Zin in een portie psychologie bij deze 'sleutel tot dromen' van Magritte uit 1930? Bekijk dan eerst heel aandachtig het schilderij en lees dan pas verder...

Het bekendste werk dat we allemaal kennen is  'ceci n'est pas une pipe' (La trahison des images). 'Tuurlijk is het geen pijp', zei Magritte, 'probeer ze maar eens met tabak te vullen'. Uiteraard was het een afbeelding van een pijp en niet zelf een pijp.

Bij dit schilderij gaat het over een ander aspect:
Kinderen kunnen zien voordat ze kunnen spreken. Ze zien dus voorwerpen en de benoeming ervan wordt hen aangeleerd. Maar het blijft niet bij voorwerpen. Als het kind drie jaar is, speelt het met een olifantje en benoemt hij het zo omdat dit zo is aangeleerd, terwijl hij nooit een echte olifant zag.
Ook velen onder ons spreken vandaag van het vrijheidsbeeld in New York, terwijl we het nooit gezien hebben. We lazen erover of zagen het op TV, maar de meesten hebben het zelf nooit gezien. Het spreekt voor zich dat hierdoor een vervorming ontstaat. Zo zijn velen teleurgesteld als ze de Mona Lisa bezoeken, dat het 'zo'n klein schilderijtje' is. Alsof men enkel opgetogen kan zijn bij grote schilderijen...

Nog verder gaat het wanneer we bepaalde dingen een naam geven, waarvan we het ons zelfs nooit kunnen voorstellen. 'De aarde is rond' is algemeen aanvaard denk ik, maar we kunnen ons niet voorstellen dat men onderaan die bol evengoed rechtop loopt als hier, terwijl men onderaan de bol is. Men zou toch moeten hangen, niet?. En iedereen spreekt van ee nGod, de duivel, engelen... terwijl men ze nooit zag.

Er zijn dus duidelijke tekortkomingen in ons waarnemen, maar ook is er een tekort in het benoemen van wat we zien of niet kunnen zien. Als we een citytrip maken en we zien in een stad een schandpaal staan, bekijken we die als toeristische attractie. Enkele honderden jaren geleden zal men anders aangekeken hebben naar die paal denk ik. Als je een plaats passeert waar je de maand daarvoor een ongeval had, zal je die anders bekijken dan voor het ongeval. En jaren na het ongeval bekijk je het terug anders, misschien als voorheen.
Er zijn dus een massa elementen, zoals kennis, opvoeding, cultuur... die bepalen hoe we iets bekijken.

Maar daar stopt het nog niet. Als we iets bekijken, bekijken we dat ook in vergelijking met alles daarrond. Als we een ijsbeer in de sahara zien, klopt er iets niet. Idem dito met kleuren: twee complementaire kleuren naast elkaar geven meer contrast en diepte. We noemen iets groot of klein, scheef of recht, dun of dik enkel door vergelijkingen met de omgeving of in vergelijking met een norm. Dikke kinderen hebben vandaag obesitas. In de Gouden eeuw was dit een teken van rijkdom.

En nu komen we tot het schilderij: we zien zes voorwerpen met een titel erbij. We linken automatisch de titel aan het voorwerp omdat ze gegroepeerd staan en zo zien we dat er ongerijmdheden zijn. Wat dan gebeurt, is dat ons brein een weg zoekt naar een samenhang. We beginnen te fantaseren of dromen. Met andere woorden: we roepen beelden op buiten de werkelijkheid om toch maar die samenhang te vinden. Terwijl eigenlijk de samenhang op een illusie berust, louter omdat ze gegroepeerd staan.
En dat brengt ons in verwarring, terwijl de twee elementen op zich (de titel en de afbeelding) niks ongewoon hebben om verwarrend te zijn.
Een voorbeeld uit het leven: je zit op een terras en de tafel rechtover je kom een Chinees en een Afrikaan aan en nemen samen een tafeltje. Zeker weten dat je brein gaat afvragen wat hun onderlinge band is. Je zal meer verward zijn dan dat twee blanken aan of twee chinezen aan een tafeltje gaan zitten.

Een tweede stap bij het schilderij dat je zal maken is: als die titel bij de afbeelding niet past, misschien past de titel wel bij een andere afbeelding. En zo ga je het schilderij door elkaar haspelen om toch maar een verband te vinden. Leg het schilderij voor aan een chinees die geen woord Frans kan lezen, en hij zal niet verward zijn.

Kortom, en dit geldt ook voor de 'kunst van het kijken': Wat je ziet is relatief en beperkt. Jouw opvoeding, cultuur, levenservaring, ervaring om schilderijen te bekijken, je inlevingsvermogen in andere tijden, het denken bij de waarneming. Al deze factoren en zoveel meer, zijn bepalend om het beeld te vormen en de interpretatie te maken van een schilderij. Doe je dat niet, dat zal je, zoals vaak gebeurt, na 20 seconden oordelen in de stijl van: 'het is mooi of het is niet mooi'. Het ergste wat je een kunstschilder kan aandoen....

