen in de Hollandse Gouden eeuw, zo was Emmanuel De Witte gekend om zijn schilderijen van kerkinterieurs. In tegenstelling tot andere schilders, plaatste hij personen op zijn schilderijen en gebruikte ook meer zonlicht in de ruimte. Zijn werken zijn heel gedetailleerd, maar niet altijd waarheidsgetrouw.
Hier een werkje van de oude kerk van Delft dat hij schilderde. Het kan vandaag misschien ludiek overkomen dat die hond tegen de pilaar plast en twee kinderen op een andere pilaar figuurtjes tekenen, maar in die tijd kwam het wel meer voor. De Kerk was vroeger dé plaats waar mensen samen kwamen. Er werd gebeden, maar ook socuale contacten gelegd. Je kon er dus net zo goed bedelaars als zwerfhonden aantreffen.
Daarom had men tot laat in de 19de eeuw hondenslagers in dienst. Enerzijds had de stad die in dienst voor het doodknuppelen van gevaarlijke zwerfhonden en anderzijds had de kerk ook zo iemand in dienst om de orde te bewaren in de kerk, waaronder het verdrijven van zwerfhonden (in de kerk werden ze niet doodgeknuppeld). Maar hij had ook toezicht als kinderen teveel lawaai maakten of koppeltjes zaten te vrijen. Meestal zorgde hij ook voor de properheid in de kerk. Zoals je ziet zijn de interieurs van de kerken leeg, want de stoelen in de kerk komen er pas met Napoleon.
Ook iets wat je in sommige kathedralen in Frankrijk nog ziet: het labyrinth op de vloer, zoals DIT in Chartres. In de middeleeuwen liepen gelovigen het labyrinth af op de knieën al biddend, hetzij als bedevaart, hetzij als boetedoening.
Om terug te keren over die honden: uit de stadsrekeningen van Gent blijkt dat in het jaar 1583 maar liefst 1548 honden werden doodgeknuppeld. Blijkbaar had men enige jaren er niet naar omgezien, want voorgaande jaren was dit merkelijk minder. Men had het ook gemunt op hongerige honden, agressieve honden en grote honden. Daartoe liet men de hond onder een ijzeren beugel doorlopen. Kon hij erdoor, dan kon hij nog even blijven leven. Vandaar het gezegde dat 'iets door de beugel kan'... De reden dat zoveel honden losliepen was omdat men een taks op honden hief. In tijden van tegenspoed, werkloosheid en armoede waren de honden de eerste die op straat terechtkwamen. Jachthonden van rijken waren vrijgesteld...
Deze foto was ooit een schilderij van Jan van Beers waar veel om te doen was. Het verhaal... Jan van Beers was tegen 1880 en beroemd schilder in België. Hij schilderde historiestukken en portretten van vrouwen van de beau monde. In 1881 neemt hij deel aan de Salon in Brussel met twee schilderijen waaronder La Sirene. Daar merken enkele critici sporen van een onderliggende foto. Blijkbaar zou Van Beers een foto overschilderd hebben. Er wordt onderzoek gedaan door een jury van experts, doch zij ontkennen dit. De geruchten blijven duren, tot Van Beers een proces aanspant tegen La Gazette wegens eerroof. De rechter is echter van oordeel dat wie exposeert, moet openstaan voor kritiek. Uiteindelijk zal de heisa nog jarenlang aanslepen, wat Van Beers financieel alleen maar ten goede komt. In 1892 kan hij een riant huis in Parijs inrichten.
Maar wat meer teweeg bracht, was de discussie over fotografie. Kan fotografie op zich niet artistiek zijn? Veel schilders gebruikten fotografie tot dan als hulpmiddel. Zo werd na de dood van Courbet een massa naaktfoto's gevonden met diverse poses die hij gebruikte voor zijn schilderijen. In het begin moest zulks stiekem, want het was not done dat een schilder zoiets doet. Mettertijd waren zoveel schilders die foto's als hulpmiddel gebruikten, dat het algemeen aanvaard werd. Maar in dit geval van Van Beers was het dus foto's overschilderen.
