Het is bij iconografie intrigerend om te ontrafelen wat of hoe de kunstenaar denkt met zijn kunstwerk en hoe hij het gestalte probeert te geven. Wanneer je uiteindelijk je iconografische interpretatie gevormd hebt, blijft de uiteindelijke vraag: is dit werkelijk de interpretatie die de kunstenaar had of is het mijn interpretatie die ikzelf er aan gaf.

Stel dat uiteindelijk blijkt dat je eigen interpretatie afwijkt van die van de kunstenaar, dan nog verliest het kunstwerk geen waarde omdat het kunstwerk op mijn minst een betekenis voor je heeft gehad.

Dit werk noemt pièta. Het moet het moment verbeelden dat Jezus van het kruis is gehaald en op de schoot van zijn moeder terecht komt. Dat is de religieuze versie. De menselijke versie is dat je uit het niets een leven hebt uit de moederschoot en ooit terugkeer naar het niets: de dood.

Michelangelo beeldt haar ook niet uit als een moeder, want ze lijkt even oud als haar zoon. Ze is de moedergodin. Zij die leven geeft, maar ook leven neemt. De terugkeer. En dit stelt voor mij de pièta voor. Wat zou het leven zin hebben als het oneindig is. De zin schuilt er net in precies omdat het eindig is. Dat maakt het leven rond.

Is deze interpretatie van de pièta van Michelangelo juist? Misschien niet, het is de interpretatie die ik er aan geef omdat net die interpretatie op mij indruk maakt en daardoor het kunstwerk mij raakt. Toen ik ooit in St Pieters de zaal betrad waar het beeld stond, stond de tijd stil en was ik sprakeloos. En dat maakt het kunstwerk zo groots, los van welke interpretatie ook. Woorden schoten te kort, alleen muziek kon het verwoorden.

Ik vroeg me af in hoeverre ChatGTP in staat was om een schilderij iconografisch te onderzoeken of interpretaties te maken. Ik stelde dus aan ChatGTP enkele vragen in verband met dit schiilderij. De antwoorden vind je in de pdf in bijlage. Ik deed het nog met andere schilderijen en ik kreeg gelijkaardige antwoorden. Uit de ervaring merk ik dat chatGTP geen verbanden kan leggen tussen symbolen en hieruit conclusies trekken. Nog minder kan hij enige interpretatie van het werk maken. Als je zelf een interpretatie aangeeft, geeft het aan dat dit niet bewezen is dat de schilder dit zo bedoelde. Tuurlijk niet, het is de tijdsgeest die deze interpretatie bevestigt en dat kan chatgtp niet inschatten.

Als tweede deed ik een test met ditzelfde schilderij op wikipedia. Je krijgt DEZE pagina. De informatie is accurater en meer uitgebreid, alhoewel ook hier een gevaar schuilt: Wikipedia kan door iedereen gevoed worden. Iedereen kan wijzigingen en toevoegingen doen. Die wordt nadien beoordeeld en al dan niet goedgekeurd. De vraag is dus: wie oordeelt of iets juist is of iets niet? Ik deed in het verleden van artikelen reeds diverse toevoegingen en werden veelal geweigerd, zelfs al waren ze wetenschappelijk onderbouwd. Opletten dus met wikipedia!

Hierbij de duiding rond het schilderij: Lange tijd werd gedacht dat dit schilderij van Rembrandt was en dat het model zijn moeder was. Het schilderij heette lange tijd 'Rembrandt's moeder'. Nadien bleek het schilderij van de fijnschilder Gerrit Dou te zijn en blijkt dat de vrouw nog op andere schilderijen voorkomt. Vermoedelijk is de vrouw dus een model dat de schilder gebruikte.
Lezen was in die tijd iets voor een beperkte klasse. Veel mensen waren ongeletterd. Het straalde dus zowel rijkdom als intelligentie uit. Dat zie je ook aan de vrouw waarvan de kraag rijkelijk met bont is afgezet en een muts in bont opheeft. Het moraliserende in het schilderij is het feit dat de vrouw de bijbel, meerbepaald het evangelie van lucas hoodstuk 19. Dat handelt over het feit dat iemand die echt goed wil doen, zijn rijkdom moet schenken aan de armen. Onwillekeurig kan je de link dus leggen: Lezen kan je intellectueel verrijken, maar dat wil niet zeggen je daar naar leeft. Zoiets ligt bij jezelf, niet door wat je leest.

Bijlagen:
chat.pdf (48 KB)   

Leonardo da Vinci is niet de enige die een Vitruviusman tekende. Maar het is vandaag wel de bekendste. Wie is nu 'Vitruvius'?
Ten tijde van da Vinci, in de renaissance, wilde men terugkeren naar oude culturen, zoals de oude Romeinse cultuur en nog meer de Griekse Oudheid.
Vitruvius was een architect in het Oude Rome die een tiendelig boek schreef 'De Architectura' waarin hij zijn bevindingen rond bouwkunst uiteenzette. Hij legde er onder andere in uit dat het lichaam precies in een omgeschreven cirkel of vierkant met de navel als middelpunt past, respectievelijk Homo ad circulum(mens in cirkel) en Homo ad quadratum (mens in vierkant). Hij maakte hierbij evenwel geen onderscheid tussen man en vrouw. De bijhorende tekst die da Vinci schreef vind je HIER

Maar in essentie ging het om de gulden snede of de divina proportione (goddelijke verhouding), een werk dat Lucia Pacioli publiceerde in 1509 over de bevindingen die verwezen naar de Griek Euclides.
Het gaat erom dat in de natuur een constante verhouding is terug te vinden in bloemen, planten, de mens, het heelal... Die verhouding (die ook bekomen werd in de wiskunde door de Fibonnacci getallen) bedraagt ongeveer 1,68...
Om het begrip enigszins te begrijpen, bekijk je best DIT clipje. (of dit)

Veel kunstenaars in de Renaissance gebruikten dus deze verhoudingen in hun werken. Zo had men bijvoorbeeld zelfs een guldensnedepasser.
Men ervaarde deze verhouding als schoonheid en als teken van ideale proportie. HIER zie je bvb. de lijnen bij 'de annunciatie van da vinci', of hier bij de Madonna van Fouquet.