Waar ik het bij 'de kunst van het kijken' nog niet over had, is semiotiek. Bij semiotiek in kunst gaat men er van uit dat het beeld bestaat uit afzonderlijke onderdelen, die weliswaar los van elkaar staan, maar die met elkaar verband houden. Men gaat hierbij echter niet op zoek om de waarheid of de betekenis te achterhalen, maar eerder de verbanden, zoals hiërarchie, tegenstrijdigheden of diepere betekenis, waardoor het werk een bepaalde uitstraling heeft. Veel heeft het te maken met poses tot elkaar, gelaatsuitdringen, sfeer,...
Neem bijvoorbeeld deze foto van George Bush en Bono. Een foto van twee mannen, maar over hun houding en uitstraling valt veel te zeggen. Ze poseren elk voor 'hun publiek'. Bono maakt een vredesteken voor zijn publiek van Live Aid. Bush legt de arm op zijn schouder en lacht, als wil hij zijn kiezers zeggen dat hij als president de vredelievende projecten steunt. Of de steun voor Bono voldoende is, is te betwijfelen, aan zijn mond te zien, maar hij lijkt strijdvaardig. Dit is semiotiek dus. Het zijn natuurlijk interpretaties, maar ze kunnen bij schilderijen soms veelbetekenend zijn.
Het berust dus vaak op de studie van lichaamstaal. En die bestuderen is ook al een aanrader. Je kan hem dagdagelijks toepassen.
Zo is onze comfortzone ongeveer 80 cm. Wie binnen deze zone staat maakt ons ongemakkelijk (tenzij je met iemand in bed duikelt). Neem bvb.: met iemand in de lift staan of op een overvolle bus staan. Mensen kijken naar de liftnummers, naar de grond of de andere kant op. Als je echt iemand op de zenuwen wil werken, moet je dan iemand in de ogen kijken. Die draait zich in alle richtingen (tenzij de persoon een dominant karakter heeft en je afblaft wat er scheelt misschien).
Een man zit op een terrasje: onderuitgezakt, knieën van elkaar en de armen wijd uiteen: hij staat open voor een tafelgenoot. Is iemand aan het lezen, wil hij liever niet gestoord worden en geen contact.
Ben je genootzaakt om een tafeltje met een vreemde te delen? Plaats de asbak, het bloemetje en alles op tafel in een wijde cirkel rond jou op tafel. Je vergroot je territorium en verkleint dat van de ander. Binnen de kortste keren stapt de ander op.
En zo zijn er veel lichaamshoudingen: benen over elkaar leggen en de voet wijst in je richting: de gesprekspartner heeft interesse. Wijst de voet weg van je (daardoor draait de rug zich deels naar je toe) is er geen interesse. Ook identieke gebaren overnemen van een vreemde, zorgt dat die vreemde je sneller in het oog heeft.
Een goed boekje over lichaamstaal is 'Body language' van Joe Navarro (in het nederlands). Succes!

Wat meestal heel moeilijk is om te achterhalen, is de symboliek die bij veel standbeelden wordt gebruikt. Dit komt omdat men vaak allegorische figuren gebruikt die niet universeel zijn, maar voortspruit uit de inspiratie van de kunstenaar.
Maar voor we er enkele aanhalen, even dit: voor 1830 stonden er in Vlaanderen amper standbeelden. Voor wat betreft Gent stond er wel eentje van Keizer Karel op de Vrijdagsmarkt, maar die werd met de komst van de Fransen neergehaald en werd er een vrijheidsboom geplant, die al na korte tijd door de Gentenaren werd omgekapt.
Met het ontstaan van België moest er een identiteitsgevoel gemaakt worden bij de bevolking, en zo ontstonden de beelden van Artevelde, Ambiorix, Breydel... en boeken van Conscience en de historieschilderijen ter verheerlijking van het volk en de Natie.
Als men dan grote weldoeners of beroemde personen had kregen die soms dan ook soms snel een standbeeld en zo zijn in de 19de en 20ste eeuw veel standbeelden geplaatst. Soms achteraf met een wrang gevoel, zoals Leopold II of Lieven Bauwens. Ik wil maar zeggen: in een middeleeuwse stad bestonden die niet.

Soit, dit is het beeld van Francois Laurent in Gent. Hij wordt geflankeerd door vier figuren waar je op het zicht moeilijk kan uitmaken wat ze betekenen. Dat bedoel ik dus, en dat heb je bij veel beelden. Francois Laurent werd op 29 jarige leeftijd hoogleraar aan de universiteit in Gent en kwam door zijn liberale ideeën al snel in aanvaring met de Kerk. Zelf was hij was gewone komaf (vader was pruikenmaker) en dat maakte deels dat hij meer oog had voor de gewone man dan voor de economie. In zijn visie moest de behoeftige geholpen worden, maar kon de behoeftige zelf ook daar wat aan doen, door bvb. te studeren, regelmaat in zijn leven, niet op café te zitten. Hij was het die het schoolsparen introduceerde.
Herinner je de bruine envelop nog van op school met het manneke van de ASLK? Hij is de bedenker ervan en zijn idee werd wereldwijd gevolgd!
Bon, het standbeeld, gemaakt door Jules van Biesbroeck: de vier figuren zijn:
-de filosofie:herkenaar aan de olielamp en het planetarium
-het onderwijs: man met 2 kinderen die meetkunde geeft
-rechtspraak: vrouw die de balans vasthoudt
-Filantropie: een vrouw die een geknielde arbeider helpt opstaan.

Een toerist, en zelfs een Gentenaar, zou nooit kunnen raden wat ze betekenen (misschien vrouwe justitia... en dan nog).
Francois Laurent ligt naast zijn boezemvriend Gustaaf Callier begraven op het Geuzenkerkhof.
En nu ik het over Artevelde had: dat standbeeld uitleggen is iets té langdradig, maar je vind alle info HIER

 Maar het gaat verder: Dat de symboliek in kunstwerken, zowel beelden als schilderijen, steeds persoonlijker gaat worden in de visie van de kunstenaar, maakt dat het bij hedendaagse beelden soms wel wenkbrauwen fronsen is.
Neem nu DIT beeld dat je ziet als je het station van Gent buitenkomt. Kan U raden wat het betekent?

Je vind het HIER.... 

Nu kan je zeggen: je kan niet abstract denken. Wel, ik denk dat ik niet de enige ben. Integendeel. Ik denk als je aan het station loopt dat niemand het weet. Let wel, ik spreek me niet uit over het al dan niet mooi vinden. Daar gaat het niet om.
Waar ik een probleem mee heb is, dat je als kunstenaar een opdracht krijgt om een beeld te maken met een boodschap voor de bezoeker van de stad, dat hij een beeld maakt waarvan die bezoeker de boodschap niet kan begrijpen. Zelfs geen Gentenaar begrijpt het...!. Hooguit schrikken die toeristen zich rot als ze het station buitenkomen... Maar wie weet was dit zijn boodschap als ze in Gent toekomen...