Voordien gebruikten schilders ook hulpmiddelen. Dürer plaatste bijvoorbeeld een raster voor zijn model. Andere schilders maakten gebruik van lenzen of een camera obscura. Trouwens, een randfenomeen in die materie zijn de werken van de Franse bankier en minister van Financiën Etienne de Silhouette. Hij maakte graag tekeningen van de schaduw. Hij plaatste de persoon in profiel en liet die langs de ene kant belichten zodat hij de schaduw kon tekenen. Deze vorm van portretten waren heel populair in de 18de eeuw omdat ze goedkoop waren. Vandaar spreken we nog van een silhouet.
Soit, terug naar Van Beers: Wat is er met Sirene gebeurd? Van Beers nam de twee werken van de expositie mee en zijn ze nog enige keren tentoongesteld, maar vanaf 1887 verdwenen ze, en tot op vandaag zijn ze spoorloos. Enkel deze prentkaart van La Sirene bestaat nog.
En DIT is de allereerste foto uit 1826, gemaakt door Niepce. Een zicht op het dorpje Saint Loup de Varennes waar hij werkzaam was. De belichtingstijd was 8 uur! Uiteindelijk zal fotografie rond 1900 de portretkunst in het schilderen verdringen en zal ook de fotografie ontstaan als kunstvorm.
Decennialang werd dit schilderij afgebeeld op koekendozen, prentkaarten,... Vele schilders hebben kopieën gemaakt van dit schilderij. Het verkocht als zoete broodjes. Karel Ooms was er op slag mee beroemd in 1876. Het schilderij werd bij de expositie in Brussel meteen door het museum opgekocht. Nochthans schilderde Ooms betere werken dan dat.
Wat het schilderij intrigerend maakt, is de nadruk die ligt op de angstige blik van het meisje en de oudere man. Het is namelijk een historieschilderij dat teruggaat naar de periode dat op het lezen van de protestantse bijbel (Statenbijbel) de doodstraf stond. De eerste druk van de Statenbijbel dateert van 1637, terwijl de afgebeelde personen een vroeger tijdperk suggereren. Maar los daarvan, wat maakte een schilderij uit het verleden in die tijd zo beroemd?
Rond 1870 waren twee maatschappelijke thema's heel actueel in België: de schoolstrijd en de taalstrijd. In 1964 werd met tegenzin het Nederlands in onderwijs toegestaan. En in 1878 werd een wet goedgekeurd dat godsdienst onderwijs was toegestaan buiten de schooluren en met toestemming van de ouders. Het zijn die sociale conflicten dat het schilderij toen razend populair maakte. Ooms kon door het succes zich vestigen als zelfstandig kunstenaar in Antwerpen en zou een veel gevraagd portretschilder worden en schilder van historiestukken. Maar vandaag is hij nog gekend door dit ene werk.
Een schilderij dat voor Alfred Stevens de doorbraak betekende in zijn carrière. Het werd tentoongesteld op de Salon in Parijs in 1855.
We zien een tafereel dat zich toen in Parijs afspeelde: een vrouw met twee kinderen, die landlopers zijn, worden door soldaten begeleid naar de conciergerie waar ze zullen worden opgesloten. Een rijke dame probeert de soldaten te overtuigen om het niet te doen. Een soldaat wijst haar commentaar af. Een andere oudere man heeft het zelfs al opgegeven. In enkele details benadrukt Stevens de wantoestand: de vogels die kruimels zoeken in de sneeuw op straat en tegen de grijze muur een affiche voor een bal.
Toen Napoleon III het schilderij zag, moet hij gezegd hebben 'dit zal nooit meer gebeuren' en kort daarop werd verordend... dat ze in gesloten koetsen werden afgevoerd naar de conciergerie, kwestie van geen aanstoot te geven aan de betere klasse.
Hoe moeten we het werk inschatten? De jaren 1840-1850 waren zeer woelig in West Europa, zowel politiek als maatschappelijk. Het zou tot revoluties leiden rond 1848. Veel kunstenaars hadden maatschappijkritiek als thema in hun kunst. Denken we maar aan 'Les Misérables' van Victor Hugo. En in die rage deed de 32-jarige Stevens mee als beginnend schilder in Parijs. Echter, eenmaal na de doorbraak van dit schilderij, zullen zijn thema's snel veranderen. Hij krijgt toegang tot de mondaine wereld van Parijs en zijn maatschappijkritiek zal als sneeuw smelten onder de zon...