Renaissance was een terugkeer naar de natuur en vandaar ook dat deze ook wou benaderen door die verhouding Phi. Ook bij ons komt die verhouding voor: verhouding vingertoppen-schouder ligt ongeveer in de elleboog. Van hoofd tot teen ligt ongeveer in de heup. Naarmate we afwijken van die verhouding, spreken we van iemand met lange benen, korte armen... 
De verhouding voelt dus natuurgetrouw aan, maar is op zich geen voorwaarde tot schoonheid. Dat hebben later vele andere schilders bewezen die van de verhouding afweken.

Dit schilderij is niet alleen artistiek van grote waarde, maar vooral van historische waarde. De Vrede van Munster op 15 mei 1648 was een verdrag tussen Spanje en de Republiek van de Zeven Provinciën der Nederlanden. Dit was het moment dat Nederland onafhankelijk werd en zich afscheidde van de Zuidelijke Nederlanden, dus van Vlaanderen.
Gerard Ter Borgh maakte deel uit van de delegatie van de burgemeester van Amsterdam. Het was dermate fijn geschilderd dat men 22 van de 27 delegatieleden kon herkennen. De schilder zelf portretteerde zich links, achter de man met de pluimhoed, die de toeschouwer aankijkt. Hij schilderde de eed in een halve cirkel om iedereen in beeld te krijgen. Normaal werd de eed afgelegd in cirkelvorm. HIER zie je een foto van de hedendaagse raadszaal in Munster.

Nog terzijde: uit de eed afleggen bij de rechtspraak is het vloeken ontstaan. 'God magh mi verdoemen' verbasterde mettertijd tot 'verdomme'.
Een eed zweren bij rechtspraak of zelfs in het openbaar zweren was in de middeleeuwen een gewichtige zaak waar strenge straffen op stonden. 'Zweer niet ijdel' staat in de geboden, wat betekende dat je niet zomaar de naam van God mocht aanroepen. De gewichtigheid aan een eed is maar van tel in hoeverre er bestraffing op is. En vandaag is die veel minder dan vroeger. Vloeken uit agressie was iets totaal anders(bvb. als je op je vinger had geklopt). In dat geval vervloek je of verwens je jezelf. Het ging er in de middeleeuwen om dat je anderen vervloekte of verwenste en hierbij heiligen of God aanriep. Om maar enkele voorbeeld van rechtspraak te geven:

-Op 1 april 1275 veroordeelt de magistraat van Doornik Mathilde Billarde tot één jaar ballingschap, tot een geldboete en tot een openbare tentoonstelling omdat zij smadelijke woorden over Maria, de Moeder vanGod, gesproken heeft

-Martine Prysbier werd op 25 augustus 1484 te Brugge aan de kaak gesteld (schandstraf), met een gloeiend ijzer gefolterd; haar wordt de tong gekort en zij wordt voor zes jaar uit Vlaanderen gebannen. Dit alles als een gevolg van een spelletje dobbelen, tijdens welk spel zij God en Maria belasterd had door te zeggen: "Ie zal cause winnen in spijte vanGode ende van zynder moeder" ('Ik zal de zaak winnen ondanks God en Zijn Moeder')

Sommige schilders worden beroemd met één schilderij. Francis Barraud is zo iemand met dit schilderij dat een bekend platenlabel werd.
Het hondje noemde Nipper en werd 11 jaar oud. De naam verwijst naar het feit dat hij graag in de kuiten van bezoekers beet. Eigenlijk was hij eigenom van de broer van Francis Barraus, maar toen die in 1887 stierf, adopteerde Francis de hond. In 1895 stierf de hond een natuurlijke dood.
Drie jaar na de dood van de hond maakte Barraud een schilderij van de hond die naar de hoorn van een fonograaf luisterde. Hij herinnerde zich dat de hond geconcentreerd en nieuwsgierig naar de stemmen kon zitten luisteren vroeger. Hij noemde het schilderij 'Dog listening to a phonograph'. DIT is de foto van het originele werk.
Barraud exposeerde het werk en trachtte het werk te verkopen aan de fonograaf-maatschappij, doch die hadden geen interesse. Echter had William Owen van de Grammophone Company wel interesse, maar dan moest de fonograaf wel veranderd worden in hun grammofoon.

Barraud deed de nodige aanpassingen en veranderde de titel van het schidlerij naar 'His Master's Voice'. Het idee kwam van Barraud, als dat de hond naar de stem van zijn overleden baasje luistert. Het logo werd een wereldwijd succes. Het logo werd later door EMI.
Barraud kreeg voor het schildrij zelf 100 pond en werd niet rijk van het succes. Toen hij naderhand in financiële moeilijkheden kwam, deed Grammophone nog enkele bestellingen van copies en kreeg hij de laatste vijf jaar van zijn leven van Grammophone een pensioen (foto 1922). Hij stierf in 1924.

Even ter herinnering hierbij de delen van een kathedraal. Je weet nooit als je deze zomer op cultuurreis bent en je bent elkaar kwijtgespeeld in een kathedraal, dat je een smsje kan sturen in de stijl van 'ik ben in de narthex'.

Weet ook dat als er een crypte is, die gelegen is onder het priesterkoor. Mensen wilden zo dich mogelijk bij het altaar begraven worden (de dichtste plaats bij God). Een kerk is ook steeds naar het oosten gebouwd (licht). Je komt dus de kerk steeds binnen vanuit de duisternis (het westen). Ook moet je bij het betreden vaak een drempel over of trappen opgaan. Dit is symbolisch de grens die je overgaat van de materiële wereld naar de geestelijke wereld.

Krijg je een berichtje dat de ander aan de doopvont staat, dan moet die in het zuidwesten van de kerk staan. En de vrouwenkant is als je binnenkomt links (zuiden), de mannenkant het noorden.

Preekstoelen kunnen links op rechts staan, maar staan veelal naar het altaar toe. Preekstoelen, net als de kruisweg in een kerk, is er pas gekomen in de 16de eeuw met het Concilie van Trente. En de vele stoelen in de kerk staan er pas sedert Napoleon. Die verordende dat mensen op een gemakkelijke manier de dienst moesten kunnen bijwonen en dat de Kerk enkel geld mocht vragen voor een zitplaats. Vandaar dat ze hun kerk volstouwden met stoelen.