Ik vroeg me vandaag af wie op het idee kwam om baby's naakt op een schaapvel te portretteren. Niet dat ik er moest aan geloven, zoals je op foto ziet. Ik had de eer voor een portret in 'pied-de poule' kostuumpje. 'pied de poule' (hennepoot) wijst op het zwart-wit motief van het weven. Het kwam in zwang na 1936 doordat de Engelse koning Edward VIII er dol op was. Ik was dus in koninklijk gewaad!

Maar terug naar dat schaapvel: het gebruik is blijkbaar ontstaan met de fotografie. Ik haalde al aan dat kinderportretten gemaakt werden vanwege de grote kindersterfte. Lang was dit enkel voor rijke mensen, die een schilderij konden laten maken. Tot 1800 werden die kinderen dan opgetuigd als volwassene en moesten ze de rijkdom van de familie uitstralen (denk maar aan de Mozart-kinderportretten).
Nadien werden kinderen meer in een natuurlijke omgeving geschilderd en ook als kind weergegeven. En het is pas met de fotografie dat ook de gewone sterveling zijn kind kon laten portretteren: het nam niet veel tijd in beslag en het was betaalbaar.
En dan over kleding: bij gewone mensen kregen kinderen pas rond hun 8 jaar hun eerste kleren. Jonge kinderen, zowel meisjes als jongens, droegen een kleedje. De reden was vooral het verschonen. Bij broeken was dat zeer hinderlijk en ondergoed bestond niet. Dus men had veel minder te wassen. 
Dat was dus de reden van de naakte baby's, want ze hadden hun eigen kleren nog niet om hen 'op te tuigen'. En naaktheid bij een kind straalde onschuld en puurheid uit, net als het schaapvel dat zachtheid en zuiverheid uitstraalde. En gezien de baby nog niet kon lopen, was de pose dus al vlug bedacht. Vandaar dus.

Een mens kan soms rare hersenkronkels hebben, maar als ik zo een schaapvellenfoto zie, denk ik steeds aan het gezegde uit mijn streek: 'het schoap es de preut af', wat betekent: die persoon is doodmoe. De herkomst daarvan is als volgt: als schapen geschoren werden, scheerde men als laatste de schaamstreek. Dat kwam omdat dit de gevoeligste plaats was en een schaap tijdens het scheren tegenspartelt. Tegen dat men aan de geslachtszone begon te scheren was het schaap moegesparteld. Vandaar.

En over mijn foto: de blik zal ik mijn ganse leven meedragen. Steeds mocht ik horen van 'waarom kijkte gij zo vies?'. In het begin zei ik nog van' ik kijk nu zo eenmaal'. Mettertijd zei ik van: 'waarom stelt gij altijd zo domme vragen?'...

Een woordje meer over het staatsieportret in het algemeen. Een staatsieportret is een portret ten voeten uit van een hoogwaardigheidsbekleder, dat vooral de macht, waardigheid en rijkdom moet uitstralen van de persoon.
'Staatsie' komt van het Franse 'stage' wat letterlijk verhoging betekent, maar ook luister of praal betekent. Bij veel portretten zijn de personen ook vaak op een verhoging geportretteerd, waardoor je onwillekeurig moest opkijken naar de persoon als het schilderij werd opgehangen.
Tussen 1550 en 1700 waren de poses veelal staande met gespreide benen en de armen in de zij, zoals bij dit portret van Keizer Karel en Filips II (1551). De pose straalde stabiliteit, macht en viriliteit uit in die tijd. Het feit dat Keizer Karel de leiband van zijn hond vasthoudt, wijst erop dat hij de leiding heeft. Veel vorstenhuizen laten zich op deze wijze portretteren.

Met dit schilderij van Lodewijk XIV van Rigaud veranderde de pose en kreeg deze overal in Europa navolging. Bij deze pose werd de linkervoet naar voren gezet en de rechtervoet haaks daarachter. De pose biedt eveneens stabiliteit, maar is veel sierlijker. Het portret straalt niet alleen macht maar ook schoonheid uit bij deze pose. Door de pose is de geslachtszone minder prominent in beeld en zelfs verdoken, maar komt het dijbeen meer in de kijker, wat sierlijker is. Lodewijk XIV was een balletdanser en dat zal er veel mee te maken gehad hebben. Als je goed kijkt naar het portret zie je de idealisering goed: Lodewijk is een man van 63 jaar, maar heeft de benen van een jonge balletdanser! 
Om maar aan te geven welke rage het ballet betekende: de balletleraar van de jonge koning had diens danspassen opgetekend en die in 1700 gepubliceerd. Dit noteren van danspassen kreeg nadien een eigen naam: choreografie.
De voorgeschoven linkervoet heeft ook iets agressief. Hij wijst met de punt in de richting van de kijker, alsof hij de fysieke barriere bepaalt tussen de koning en de toeschouwer. Merk ten andere ook op dat hoge hakken aanvankelijk een mode was bij mannen.

Mettertijd kwam er ook de variatie om de rechtervoet naar voor te plaatsen, zoals hier bij Napoleon III. En Leopold I was een twijfelaar, maar de rechtervoet heeft toch ietwat de voorkeur.
Uiteraard hing de pose soms af van de postuur van de persoon. Maria-Theresia liet zich veelal zittend portretteren, vanwege haar overgewicht (16 kinderen baren kan gevolgen hebben).
Om maar te zeggen: zelfs vandaag nog, als we een huwelijksfoto laten maken of bij de filmsterren in Cannes op de rode loper, wordt de pose met het voetje vooruit nog steeds aangenomen.
Tenandere: de rode loper hebben we aan de spoorwegen te danken. In 1902 werd die in New York het eerst gebruikt om de mensen de weg te wijzen voor zij die in eerste klasse reisden. Vandaar dus...