Greuze was een beroemde rococo-schilder in Frankrijk. Zijn werken zijn verfijnd in de stijl van Fragonard. De thema's zijn vaak portretten die sentiment uitstralen met een vleugje erotiek. Dit portret is van een meisje met deels ontblote borst. Het ziet er een gewoon portret uit, alleen heeft ze een gebroken kruik om de arm, wat hier wijst op het verlies van de maagdelijkheid. Met een beetje fantasie neem je er dan ook de 'spuitende' leeuw (met mannenkop) erbij... Dergelijke schilderijtjes waren heel erg in trek in het Ancien Regime net voor de revolutie. Een andere manier om de verloren onschuld weer te geven in die tijd, was een meisje dat rouwt om een dode vogel, zoals in DIT werk van Greuze. De interpretatie van de dode vogel is hier totaal anders dan het schilderij 'meisje met dode vogel'. In het laatste geval gaat het om een kinderportret, waarbij de vogel verwijst naar de dood (vermoedelijk van het kind). Het is dus van belang symboliek te zien in zijn tijdsgeest en de bedoeling van de schilder.
Bloemen en planten hadden in de middeleeuwen elk hun symboolwaarde. Ook in het christelijk geloof hadden bepaalde bloemen een betekenis. Zo heeft de kroon van Maria op het Lam Gods van Van Eyck enkel bloemen die bloeien in mei, de Mariamaand. In totaal staan er 76 soorten bloemen op het drieluik en een 40 tal soorten bomen. Dat maakt het Lam Gods zo interessant, omdat het verschillende betekenislagen heeft. Hierbij een kort lijstje van bloemen en planten met hun middeleeuwse symboliek...
Seisenegger was hofschilder bij de jongere broer van Keizer Karel. Hij schilderde dit portret in 1532. Keizer Karel was dan 32 jaar oud. Portretten in die tijd hoefde niet realistisch te zijn. Als de persoon er ietwat op geleek was het voldoende, zolang het maar de uitstraling had die men wou. En dit zie je op dit portret: de geliefde poses in die tijd was wijdbeens en de handen in de zij. Dat straalde krachtdadigheid uit. Hier in dit portret is zelfs een kleine verwijzende vinger naar de geslachtsstreek om de potentie aan te geven (een vorst moest gezond zijn). En uiteraard de hond bij Keizer Karel. De hond vleit zich tegen hem, wat de trouw van zijn onderdanen betekent. Dat hij de halsband van de hond vastheeft, verwijst dat hij regeert en leidt. Dat het werk niet natuurgetrouw is, merk je aan de halsketting van de Orde van het Gulden Vlies. Gulden Vlies stamt uit een verhaal van de mythologie over een ram met een gouden vacht, waarna nadien een zoektocht verhaald wordt (iets als de graal). De ridderorde was gesticht door Filips de Goede. De halsketting zelf moeten normaal schakels zijn met de vorm van een vuurslag. De persoonlijke lijfspreuk van Filips de Goede was namelijk: 'ANTE FERIT QUAM FLAMMA MICET' (Hij slaat alvorens de vlam vonkt). Een vuurslag was een metalen beugel (soort boksijzer) waarmee men op een vuursteen wrijvend sloeg. Het is die vorm dat de schakels hebben. In het Frans noemt het 'briquet', vandaar 'aansteker' dus. Op het schilderij zijn het andere schakels. Iets anders dat opvalt bij het schilderij is de 'braguette' die Keizer Karel draagt, waarbij het geslachtsdeel wordt geaccentueerd. Dit was in de 16de eeuw in de mode. Het was toen de manier om 'macho' over te komen. En mocht men dan al niet te groot geschapen zijn, de braguette of ook kulzak genoemd (vandaar flauwe kul), was een zakje waar men van alles instopte: kleingeld, juwelen of zelfs snoepjes of stukken fruit. En dan maar hopen op fruitvliegjes...
Jozef heeft in de bijbel een heel beperkte rol toebedeeld gekregen. Hij komt voor bij de geboorte en nadien de vlucht naar Egypte en nadien wordt hij niet meer vermeld. Op schilderijen zie je hem dan ook maar in deze twee taferelen. Dat men in de middeleeuwen nog smalend deed over Jozef moge blijken uit de afbeeldingen. Het idee alleen al dat je vrouw thuiskomt en zegt dat ze zwanger is van de Heilige Geest, moet bij Jozef ook wel de wenkbrauwen doen fronsen hebben. En voor de buitenwereld moet hij toch ietwat als een loser overgekomen hebben. Enkele van die afbeeldingen...