Vaak is ook het deel rond het altaar met een verhoog. Symbolisch was dit, naar joodse traditie, het 'heilige der heiligen'. Hier mocht enkel de priester komen. Ook zie je vaak in kerken 'obiits' of 'gedenkborden' (obiit is Latijn voor 'gestorven'). Adellijke families lieten soms een rouwbord maken voor hun geslacht. Ze vermelden dus meestal geen naam, maar het geslacht van de familie en het wapenschild.

Mannen nemen hoofddeksel af, vrouwen niet: Vroeger was blootshoofds naar buiten komen not done. Zowel niet voor mannen als vrouwen. Mannen hadden een hoed, pet of muts. Vrouwen hadden kapjes, bagijnen of hoofddoek. Een vrouw zonder hoofddeksel en met losse haren stond gelijk met een prostituée. Vrouwen mochten dus enkel 'gekapt' de kerk binnen. Voor mannen was dit anders: de hoed afnemen was een teken van respect en eerbied (door de hoed af te nemen verkleinde men zich).

Tot slot nog de getallen en kleurensymboliek
1 • staat voor uniciteit. één God
2 • staat voor de tweevoudige natuur van Christus
3 • de Drie-Eenheid. 
4 • het aantal evangelisten, de windstreken. 
5 • Het getal 5 kan in christelijke context verwijzen naar de 5 wonden van Christus
6 • staat voor inspanning en onvolmaaktheid. In Exodus krijgt de mens de opdracht op 6 dagen te werken en de 7de voor te behouden voor God. 
7 • De 7de dag is de dag waarop God zag dat zijn schepping goed was, zelfs perfect. 7 staat voor heelheid, dankbaarheid, rust en harmonie
8 • het getal van blijdschap en opstanding. Christus stond op uit het graf op de 8ste dag na zijn intrede in Jeruzalem. Zie de soms achthoekige vorm van doopvonten.
9 • staat voor volharding.  de 9 dagen die de leerlingen in gebed doorbrachten in de aanloop naar Pinksteren. 

De kleurensymboliek vind je in bijlage...

Oja: Kathedraal komt van cathedra (bischopsstoel). Dus de kerk aan het hoofd van een bisdom. In Duitsland noemt men het Dom en in Italië soms Duomo. Dit komt van het Latijn Domus Domini (huis van God). Een basiliek is een soort kerk die deze titel krijgt via de paus vanwege historie of devotie. (van basilica dat letterlijk koninklijk gebouw betekent). Een kapel komt van capella (kleine mantel). Is een soort beschermend gebedshuis. De naam is ontleend aan de mantel van St Martinus die hem voor de helft wegschonk.

Bijlagen:
Kleursymboliek Kerk.pdf (43.8 KB)   

Dit schilderij stelt een oude traditie voor: verliefden gingen op halfvasten (vierde zondag in de vastenperiode) elkaar opzoeken voor dit spelletje. Bedoeling was dat men met de pink aan beide kanten trok aan de krakelingenkoek. Wie het grootste stuk had, was gewonnen. Uiteraard hoorde daarbij de nodige drank.
Dit schilderijtje gaat over dit spel, maar ook over valsspelen. Het meisje gebruikt twee vingers om te trekken. De jongen rechts heeft dit door en toont de toeschouwer dat ze vals speelt. Haar vriendin heeft het ook door, want ze heft reeds het glas.

Veel schilderijen uit de Gouden eeuw zijn gebaseerd op emblemata. Een embleem was een tekening die vaak iets moraliserend uitbeeldde, zoals iets religieus, een wijsheid,... Zo ontstonden emblemata: dit waren geschriften met een titel of spreuk, het embleem (tekening) en een moraliserend onderschrift. Vanaf 1600 verschenen ze in Nederland en waren ze heel populair. Ze werden gebundeld in emblemataboeken. Bekendste zijn o.a. die van Jacobs Cats en PC. Hooft. Vooral de 'emblemata amatoria' of liefdesemblemen waren heel populair. Ze waren bedoeld voor jonge mensen om hen wijze raad te geven. DIT is zo een emblemata rond krakelingen...

In Geraardsbergen ken men nog de krakelingenworp, maar die kent een andere traditie. Deze krakelingen (of mastellen) zijn wel iets té groot voor de pink. Bij hen zou het om de sage gaan uit 1381. Toen de vijand de stad wou uithongeren en omsingeld was, smeet men voedsel over de stadswallen als teken dat men overvloed had. De vijand droop af.
Niet echt een unieke sage, want ze komt op meerdere plaatsen voor. Zelfs bij Monty Python

Het kruis had voor het Christendom al een symboolwaarde. Zo kende men in diverse culturen het zonnerad in kruisvorm als symbool voor de zon en het hakenkruis als symbool voor geluk. De eerste christenen hadden het Ichtus-symbool (vis-vorm). 
Het kruis als algemeen christelijk symbool deed pas zijn intrede met Constantinus rond het jaar 300, toen christendom staatsgodsdienst werd. De oorspronkelijke christenen hadden ten andere in het begin hierop kritiek dat men een marteltuig als symbool gebruikte.
Hoe dan ook is het kruis gebleven en kreeg het in de loop der tijden verschillende variaties naargelang de strekkingen binnen het christendom. 
In de bilage hierbij zie je een overzicht van kruisen. Altijd handig op cultuurreizen...

De foto in bijlage is één van de oudste tekeningen van een kruisiging. Het is een graffito die men aantrof in Rome als soort spottekening op de christenen. Het toont een gekruisigde ezel. Het dateert van ong. 200 n. Chr. de tekst erbij is: 'Alexamenos aanbidt zijn God'

Bijlagen:
kruisen.pdf (1.2 MB)   

Tardieu was een Frans historieschilder die succes oogstte na de val van Napoleon. Om het bewind van Lodewijk XVIII te promoten, maakte hij veel zogenoemde historieschilderijen waarbij de tijd van het Ancien Regime werd verheerlijkt: de Restauratieperiode in de geschiedenis.
Waar ik het bij dit schilderij wil over hebben is het thema: de rosières of rozenmeisjes.