Dit schilderij toont het bekende verhaal van Adam en Eva in de Tuin van Eden. Het is geschilderd in 1592 in de stijl zoals de Kerk het toen voor ogen had. Ik bedoel hiermee: Midden 16de eeuw beraadde de Kerk zich over het feit hoe het met het geloof verder moest na de opstanden van het protestantisme en de kritieken op de mistoestanden. Er volgden een reeks concilies die vandaag gekend zijn als 'het Concilie van Trente', wat de aanzet zou zijn voor de contrareformatie.

Globaal genomen wou men een vereenvoudiging in de kunst: geen overdadige luxe in schilderijen, maar eerder leerrijk. Muziek moest terug verstaanbaar worden, dus geen meerstemmigheid meer maar een terugkeer naar het Gregoriaans. De uitbeelding van scènes moest menselijk en begrijpelijker zijn voor de mensen. Caravaggio ging hierin heel ver en haalde zijn modellen van de straat, wat veel kritiek opleverde.

Dit schilderij van de zondeval is een schoolvoorbeeld hoe het wel moest. Het leest als een beeldverhaal. Mensen konden niet lezen maar herkenden wel symbolen. Even overlopen...
Links in de verte zie je het begin: God, in de vorm van een wolk, waarschuwt Adam en Eva in de Tuin van Eden. Ze zijn dan nog naakt en geen van de dieren rondom hen zijn roofdieren. Ze leven in harmonie.
Op het voorplan zie je de zondeval. In het midden de 'Boom der wijsheid', aangegeven door de uil in de boom, waar Eva naar wijst. In de boom zit een creatuur van half mens-half slang. De slang als het kwade en de verleiding.
De geslachtsdelen van Adam en Eva zijn bedekt door de blaadjes. Een verwijzing dat ze zich kleedden na de zondeval, maar tevens een voorschrift van het Concilie met betrekking tot naaktheid. Zo was de borstgevende Maria verboden, werden de naakten van Michelangelo van doekjes voorzien en de penissen van de beelden van Bernini afgehakt. Merk ook op dat de vrouw een blekere huidskleur heeft dan de man. De man wordt gespierd en volgens Griekse stijl afgebeeld. Door de witte kleur oogt ze fragieler, wat een verwijzing naar de ondergeschikte positie van de vrouw.
Onderaan de boom: de aap en de kat die elkaar omhelzen: symbolen voor mannelijk lust (aap) en vrouwelijke sluwheid(kat). Op de voorgrond padden en slakken. Kruipdieren die een duivelse reputatie hadden (de slang was na de zondeval veroordeeld om te kruipen).
Rechts achter Eva de bewaker van de boom: een leeuw in het duister die blijkbaar een moment onoplettend is.
De voet van eva staat op een slinger klimop. Klimop is een symbool van eeuwigheid. De pose verwijst naar de eindigheid van het leven. Net als de vlinder op de boom en op de klimop die de vergankelijkheid symboliseert.
Links zie je nog een vos (sluwheid)  en een hond die trouw aan de voeten van Adam ligt. Een verwijzing dat de mens heerst over de dieren.
Ook zie je achter de voet van Eva een egel: symbool van vrouwelijke intuïtie en moederschap. Achter Adam kijkt een pauw op afstand toe: symbool van ijdelheid en hovaardigheid. (mens die als God wil zijn)

Elke avond word ik getrakteerd op een prachtig schilderij...

Dit humoristisch schilderijtje is veelzeggend. De wanddecoratie vertelt meteen over welke poesjes het gaat.
Dit genre schilderkunst was erg in trek in de tweede helft van de 19de eeuw tot begin 20ste eeuw.
Na de val van Napoleon wilden de machthebbers, waaronder de Kerk, de klok terugdraaien naar het Ancien Regime van voor Napoleon. De Kerk deed dit door een sterke intensivering en toezicht op het beleven van het geloof (het katholiek réveil). Tegelijkertijd ontstond een liberale beweging met Verlichtingsideeën wat natuurlijk aanleiding gaf tot wrijvingen, banvloeken, spotprenten,... Het is in die context dat we dit schilderij moeten bekijken.
Veelal zijn het kardinalen die in een rijke huiselijke sfeer zijn afgebeeld, waarbij ze alledaagse dingen doen, maar steeds is er een humoristische ondertoon in het werk, die verwijst naar hun rijkdom of hun hypocrisie.
De Antwerpenaar Georges Croegaert oogstte met dit soort werken veel succes in Parijs, waaronder dit één van zijn werken is: 'de amateurschilder' (zelfs de schapen op de wanddecoratie lachen hem uit). Of dit werk van Marcel Brunery: 'het perfecte doel', of de 'preutse pauw' van Jean George Vibert.

Bij ons waren katholieken gekend als 'de tsjeven'. De naam kwam voort van de St Jozefkring waar katholiekgezinden samenkwamen. In het begin was het een soort eretitel voor hen, tot de Gentse dichter Napoleon Destanberg spotliedjes begon te schrijven over tsjeven. En zo ontstond de spotnaam.
Ooit dacht ik er aan om een stilleven te maken: 'priester en kind'. Toch maar niet gedaan...

Dit schilderij, daterend van 1837, werd in 1972 geschonken aan het kunstmuseum in New Orleans, waarbij men opmerkte dat het overschilderd was en dat er ook een slaaf op geportretteerd was. In 2005 werd het schilderij dan in zijn originele staat teruggebracht.