-Jeroen Bosch: Aanbidding der wijzen : op het linkerpaneel is Jozef de luiers bij het vuur aan het drogen. Boven hem, in de verte, zie je een vrouw met twee mannen. Op het middenpaneel zie je jozef in de verte de ezel meetrekken, achternagezeten door legers. Op de ezel zit iets dat meer lijkt op een aapje. -Conrad von Soest: Wildunger altaarstuk: links zie je hem bij de geboorte. Hij is de pap aan het koken. De ezel en de os kijken bedenkelijk. -Robert Campin: Mérode altaarstuk: Hier zie je hem rechts als timmerman: 'muizenvallen' maken. -paneel sint Katharinakerk in Hoogstraten: rechts van de kribbe, de scène dat Jozef vergeving vraagt voor de zwangere Maria omdat hij twijfels had. Een overzicht vind je op DEZE site.
Caravaggio kreeg van kardinaal Del Monte de opdracht om een schilderij van Mattheüs te schilderen. Bedoeling was om deze te hangen in de Contarelli-kapel in Rome, gebouwd door Franse kardinaal Mathieu Cointrel (Italiaans Matteo Contarelli). Vandaar het onderwerp Matteüs.
Caravaggio maakte zijn schilderij, maar dit werd door de kardinaal afgekeurd. (linkerfoto). Caravaggio had Mattheüs als een debiel geschilderd! De engel moest zijn hand vasthouden bij het schrijven en zijn gelaatsuitrukking was niet bijster intelligent. Bovendien stond de engel naast hem. De boodschap moest uit de hemel komen. Engelen zweven. En de drappage van de kleding van de engel was nogal gewaagd door het blote dijbeen. (Het werk is in de WOII verloren gegaan, men heeft enkel nog een zwart-wit foto) Afgekeurd dus, en Caravaggio mocht opnieuw beginnen. En dat is het schilderij rechts, dat nu nog steeds in de kapel hangt in Rome, samen met twee andere werken van Caravaggio.
Zo kom ik bij het feit: hoe moest men eigenlijk heiligen afbeelden? Veel schilders baseerden zich op een literair werk: De legenda Aurea (de gouden legende). Dit werd in 1250-1300 geschreven en is een verzameling van heiligenlevens. Het werd geschreven door de dominicaan Jacobus de Voragine, bisschop van Genua. In de loop van de 14de eeuw werden diverse vertalingen gemaakt, waaronder het middelnederlands. Het boek kwam in gedrang met de opkomst van het protestantisme, omdat veel heiligenlegendes ongeloofwaardig werden bevonden. Niettemin gebruiken de meeste schilders het boek als leidraad voor hun schilderijen. Intussen is in 2022 een nieuwe uitgave verschenen in het Nederlands. Een dikke turf van 1120 bladzijden!
Vandaag is hij een ietwat vergeten schilder. Joos De Momper (1564-1635) was een Antwerpse schilder die zich vooral toelegde op landschappen. De landschappen die hij schilderde waren zeer realistisch voor zijn tijd. Typisch in zijn werken zijn de kleurschakeringen waardoor hij diepte kreeg. Blauwe lucht, groen landschap en geelbuine voorgrond. Hij werkte samen met andere schilders om het schilderij van figuren te voorzien. Bij dit schilderijreeks 'vier seizoenen', schilderde De Momper het landschap en voegde Jan Bruegel I de figuren eraan toe. Zie: lente - zomer - herfst - winter. Of deze Toren van Babel die hij schilderde, waarbij de figuren zijn van de schilder Frans Francken II
De Singerie is een genre in de schilderkunst waarin mensen voorgesteld worden als dieren, vooral apen maar ook honden of katten. Het genre ontstond in onze streken ten tijde van Bruegel. Het toonde meestal de kleine kantjes van de mens en was eerder satirisch bedoeld. In de 18de eeuw waaide het genre over naar Frankrijk waar het razend populair werd. Veelal werden bij hen de apen rijk aangekleed zodat het eerder spotten was met de aristocraten. Dit werk is van David II Teniers. Een aapje rookt pijp en drinkt wijn. Op de achtergrond zitten apen te kaarten. Een uil, symbool va nwijsheid, kijkt ons bedenkelijk aan. DIT noemt 'De kunstexperts' van Emmanuel Noterboom en deze 'kapperszaak' is van Abraham Tenier.