In Frankrijk bestond de traditie, die moet stammen uit de tijd van Clovis, dat voorbeeldige, deugdzame meisjes (die uiteraard maagd waren) in het dorp werden verkozen als rozenmeisje. Bij hun huwelijk werden ze getooid met een krans van rozen en kregen ze een geldsom. Zo'n meisje werd een 'rosière' genoemd.
Die traditie bleef voortbestaan ten tijde van Napoleon, in die zin dat bij een speciale gelegenheid zoals een keizerskroning of verjaardig van de Keizer, de steden rozenmeisjes moesten selecteren in hun stad. Deze werden dan uitgehuwelijkt aan oudgedienden uit het leger van Napoleon. De soldaten moesten miimaal één jaar aan het front gezeten hebben. Het koppel kreeg dan normaliter een geschenk van 600 francs.

Zo'n 'marriage de la rosière' waaide ook over in onze streken. Veel steden konden geen rosières aanstellen omdat ze de bruidschat niet konden betalen. Grotere steden konden dat wel. Het spreekt voor zich, als men de keizer goed wilde stemmen, dat men er best aan mee deed.
In Gent waren er rozenhuwelijken bij de kroning van de keizer in 1804 (1 koppel), op 24 april 1810 bij het tweede huwelijk van Napoleon: 14 koppels en op 9 juni 1811 bij de geboorte van de eerste zoon van Napoleon: 10 koppels.
De echtverbintenis gebeurde in het stadhuis. De familie mocht aanwezig zijn, maar mocht niks doen. Vooraanstaande personen fungeerden als getuige bij het huwelijk. Het ging ook gepaard met grote feestelijkheden in de stad.

Het schilderij van Tardieu dateert van 1817, dus na het Congres van Wenen wanneer Louis XVIII aan de macht is. De gebeurtenis die hij verbeeldt dateert van 1799. De aloude traditie van rozenmeisjes bestaat in Frankrijk nog steeds in bepaalde dorpen. Zo is het dorpje La Mothe-Saint-Héray, tussen Poitiers en Niort, toonaangevend en volgens traditie. Het heeft zelfs een 'maison des Rosières'. (foto uit 2023)

Voila, hierbij mijn aprilvis vandaag! Deze is van Clara Peeters die in het Antwerpse werkzaam was.

Ik sta nog elke keer versteld als ik van haar een werk zie. Net als die 'Slapende hond' van Dou, kan ze met de grootdte fijnheid iets op doek zetten. Kijk maar eens naar de druppels water op de tafel rechtsonder. Er zijn 37 werken van haar gekend,allen stillevens.
Over haarzelf weten we omzeggens niks. De grote reden was dat ze geen toegang had als vrouw bij een schildersgilde. Zoiets werd maar in héél uitzonderlijke gevallen toegestaan.

Als ik één van haar werken zie, is het voor mij steeds zoeken naar haar signatuur. Soms deed ze dit met haar naam, soms met een verborgen mini-zelfportretje of soms allebei. Hier signeerde ze linksonder in de rand van het tafelblad.
Op DIT schilderij deed ze het tweemaal: in de heft van het mes vooraan en in het zwarte deksel van de kruik als portretje.

Even een uitleg over het schilderij dat op de cover van mijn boek staat.
Velen kennen het mythologisch verhaal van de jongeman die verliefd wordt op zijn spiegelbeeld als hij in het water keek. Het verhaal uit Metamorphosen van Ovidius. Maar dit is niet wat Caravaggio schilderde. Athans niet wat de meesten denken. Zie je een verliefde blik bij de jongen? Het lijkt eerder een melancholische berouwvolle blik.

Eerst het totale verhaal:
Narcissus was een wondermooie jongen waarbij velen hem aanbaden, maar telkens wees hij die af. Een gog had aan zijn moeder vertelt dat hij, op het moment dat hij zichzelf zou kennen, zou sterven.
Op een dag was de nimf Echo verliefd op hem, maar zij kon door een straf enkel anderen napraten. De ontmoeting eindigde ermee dat Narcissus zei dat ze moest weggaan, waarop ze dit ook zei. Echo, overmand van verdriet, kroop in een grot en stierf. Enkel haar stem is in de bergen soms nog hoorbaar.
Hierna komt Narcissus aan een poel met zuiver water. Daarin ziet hij een beeld en wordt er verliefd op, maar telkens hij het wil aanraken of kussen, verdwijnt het. Uiteindelijk kan Narcissus niet meer eten, kwijnt weg en sterft. Hij blijft op aarde verder bestaan als een gele bloem met witte blaadjes: de narcis.
Maar daar eindigt het niet: Narcissus, onderweg naar de onderwereld, kijkt nog steeds naar zijn spiegelbeeld in één van de rivieren tussen aarde en onderwereld: de styx. Deze rivier heeft zwart water.

En nu naar het schilderij: Bij Caravaggio is het water zwart en niet helder. Wat Caravaggio dus schilderde is niet de aardse scène waar hij verliefd werd, maar toen hij op weg was naar de onderwereld. Vandaar die blik dus.
En als je op de foto klikt, zie je een foto van het schilderij die wat overbelicht is. Daar zie je het gezicht in het water beter. Het is het gezicht van de volwassen versie die dood is! Het beeld is dus dat van wat Narcissus had kunnen geworden zijn.
En dit wetende, begint de interpretatie en de vraag: wat heeft de schilder willen duidelijk maken? En net dit maakt het schilderij interessanter dan louter een verliefde jongen die in de spiegel kijkt.

Trouwens, en dit is misschien toeval, de kleding die Narcissus draagt, gebruikt Caravaggio ook bij het schilderij 'de boetvaardige Maria Magdalena'.

Zin in een portie psychologie bij deze 'sleutel tot dromen' van Magritte uit 1930? Bekijk dan eerst heel aandachtig het schilderij en lees dan pas verder...

Het bekendste werk dat we allemaal kennen is  'ceci n'est pas une pipe' (La trahison des images). 'Tuurlijk is het geen pijp', zei Magritte, 'probeer ze maar eens met tabak te vullen'. Uiteraard was het een afbeelding van een pijp en niet zelf een pijp.