Zoals ik reeds aanhaalde, werden vroeger vaak kinderportretten gemaakt vanwege de veelvuldige kindersterfte in die tijd. Ook de Frey-kinderen bleven niet gespaard. De Frey familie waren rijke verkopers en bankiers in New Orleans. Van links naar rechts zie je Elisabeth, Léontine en Frederick. Elisabeth houdt een bloempje in haar hand, wat er kan op wijzen dat ze bij het maken van het schilderij reeds gestorven is. Ook Léontine sterft nog datzelfde jaar en Frederick zou ook de volwassenheid niet halen. Dat verklaart ook het herfstachtige landschap en de afgezaagde takken aan de bomen.
De slaaf heette Bélizaire en was op dat moment 15 jaar oud.Hij was op 6-jarige leeftijd met zijn moeder door de familie aangekocht. Twintig jaar na dit schilderij, vermoedelijk na de dood van zijn moeder, werd hij verkocht aan een man die een suikerrietplantage had. Over zijn verdere levensloop is niets geweten.
‘Nadenken is zwaar, daarom oordelen de meesten’ zo stelde Jung. 
Je zou het schilderij vandaag kunnen zien als een koloniale verheerlijking en het laten wegmoffelen of besmeuren, wat vandaag vaak gebeurt. Beter is het werk te bestuderen en zo te leren uit de leefgewoonten en de ideeën die mensen toen hadden. Pas zo leer je uit geschiedenis.

Zo zouden we vandaag de neiging hebben dat ze de slaaf zagen als deel van het huisgezin, maar niets is minder waar. Hij staat op een afstand van de drie kinderen en behoort niet tot de groep. Zich portretteren met hun slaaf was een teken van rijkdom in die tijd. Neem bvb. dit portret van kroonprins Frederik Ludwig van Wurttemberg en zijn vrouw uit 1716. Het bulkt van rijkdom-symbolen:  links de citroen, het kopje koffie in haar hand, de slavin. Ze waren allen tekenen van rijkdom.

Slavernij bleef nog lang bestaan in het agrarische New Orleans. In tegenstelling was in Engeland reeds 100 jaar voordien stemmen opgegaan tegen slavernij. De grote discussie was: kan een slaaf christen zijn? De Kerk vond van niet, omdat die stelde dat een slaaf geen ziel had, waardoor een christen nooit slaaf kon zijn en een slaaf nooit gedoopt kon worden.
Tegen die stelling publiceerde Bernard Mandeville in 1704 zijn gedicht ‘De mensenlievendheid van de planter’, die zoveel stof deed opwaaien dat hij de bijnaam ‘man-devil’ kreeg. In het gedicht van 112 regels in dialoogvorm weerlegt hij haarfijn het vermeende recht van iemand tot slaaf te kunnen maken.

Wat hebben George Sand, Courbet, Sarah Bernhardt, Liszt, Berlioz, Baudelaire en Leopold I met elkaar gemeen?
Ze lieten zich portretteren door de fotograaf Félix Nadar, of: Gaspard-Félix Tournachon. (hierbij foto: Leopold I)
Hij was een manusje van alles maar raakte vooral bekend door zijn portretfotografie van de groten van zijn tijd en was pionier van de luchtfotografie.
Zijn eerste ballonvaart in Brussel in 1864 had zo'n grote volkstoeloop dat men de omgeving moest afzetten met hekkens, die later 'nadarhekkens' werden genoemd. Nadar was hier niet mee opgezet en schreef hierover zelfs een brief naar de koning. Portretfoto's waren uiteraard een grote aderlating voor de inkomens van schilders. Het was een bron die wegviel, maar anderzijds kon de kunstschilder hierdoor zich meer toeleggen op zijn eigen artistieke ideeën.

Het doet me denken aan een andere pionier in de ballonvaart: de Fransman Jean-Pierre Blanchard, die op 19 november 1795 opsteeg vanuit Gent. Reeds van 's morgens was er een grote volkstoeloop aan de Bijloke waar de tickets vlot van de hand gingen. Op 12.55 u steeg hij op en op zekere hoogte smeet hij een hond met parachute uit de luchtballon. Het beestje zou terechtkomen in Wachtebeke, waar een boer dacht dat het een beest van de duivel was. Wat later zag hij dat het een hond was die totaal van de kaart was. Toen men de hond later op de dag kwam ophalen om naar Gent terug te brengen, was het mysterie voor de boer opgelost. Blanchard zelf dreef af naar Hulst waar hij pardoes in het water belandde en werd opgevist. Enkele dagen later was er groot feest in Gent toen man en hond terug in Gent waren.
Blanchard stierf op één van zijn ballonvaarten aan een hartaanval. Zijn vrouw nam de zaak nadien over, maar die stierf toen haar ballon in de fik schoot tijdens een ballonvaart.

Het was Manet dan toch eens gelukt om deel te nemen aan de Salon met dit werk. "De Lente' maakte deel uit van een reeks van vier vrouwenportretten die de vier jaargetijden zouden voorstellen, een bestelling van zijn vriend Antonin Proust. De 'Herfst' zou hij in zijn leven nog kunnen maken na dit werk, de rest bleef onvoltooid door Manet's overlijden.

Maar dit werk werd razend populair in dat jaar. Het was ook zo herkenbaar. Stel je Parijs voor in de lente in die dagen: het flaneren van de kokette bourgeoisie-dames op de brede lanen in Parijs. Manet schilderde het onovertroffen.
Als model koos hij de toen 17-jarige bloedmooie en overbekende Parijse actrice Jeanne de Marsy (haar echte naam was Anne Darlaud). Samen met haar zus Eugénie-Marie waren ze actrice, maar ze waren ook bekend in roddelbladen vanwege hun liaisons met rijke (oudere) mannen met macht, maar ook met jonge elegante minnaars.

Manet schildert ze als een échte Parisienne: frivool gekleed met een kleurig kleedje (dat Manet zelf gekozen had), handschoenen, hoedje en een parasol. Maar vooral de expressie was herkenbaar: ze gunt de toeschouwer geen blik. Net die hautaine uitstraling maakte het beeld herkenbaar. Ze wil bekeken worden.
Een ander aspect waarom het schilderij zo populair werd: dit is het allereerste schilderij dat in kleur werd gereproduceerd door de pas ontstane kleurenfotografie. Het schilderij werd door de uitvinder Charles Cross gefotografeerd en verscheen in het magazine van de expositie van de Salon.
Het schilderij werd in 2014 door Christie's verkocht voor 52 miljoen.