Bij dit schilderij gaat het over een ander aspect:
Kinderen kunnen zien voordat ze kunnen spreken. Ze zien dus voorwerpen en de benoeming ervan wordt hen aangeleerd. Maar het blijft niet bij voorwerpen. Als het kind drie jaar is, speelt het met een olifantje en benoemt hij het zo omdat dit zo is aangeleerd, terwijl hij nooit een echte olifant zag.
Ook velen onder ons spreken vandaag van het vrijheidsbeeld in New York, terwijl we het nooit gezien hebben. We lazen erover of zagen het op TV, maar de meesten hebben het zelf nooit gezien. Het spreekt voor zich dat hierdoor een vervorming ontstaat. Zo zijn velen teleurgesteld als ze de Mona Lisa bezoeken, dat het 'zo'n klein schilderijtje' is. Alsof men enkel opgetogen kan zijn bij grote schilderijen...

Nog verder gaat het wanneer we bepaalde dingen een naam geven, waarvan we het ons zelfs nooit kunnen voorstellen. 'De aarde is rond' is algemeen aanvaard denk ik, maar we kunnen ons niet voorstellen dat men onderaan die bol evengoed rechtop loopt als hier, terwijl men onderaan de bol is. Men zou toch moeten hangen, niet?. En iedereen spreekt van ee nGod, de duivel, engelen... terwijl men ze nooit zag.

Er zijn dus duidelijke tekortkomingen in ons waarnemen, maar ook is er een tekort in het benoemen van wat we zien of niet kunnen zien. Als we een citytrip maken en we zien in een stad een schandpaal staan, bekijken we die als toeristische attractie. Enkele honderden jaren geleden zal men anders aangekeken hebben naar die paal denk ik. Als je een plaats passeert waar je de maand daarvoor een ongeval had, zal je die anders bekijken dan voor het ongeval. En jaren na het ongeval bekijk je het terug anders, misschien als voorheen.
Er zijn dus een massa elementen, zoals kennis, opvoeding, cultuur... die bepalen hoe we iets bekijken.

Maar daar stopt het nog niet. Als we iets bekijken, bekijken we dat ook in vergelijking met alles daarrond. Als we een ijsbeer in de sahara zien, klopt er iets niet. Idem dito met kleuren: twee complementaire kleuren naast elkaar geven meer contrast en diepte. We noemen iets groot of klein, scheef of recht, dun of dik enkel door vergelijkingen met de omgeving of in vergelijking met een norm. Dikke kinderen hebben vandaag obesitas. In de Gouden eeuw was dit een teken van rijkdom.

En nu komen we tot het schilderij: we zien zes voorwerpen met een titel erbij. We linken automatisch de titel aan het voorwerp omdat ze gegroepeerd staan en zo zien we dat er ongerijmdheden zijn. Wat dan gebeurt, is dat ons brein een weg zoekt naar een samenhang. We beginnen te fantaseren of dromen. Met andere woorden: we roepen beelden op buiten de werkelijkheid om toch maar die samenhang te vinden. Terwijl eigenlijk de samenhang op een illusie berust, louter omdat ze gegroepeerd staan.
En dat brengt ons in verwarring, terwijl de twee elementen op zich (de titel en de afbeelding) niks ongewoon hebben om verwarrend te zijn.
Een voorbeeld uit het leven: je zit op een terras en de tafel rechtover je kom een Chinees en een Afrikaan aan en nemen samen een tafeltje. Zeker weten dat je brein gaat afvragen wat hun onderlinge band is. Je zal meer verward zijn dan dat twee blanken aan of twee chinezen aan een tafeltje gaan zitten.

Een tweede stap bij het schilderij dat je zal maken is: als die titel bij de afbeelding niet past, misschien past de titel wel bij een andere afbeelding. En zo ga je het schilderij door elkaar haspelen om toch maar een verband te vinden. Leg het schilderij voor aan een chinees die geen woord Frans kan lezen, en hij zal niet verward zijn.

Kortom, en dit geldt ook voor de 'kunst van het kijken': Wat je ziet is relatief en beperkt. Jouw opvoeding, cultuur, levenservaring, ervaring om schilderijen te bekijken, je inlevingsvermogen in andere tijden, het denken bij de waarneming. Al deze factoren en zoveel meer, zijn bepalend om het beeld te vormen en de interpretatie te maken van een schilderij. Doe je dat niet, dat zal je, zoals vaak gebeurt, na 20 seconden oordelen in de stijl van: 'het is mooi of het is niet mooi'. Het ergste wat je een kunstschilder kan aandoen....

Waar ik het bij 'de kunst van het kijken' nog niet over had, is semiotiek. Bij semiotiek in kunst gaat men er van uit dat het beeld bestaat uit afzonderlijke onderdelen, die weliswaar los van elkaar staan, maar die met elkaar verband houden. Men gaat hierbij echter niet op zoek om de waarheid of de betekenis te achterhalen, maar eerder de verbanden, zoals hiërarchie, tegenstrijdigheden of diepere betekenis, waardoor het werk een bepaalde uitstraling heeft. Veel heeft het te maken met poses tot elkaar, gelaatsuitdringen, sfeer,...
Neem bijvoorbeeld deze foto van George Bush en Bono. Een foto van twee mannen, maar over hun houding en uitstraling valt veel te zeggen. Ze poseren elk voor 'hun publiek'. Bono maakt een vredesteken voor zijn publiek van Live Aid. Bush legt de arm op zijn schouder en lacht, als wil hij zijn kiezers zeggen dat hij als president de vredelievende projecten steunt. Of de steun voor Bono voldoende is, is te betwijfelen, aan zijn mond te zien, maar hij lijkt strijdvaardig. Dit is semiotiek dus. Het zijn natuurlijk interpretaties, maar ze kunnen bij schilderijen soms veelbetekenend zijn.
Het berust dus vaak op de studie van lichaamstaal. En die bestuderen is ook al een aanrader. Je kan hem dagdagelijks toepassen.
Zo is onze comfortzone ongeveer 80 cm. Wie binnen deze zone staat maakt ons ongemakkelijk (tenzij je met iemand in bed duikelt). Neem bvb.: met iemand in de lift staan of op een overvolle bus staan. Mensen kijken naar de liftnummers, naar de grond of de andere kant op. Als je echt iemand op de zenuwen wil werken, moet je dan iemand in de ogen kijken. Die draait zich in alle richtingen (tenzij de persoon een dominant karakter heeft en je afblaft wat er scheelt misschien).
Een man zit op een terrasje: onderuitgezakt, knieën van elkaar en de armen wijd uiteen: hij staat open voor een tafelgenoot. Is iemand aan het lezen, wil hij liever niet gestoord worden en geen contact.
Ben je genootzaakt om een tafeltje met een vreemde te delen? Plaats de asbak, het bloemetje en alles op tafel in een wijde cirkel rond jou op tafel. Je vergroot je territorium en verkleint dat van de ander. Binnen de kortste keren stapt de ander op.
En zo zijn er veel lichaamshoudingen: benen over elkaar leggen en de voet wijst in je richting: de gesprekspartner heeft interesse. Wijst de voet weg van je (daardoor draait de rug zich deels naar je toe) is er geen interesse. Ook identieke gebaren overnemen van een vreemde, zorgt dat die vreemde je sneller in het oog heeft.
Een goed boekje over lichaamstaal is 'Body language' van Joe Navarro (in het nederlands). Succes!

Wat meestal heel moeilijk is om te achterhalen, is de symboliek die bij veel standbeelden wordt gebruikt. Dit komt omdat men vaak allegorische figuren gebruikt die niet universeel zijn, maar voortspruit uit de inspiratie van de kunstenaar.
Maar voor we er enkele aanhalen, even dit: voor 1830 stonden er in Vlaanderen amper standbeelden. Voor wat betreft Gent stond er wel eentje van Keizer Karel op de Vrijdagsmarkt, maar die werd met de komst van de Fransen neergehaald en werd er een vrijheidsboom geplant, die al na korte tijd door de Gentenaren werd omgekapt.
Met het ontstaan van België moest er een identiteitsgevoel gemaakt worden bij de bevolking, en zo ontstonden de beelden van Artevelde, Ambiorix, Breydel... en boeken van Conscience en de historieschilderijen ter verheerlijking van het volk en de Natie.
Als men dan grote weldoeners of beroemde personen had kregen die soms dan ook soms snel een standbeeld en zo zijn in de 19de en 20ste eeuw veel standbeelden geplaatst. Soms achteraf met een wrang gevoel, zoals Leopold II of Lieven Bauwens. Ik wil maar zeggen: in een middeleeuwse stad bestonden die niet.

Soit, dit is het beeld van Francois Laurent in Gent. Hij wordt geflankeerd door vier figuren waar je op het zicht moeilijk kan uitmaken wat ze betekenen. Dat bedoel ik dus, en dat heb je bij veel beelden. Francois Laurent werd op 29 jarige leeftijd hoogleraar aan de universiteit in Gent en kwam door zijn liberale ideeën al snel in aanvaring met de Kerk. Zelf was hij was gewone komaf (vader was pruikenmaker) en dat maakte deels dat hij meer oog had voor de gewone man dan voor de economie. In zijn visie moest de behoeftige geholpen worden, maar kon de behoeftige zelf ook daar wat aan doen, door bvb. te studeren, regelmaat in zijn leven, niet op café te zitten. Hij was het die het schoolsparen introduceerde.
Herinner je de bruine envelop nog van op school met het manneke van de ASLK? Hij is de bedenker ervan en zijn idee werd wereldwijd gevolgd!
Bon, het standbeeld, gemaakt door Jules van Biesbroeck: de vier figuren zijn:
-de filosofie:herkenaar aan de olielamp en het planetarium
-het onderwijs: man met 2 kinderen die meetkunde geeft
-rechtspraak: vrouw die de balans vasthoudt
-Filantropie: een vrouw die een geknielde arbeider helpt opstaan.

Een toerist, en zelfs een Gentenaar, zou nooit kunnen raden wat ze betekenen (misschien vrouwe justitia... en dan nog).
Francois Laurent ligt naast zijn boezemvriend Gustaaf Callier begraven op het Geuzenkerkhof.
En nu ik het over Artevelde had: dat standbeeld uitleggen is iets té langdradig, maar je vind alle info HIER

 Maar het gaat verder: Dat de symboliek in kunstwerken, zowel beelden als schilderijen, steeds persoonlijker gaat worden in de visie van de kunstenaar, maakt dat het bij hedendaagse beelden soms wel wenkbrauwen fronsen is.
Neem nu DIT beeld dat je ziet als je het station van Gent buitenkomt. Kan U raden wat het betekent?

Je vind het HIER.... 

Nu kan je zeggen: je kan niet abstract denken. Wel, ik denk dat ik niet de enige ben. Integendeel. Ik denk als je aan het station loopt dat niemand het weet. Let wel, ik spreek me niet uit over het al dan niet mooi vinden. Daar gaat het niet om.
Waar ik een probleem mee heb is, dat je als kunstenaar een opdracht krijgt om een beeld te maken met een boodschap voor de bezoeker van de stad, dat hij een beeld maakt waarvan die bezoeker de boodschap niet kan begrijpen. Zelfs geen Gentenaar begrijpt het...!. Hooguit schrikken die toeristen zich rot als ze het station buitenkomen... Maar wie weet was dit zijn boodschap als ze in Gent toekomen...

Ik vroeg me vandaag af wie op het idee kwam om baby's naakt op een schaapvel te portretteren. Niet dat ik er moest aan geloven, zoals je op foto ziet. Ik had de eer voor een portret in 'pied-de poule' kostuumpje. 'pied de poule' (hennepoot) wijst op het zwart-wit motief van het weven. Het kwam in zwang na 1936 doordat de Engelse koning Edward VIII er dol op was. Ik was dus in koninklijk gewaad!

Maar terug naar dat schaapvel: het gebruik is blijkbaar ontstaan met de fotografie. Ik haalde al aan dat kinderportretten gemaakt werden vanwege de grote kindersterfte. Lang was dit enkel voor rijke mensen, die een schilderij konden laten maken. Tot 1800 werden die kinderen dan opgetuigd als volwassene en moesten ze de rijkdom van de familie uitstralen (denk maar aan de Mozart-kinderportretten).
Nadien werden kinderen meer in een natuurlijke omgeving geschilderd en ook als kind weergegeven. En het is pas met de fotografie dat ook de gewone sterveling zijn kind kon laten portretteren: het nam niet veel tijd in beslag en het was betaalbaar.
En dan over kleding: bij gewone mensen kregen kinderen pas rond hun 8 jaar hun eerste kleren. Jonge kinderen, zowel meisjes als jongens, droegen een kleedje. De reden was vooral het verschonen. Bij broeken was dat zeer hinderlijk en ondergoed bestond niet. Dus men had veel minder te wassen. 
Dat was dus de reden van de naakte baby's, want ze hadden hun eigen kleren nog niet om hen 'op te tuigen'. En naaktheid bij een kind straalde onschuld en puurheid uit, net als het schaapvel dat zachtheid en zuiverheid uitstraalde. En gezien de baby nog niet kon lopen, was de pose dus al vlug bedacht. Vandaar dus.