Over de schilder weten we bitter weinig. Vermoedelijk maakte hij deel uit van het atelier van Van Eyck. Men weet enkel dat hij in 1496 aankwam aan het Spaanse Hof en hofschilder werd van Isabella van Castilië en Ferdinand I van Aragon. Tot haar dood in 1504 zal hij hofschilder zijn, nadien maakt hij diverse altaarstukken in Spanje. Even terzijde: Isabella haar bijnaam was 'de katholieke'. Het is zij die de Inquisitie oprichtte met de Dominikaan Thomas de Torquemada, naar aanleiding van de Moorse aanwezigheid in Spanje.

Soit, hier de bruiloft van Kanaan dus, één van de 47 panelen die Juan de Flandes schilderde voor de koningin, met scènes uit Jezus' leven. Deze scène is dus waar hij water in wijn veranderde. We zien aan het uiteinde van de tafel een koppel waarbij de man een ring vasthoudt en de vrouw de handen in bidhouding heeft. Iconografisch voldoen ze aan de figuren van de apostel Johannes en Maria Magdalena. Qua uiterlijk zijn er gezichtstrekken van de schoondochter van Isabella, Margaretha van Oostenrijk en Juan I, die in 1497 gehuwd waren.
Achter hen een bolle spiegel (vlakke bestonden nog niet), doch Juan is duidelijk geen fijnschilder als Van Eyck. De weerspiegeling is vaag. Links zien we Jezus en zijn moeder Maria zitten. Beiden in het zwart gekleed (een verwijzing naar de Dominkanen?). Linksbuiten zien we een man staan die mogelijks een zelfportret van de schilder is.
De dienaar (lees: slaaf) vooraan giet water in de kruiken, de verwijzing van het mirakel van Jezus. Een dubbelzinnige verwijzing dus. Als je in het mirakel gelooft, kan je inderdaad stellen dat Jezus nadien dat water in wijn zal veranderen. Maar uit het bijbelverhaal was de wijn opgedronken en leek het mij ook evident dat hij aangelengd werd met water. In de middeleeuwen dronk men nooit wijn in zijn pure vorm. Die werd steeds aangelengd. Dus als de wijn dreigt op de raken, deed men er wat extra water bij. Feestvierders proefden het toch niet meer op het einde van het feest.

Hoewel, als je de afbeelding bekijkt zien ze er nu niet echt vrolijk uit. Van feesten is niet veel sprake. Daarom dus dat Isabella 'de katholieke' werd genoemd...
Merk ook op: dit schilderij is gemaakt in 1496, een tweetal jaar voordien kwam Colombus terug van Amerika met goudbeladen schepen. Denk er eens aan terug als je op de Ramblas loopt in Barcelona waar hij feestelijk werd onthaald...
Aja, voor de katholieken is het de Goede week. Terzijde enkele naamduidingen:
'witte donderdag' komt van het gebruik dat men op die dag de kruisbeelden met witte lakens afdekte. Op 'Goede vrijdag' werden die kruisbeelden van de lakens ontdaan. 'Goed' betekende vroeger ook 'genadig', dus de genade die Jezus toonde door zijn offer. En Stille zaterdag komt van het feit dat sedert de Witte Donderdag geen klokken mochten luiden tot de dag daarna met Pasen.

Deze pilaar zou ik wel eens in het echt willen zien. Spijtig genoeg is de ruimte niet publieklijk toegangelijk. Hij staat in het lavatorium van het voormalig Dominikanenklooster in Gent, vandaag beter gekend als 'Het Pand'.
Dominikanen waren zowat de elite-kloosterorde in de Kerk. Velen kwamen uit betere families en konden lezen en schrijven, dit in tegenstelling tot Franciscanen die dichter bij het volk leefden en ook sober leefden. 
Het spreekt voor zich dat zij toezagen op de naleving van het geloof en zonodig ketters veroordeelden. Het waren zijn die in Zuid Frankrijk de katharen hadden uitgeroeid.
Hun bijnaam was 'honden van God' (Domini Canes). En over deze bijnaam gaat deze kraagsteen aan de pilaar in het lavatorium. Hij moet dateren van begin 15de eeuw en toont een hond die een slang doodbijt. De slang staat uiteraard voor het kwade. 
In 1566 tijdens de beeldenstorm, werd het klooster geplunderd en de immense bibliotheek in het klooster werd in de Leie gekieperd.
Dit beeldje is dus nog een stille getuige van weleer...
Herinner je ook 'de jagers' in de sneeuw van Bruegel. Ik vertelde reeds dat het eigenlijk stropers waren met een opvallend grote meute honden. Bruegel verwees hiermee naar de strooptochten van Dominikanen naar afvalligen. Dominikanen hadden zwarte mantels. Toeval dat ze donker geschilderd zijn...?

We kijken misschien raar op bij dit schilderij uit 1530. Een Cupido die plast op Venus. En toch...hebben we in hartje Brussel geen Manneke Pis staan? Even het schilderij uitleggen...
Het werk is vermoedelijk gemaakt als huwelijksgeschenk. In de Renaissance was het de gewoonte bij de rijke klasse om aanstaande koppels voorspoed, liefde en vruchtbaarheid te wensen. Bij Oude Grieken was dit met een gedicht of met zangertjes aan de deur van de bruidskamer, later door liederen of met een schilderijtje. Zie het dus als een soort wenskaart bij een huwelijk. En Venus en Cupido was een vaak voorkomende thema toen.
Dat verduidelijkt veel symboliek op het schilderij: Venus draagt een kroontje dat gebruikelijk was in Noord Italië in de Renaissance. De schelp staat voor vrouwelijkheid en het kransje dat Cupido draagt is van myrthe, de plant bij uitstek die liefde en huwelijk symboliseert. Verder zien we rozenblaadjes en achter Venus zien we een klimop die staat voor eeuwigheid. Maar ook wordt gewaarschuwd voor de gevaren in het huwelijk: rechtsonder zien we een slang te voorschijn komen, symbool voor kwaad en verleiding.