Een mens kan soms rare hersenkronkels hebben, maar als ik zo een schaapvellenfoto zie, denk ik steeds aan het gezegde uit mijn streek: 'het schoap es de preut af', wat betekent: die persoon is doodmoe. De herkomst daarvan is als volgt: als schapen geschoren werden, scheerde men als laatste de schaamstreek. Dat kwam omdat dit de gevoeligste plaats was en een schaap tijdens het scheren tegenspartelt. Tegen dat men aan de geslachtszone begon te scheren was het schaap moegesparteld. Vandaar.

En over mijn foto: de blik zal ik mijn ganse leven meedragen. Steeds mocht ik horen van 'waarom kijkte gij zo vies?'. In het begin zei ik nog van' ik kijk nu zo eenmaal'. Mettertijd zei ik van: 'waarom stelt gij altijd zo domme vragen?'...

Een woordje meer over het staatsieportret in het algemeen. Een staatsieportret is een portret ten voeten uit van een hoogwaardigheidsbekleder, dat vooral de macht, waardigheid en rijkdom moet uitstralen van de persoon.
'Staatsie' komt van het Franse 'stage' wat letterlijk verhoging betekent, maar ook luister of praal betekent. Bij veel portretten zijn de personen ook vaak op een verhoging geportretteerd, waardoor je onwillekeurig moest opkijken naar de persoon als het schilderij werd opgehangen.
Tussen 1550 en 1700 waren de poses veelal staande met gespreide benen en de armen in de zij, zoals bij dit portret van Keizer Karel en Filips II (1551). De pose straalde stabiliteit, macht en viriliteit uit in die tijd. Het feit dat Keizer Karel de leiband van zijn hond vasthoudt, wijst erop dat hij de leiding heeft. Veel vorstenhuizen laten zich op deze wijze portretteren.

Met dit schilderij van Lodewijk XIV van Rigaud veranderde de pose en kreeg deze overal in Europa navolging. Bij deze pose werd de linkervoet naar voren gezet en de rechtervoet haaks daarachter. De pose biedt eveneens stabiliteit, maar is veel sierlijker. Het portret straalt niet alleen macht maar ook schoonheid uit bij deze pose. Door de pose is de geslachtszone minder prominent in beeld en zelfs verdoken, maar komt het dijbeen meer in de kijker, wat sierlijker is. Lodewijk XIV was een balletdanser en dat zal er veel mee te maken gehad hebben. Als je goed kijkt naar het portret zie je de idealisering goed: Lodewijk is een man van 63 jaar, maar heeft de benen van een jonge balletdanser! 
Om maar aan te geven welke rage het ballet betekende: de balletleraar van de jonge koning had diens danspassen opgetekend en die in 1700 gepubliceerd. Dit noteren van danspassen kreeg nadien een eigen naam: choreografie.
De voorgeschoven linkervoet heeft ook iets agressief. Hij wijst met de punt in de richting van de kijker, alsof hij de fysieke barriere bepaalt tussen de koning en de toeschouwer. Merk ten andere ook op dat hoge hakken aanvankelijk een mode was bij mannen.

Mettertijd kwam er ook de variatie om de rechtervoet naar voor te plaatsen, zoals hier bij Napoleon III. En Leopold I was een twijfelaar, maar de rechtervoet heeft toch ietwat de voorkeur.
Uiteraard hing de pose soms af van de postuur van de persoon. Maria-Theresia liet zich veelal zittend portretteren, vanwege haar overgewicht (16 kinderen baren kan gevolgen hebben).
Om maar te zeggen: zelfs vandaag nog, als we een huwelijksfoto laten maken of bij de filmsterren in Cannes op de rode loper, wordt de pose met het voetje vooruit nog steeds aangenomen.
Tenandere: de rode loper hebben we aan de spoorwegen te danken. In 1902 werd die in New York het eerst gebruikt om de mensen de weg te wijzen voor zij die in eerste klasse reisden. Vandaar dus...

Dit schilderij toont het bekende verhaal van Adam en Eva in de Tuin van Eden. Het is geschilderd in 1592 in de stijl zoals de Kerk het toen voor ogen had. Ik bedoel hiermee: Midden 16de eeuw beraadde de Kerk zich over het feit hoe het met het geloof verder moest na de opstanden van het protestantisme en de kritieken op de mistoestanden. Er volgden een reeks concilies die vandaag gekend zijn als 'het Concilie van Trente', wat de aanzet zou zijn voor de contrareformatie.

Globaal genomen wou men een vereenvoudiging in de kunst: geen overdadige luxe in schilderijen, maar eerder leerrijk. Muziek moest terug verstaanbaar worden, dus geen meerstemmigheid meer maar een terugkeer naar het Gregoriaans. De uitbeelding van scènes moest menselijk en begrijpelijker zijn voor de mensen. Caravaggio ging hierin heel ver en haalde zijn modellen van de straat, wat veel kritiek opleverde.