En dan de plassende cupido: het fenomeen noemt 'puer mingens'. (puer=jongetje/ mingens=urinieren). Maar in het Latijn werd mingere in de betekenis van plassen ook vaak gebruikt voor ejaculeren. En het is die woordspeling die de schilder gebruikt door Cupido door de ronde opening van de krans te laten 'ejaculeren'. Het fenomeen werd toen beschouwd als symbool voor vruchtbaarheid.

En zo had men meer schilderijen, maar ook beeldjes van plassende jongetjes, zoals dit en dit. Of bijvoorbeeld deze beeldjes in de sacristie van Santa Maria Del Fiore in Firenze. Andere plassertjes zie je bvb. op werken van: Titian, wandversiering in Villa Giulia in Rome, Suzanna en de ouderen van Vaccaro
En hiervan stamt ons Manneke Pis van af. Bij blijde intredes ten tijde van de Bourgondiërs werden soms dergelijke fonteintjes gemaakt die wijn of bier spoten om het feest op te luisteren.

Een sterk staaltje van Durer uit 1502. In deze natuurstudie in aquarel schildert hij een haas quasi fotografisch. Hoeveel haartjes zouden er op een vacht van een haas staan? Miljoenen allicht. Heeft Durer die geschilderd? Natuurlijk niet. Dat doen onze hersenen.
Ernst Gombrich noemde dit het 'etc-principe': bij het zien van de tekening, herkennen we de haas en maken onze hersenen de link met zijn uiterlijk, waaronder de vacht. Durer schilderde er hooguit enkele honderden, de rest werd aangevuld door onze hersenen. Het zou ook heel vermoeiend en tijdrovend zijn voor onze hersenen, moesten we alle haartjes moeten bekijken en dan tot de slotsom komen dat het een haas is.
Deze werking van de hersenen heeft dus zijn voordelen, maar ook zijn nadelen. Soms zien we dingen anders zoals op deze foto een duikboot of een haai in de wolken. Parodeila noemt zoiets. Of bvb. de spiraal van Fraser, die uiteindelijk niet een spiraal is maar verschillende cirkels. Onze hersenen maken er een spiraal van. En zo komen we uiteraard bij de kunst van Maurits Cornelis Escher, waarom onmogelijke situaties door gezichtsbedrog mogelijk worden, zoals deze 'Relativiteit' uit 1953.

Alfred L. Yarbus was een Russisch psycholoog die onderzoek deed in de jaren '50-'60 naar oogbewegingen. Waar kijken we precies naar als we een gezicht zien? Of wanneer we een schilderij zien? Neem bvb. 'de boerenbruiloft' van Bruegel: worden onze ogen niet meteen getrokken naar de dragers op de voorgrond en het mannetje linksonder? De vraag is dus: leidt de schilder ons oog door zijn afbeelding? Is de schilder in staat om ons dingen te tonen waar iedereen moet naar zien en dingen te laten zien voor een beperkt publiek?

In zijn onderzoek naar oogbeweging gebruikte hij dit schilderij van Repin. Hij legde diverse vragen voor aan de kijker en registreerde de oogbewegingen. Zo bleek het oog, zonder dat men een vraag stelde, veelal te kijken naar de blik van de man, de vrouw aan de deur en die aan de zetel. We zoeken herkenningspunten in hun gezicht.
Op de vraag naar de leeftijd van personen ging het oog alle personen af. Vroeg men naar de materiële toestand van het gezicht, ging het oog naar decoratie, zoals de foto's en prenten aan de muur.

Het moge dus blijken dat 'de kunst van het kijken' vooral schuilt in het stellen van vragen aan jezelf tijdens het kijken. En dit is een essentie die we stilaan verleren doordat onze beeldcultuur steeds snelelr gaat. We zijn verleerd om tijd te nemen en nog meer om vragen te stellen.
Dit is bijvoorbeeld de kracht van de werken van Henri De Braekeleer. Bij 'De man in de stoel' oogt de scène heel statisch, maar eens je vragen stelt zoals wie is die man, wat doet hij daar, waaraan denkt hij, waar is hij... Pas danontvouwt zich het interessante in het werk.

Dit heb je ook bij de schilder Repin. Het schilderij uit 1884 hierbij is de terugkeer van een revolutionair uit ballingschap. Het jaar daarvoor was amnestie verleend aan revolutionairen die verantwoordelijk werden geacht op de moord op tsaar Alexander II en het schilderij was heel gekend in die tijd. Repin schildert hier hoe de onverwachte terugkeer wordt ervaren door diverse personen. Daarom was het voor Yarbus een ideaal werkstuk voor zijn onderzoek.

Het stadsgezicht van Delft van Vermeer doet vandaag enigszins vreemd aan: blauwe bomen en blauwe daken. Dit heeft te maken met de pigmenten die hij gebruikte. Dit effect kwam geregeld voor bij verschillende schilders.

Groen was een lastige kleur in de tijd van Vermeer. Het was een balans zoeken met blauw en geel. De werkwijze was dat een blauwe onderlaag geschidlerd werd en daarop een gele laklaag, die vaak bekomen werd uit gekookt kruisbessensap met olie te mengen. Met enkele laklagen van het transparante geel bekwam men een groene kleur. Echter mettertijd 'verschoot' (verbleekte) de laklagen en kwam de blauwe kleur er meer door, weliswaar in een verbleekte kleur. Men sprak dan van 'schietgeel', dat later verbasterd is naar 'schijtgeel'. Hetzelfde zie je bvb. op dit schilderij van Gabriël Metsu waar de bloemenstengels blauw zijn.