Dit schilderij van de zondeval is een schoolvoorbeeld hoe het wel moest. Het leest als een beeldverhaal. Mensen konden niet lezen maar herkenden wel symbolen. Even overlopen...
Links in de verte zie je het begin: God, in de vorm van een wolk, waarschuwt Adam en Eva in de Tuin van Eden. Ze zijn dan nog naakt en geen van de dieren rondom hen zijn roofdieren. Ze leven in harmonie.
Op het voorplan zie je de zondeval. In het midden de 'Boom der wijsheid', aangegeven door de uil in de boom, waar Eva naar wijst. In de boom zit een creatuur van half mens-half slang. De slang als het kwade en de verleiding.
De geslachtsdelen van Adam en Eva zijn bedekt door de blaadjes. Een verwijzing dat ze zich kleedden na de zondeval, maar tevens een voorschrift van het Concilie met betrekking tot naaktheid. Zo was de borstgevende Maria verboden, werden de naakten van Michelangelo van doekjes voorzien en de penissen van de beelden van Bernini afgehakt. Merk ook op dat de vrouw een blekere huidskleur heeft dan de man. De man wordt gespierd en volgens Griekse stijl afgebeeld. Door de witte kleur oogt ze fragieler, wat een verwijzing naar de ondergeschikte positie van de vrouw.
Onderaan de boom: de aap en de kat die elkaar omhelzen: symbolen voor mannelijk lust (aap) en vrouwelijke sluwheid(kat). Op de voorgrond padden en slakken. Kruipdieren die een duivelse reputatie hadden (de slang was na de zondeval veroordeeld om te kruipen).
Rechts achter Eva de bewaker van de boom: een leeuw in het duister die blijkbaar een moment onoplettend is.
De voet van eva staat op een slinger klimop. Klimop is een symbool van eeuwigheid. De pose verwijst naar de eindigheid van het leven. Net als de vlinder op de boom en op de klimop die de vergankelijkheid symboliseert.
Links zie je nog een vos (sluwheid)  en een hond die trouw aan de voeten van Adam ligt. Een verwijzing dat de mens heerst over de dieren.
Ook zie je achter de voet van Eva een egel: symbool van vrouwelijke intuïtie en moederschap. Achter Adam kijkt een pauw op afstand toe: symbool van ijdelheid en hovaardigheid. (mens die als God wil zijn)

Elke avond word ik getrakteerd op een prachtig schilderij...

Dit humoristisch schilderijtje is veelzeggend. De wanddecoratie vertelt meteen over welke poesjes het gaat.
Dit genre schilderkunst was erg in trek in de tweede helft van de 19de eeuw tot begin 20ste eeuw.
Na de val van Napoleon wilden de machthebbers, waaronder de Kerk, de klok terugdraaien naar het Ancien Regime van voor Napoleon. De Kerk deed dit door een sterke intensivering en toezicht op het beleven van het geloof (het katholiek réveil). Tegelijkertijd ontstond een liberale beweging met Verlichtingsideeën wat natuurlijk aanleiding gaf tot wrijvingen, banvloeken, spotprenten,... Het is in die context dat we dit schilderij moeten bekijken.
Veelal zijn het kardinalen die in een rijke huiselijke sfeer zijn afgebeeld, waarbij ze alledaagse dingen doen, maar steeds is er een humoristische ondertoon in het werk, die verwijst naar hun rijkdom of hun hypocrisie.
De Antwerpenaar Georges Croegaert oogstte met dit soort werken veel succes in Parijs, waaronder dit één van zijn werken is: 'de amateurschilder' (zelfs de schapen op de wanddecoratie lachen hem uit). Of dit werk van Marcel Brunery: 'het perfecte doel', of de 'preutse pauw' van Jean George Vibert.

Bij ons waren katholieken gekend als 'de tsjeven'. De naam kwam voort van de St Jozefkring waar katholiekgezinden samenkwamen. In het begin was het een soort eretitel voor hen, tot de Gentse dichter Napoleon Destanberg spotliedjes begon te schrijven over tsjeven. En zo ontstond de spotnaam.
Ooit dacht ik er aan om een stilleven te maken: 'priester en kind'. Toch maar niet gedaan...

Dit schilderij, daterend van 1837, werd in 1972 geschonken aan het kunstmuseum in New Orleans, waarbij men opmerkte dat het overschilderd was en dat er ook een slaaf op geportretteerd was. In 2005 werd het schilderij dan in zijn originele staat teruggebracht.

Zoals ik reeds aanhaalde, werden vroeger vaak kinderportretten gemaakt vanwege de veelvuldige kindersterfte in die tijd. Ook de Frey-kinderen bleven niet gespaard. De Frey familie waren rijke verkopers en bankiers in New Orleans. Van links naar rechts zie je Elisabeth, Léontine en Frederick. Elisabeth houdt een bloempje in haar hand, wat er kan op wijzen dat ze bij het maken van het schilderij reeds gestorven is. Ook Léontine sterft nog datzelfde jaar en Frederick zou ook de volwassenheid niet halen. Dat verklaart ook het herfstachtige landschap en de afgezaagde takken aan de bomen.
De slaaf heette Bélizaire en was op dat moment 15 jaar oud.Hij was op 6-jarige leeftijd met zijn moeder door de familie aangekocht. Twintig jaar na dit schilderij, vermoedelijk na de dood van zijn moeder, werd hij verkocht aan een man die een suikerrietplantage had. Over zijn verdere levensloop is niets geweten.
‘Nadenken is zwaar, daarom oordelen de meesten’ zo stelde Jung. 
Je zou het schilderij vandaag kunnen zien als een koloniale verheerlijking en het laten wegmoffelen of besmeuren, wat vandaag vaak gebeurt. Beter is het werk te bestuderen en zo te leren uit de leefgewoonten en de ideeën die mensen toen hadden. Pas zo leer je uit geschiedenis.

Zo zouden we vandaag de neiging hebben dat ze de slaaf zagen als deel van het huisgezin, maar niets is minder waar. Hij staat op een afstand van de drie kinderen en behoort niet tot de groep. Zich portretteren met hun slaaf was een teken van rijkdom in die tijd. Neem bvb. dit portret van kroonprins Frederik Ludwig van Wurttemberg en zijn vrouw uit 1716. Het bulkt van rijkdom-symbolen:  links de citroen, het kopje koffie in haar hand, de slavin. Ze waren allen tekenen van rijkdom.

Slavernij bleef nog lang bestaan in het agrarische New Orleans. In tegenstelling was in Engeland reeds 100 jaar voordien stemmen opgegaan tegen slavernij. De grote discussie was: kan een slaaf christen zijn? De Kerk vond van niet, omdat die stelde dat een slaaf geen ziel had, waardoor een christen nooit slaaf kon zijn en een slaaf nooit gedoopt kon worden.
Tegen die stelling publiceerde Bernard Mandeville in 1704 zijn gedicht ‘De mensenlievendheid van de planter’, die zoveel stof deed opwaaien dat hij de bijnaam ‘man-devil’ kreeg. In het gedicht van 112 regels in dialoogvorm weerlegt hij haarfijn het vermeende recht van iemand tot slaaf te kunnen maken.