Een andere 'lastige' kleur was rood, zoals bij DIT schilderij van Vermeer. Vermeer gebruikte hier in eerste instantie 'vermiljoen' als rode pigment. De bereiding ervan was een combinatie van kwik en zwavel, wat uitermate giftig was. Pas in de 19de eeuw ontdekte men een minder gevaarlijke combinatie met cadmium. Vermiljoen had ook het nadeel dat het moeilijk de mengen was met andere pigmenten om een andere kleur te bekomen en bovendien verbleekte het door het zonlicht. Vermeer hield dit tegen door laklagen met karmijnrood op het vermiljoen aan te brengen. Deze rode kleur werd gewonnen uit luizenbloed, aanvankelijk van de schildluizen die gekweekt werden rond Venetië, later van de cochenilleluis uit Zuid Amerika. Deze rode kleur is iets matter en donkerder en had de naam 'scharlaken' in de middeleeuwen. Hermelijnmantels en het kleed van kardinalen was er mee geverfd.
Maar de allerduurste kleur was het échte blauw, van de Lapis Lazuli, een gesteente dat enkel voorkomt in Irak. In Vermeer's tijd was het duurder dan goud. Het mysterie is alsnog bij Vermeer hoe hij die dure pigmenten kon kopen, waar hij op vele schilderijen overmatig gebruik van maakt in tegenstelling tot andere schidlers...

Dit is misschien wel het bekendste vogeltje in de schilderkunst. En die (tijdelijke) bekendheid is wellicht te danken aan het gelijknamig boek van Donna Tartt uit 2014.
Over het schilderij en de schilder weten we eigenlijk zeer weinig. Men neemt aan dat hij een leerling was van Rembrandt. Hij kwam reeds op 32-jarige leeftijd om het leven toen bij een onweer de bliksem insloeg op een kruitmagazijn in Delft. Hij was op dat moment in de buurt aan het schilderen en werd nadien vanonder het puin gehaald.
Voor wie het schilderij en waarom het gemaakt werd, zijn nog veel gissingen. Bovenaan het paneel zijn twee heel keine gaatjes voor nageltjes. Sommigen denken dat het een uithangbord moest zijn voor een Haagse boekenverkoper Pieter de Putter. Anderen zien het mogelijks als versiering van een meubelstuk, zoals een inlegpaneel voor een kast, vanwege het trompe l'oeil effect.
In elk geval wist Fabritius het vogeltje in enkele penseeltrekken perfect weer te geven, mede versterkt door een egale achtergrond. De naam 'putter' komt van het feit dat in zijn tijd dit vogeltje veel werd gehouden en men het kunstjes kon aanleren. Zo kon het een klein emmertje aan een kettinkje omhoogtrekken om te drinken: 'het putten' van water. Het soort is eigenlijk een distelvink en dit zou een betere naam zijn voor het schilderijtje, gezien hier geen emmertje te zien is. 
Tot ongeveer 50 jaar geleden hielden veel mensen een vogeltje in huis. Voordien was de distelvink, later de kanarie en de parkieten of mandarijntjes. Nog terzijde: de Canarische Eilanden zijn niet naar kanaries genoemd, maar naar honden. Toen de Romeinen het eiland aandeden, merkten ze dat er veel honden (canis in het Latijn) waren.

Dit werkje is dus een schilderijtje van een gezelschapsdiertje zonder symbolische betekenis. De distelvink heeft echter wel een symboolwaarde gehad in de Renaissance bij religieuze schilderijen. Het vogeltje stond symbool voor het lijden van Jezus. Het zou met zijn bekje de doornen uit Jezus' kroon getrokken hebben, waardoor bloedspatten op zijn kopje terechtkwamen. HIER zie je een voorbeeld bij een schilderij van Rafaël.
In de 17de eeuwse Nederlandse genreschilderkunst stond het vanwege zijn kunstjes symbool voor vindingrijkheid en volharding.
Zo zie je maar hoe een symbool kan veranderen van betekenis naargelang de tijd en/of de cultuur.

Ik ben een fervente kerkganger. Waar ik op reis ga, wil ik steevast de kerk of kathedraal bezoeken. Verwar het niet met 'misganger'...
Een kleinigheid waar ik hierbij steeds oog voor heb en die soms pareltjes van kunst zijn, zijn de misericorden.

Misericorde (letterlijk: barmhartigheid) zijn ontstaan in kloosters. Daar werd veel gebeden: de gebedstonden metten, lauden, priemen, tertsen, nonen, vespers en completen. De gebeden werden rechtstaand gedaan met opgeheven handen, wat niet evident was voor oudere monniken. Vandaar hadden ze achter hen een soort steuntje in hout, waar ze tegenaan konden leunen of deels op zitten. In Vlaanderen werden ze dan ook 'zitterkes' genoemd.

In kerken kan je ze ook vinden in het koorgestoelte achter het altaar: het hoogkoor. Soms zijn ze met wapenschilden van de adellijke families die hun duur betaald plaatsje versierden, maar soms zijn er ook grappige of satirische exemplaren bij. De reeks die je op de foto ziet zijn te zien in de kerk van Aarschot. Een grappige vind je ook in het plaatsje Walcourt in Wallonië.

Maar het meest impressionante koorgestoelte zag ik ooit in de kathedraal van Barcelona. Het dateert van de 15de eeuw is is gemaakt door beeldsnijder Daneel Rutsaert , ook wel Daneel van Lovendeghem genoemd. Hij stelde zich ook borg bij de opname van de schilders Justus van Gent en Hugo van der Goes in de St Lucasgilde in Gent.

Een Hollands schilderijtje dat bulkt van symboliek. Een man maakt een dame het hof. Dat toont hij met zijn vinger wie hij wil. Maar het valt te bezien of dat zal lukken. Dat vertellen de symbolen...

De dame is heel rijkelijk gekleed met geeltinten. In haar hand houdt ze een sinaasappel vast, dat in die tijd zeer duur was, dus een teken van rijkdom. Ook de zakdoek in haar hand was toen iets voor rijke mensen. Gewone mensen moesten hun neus afvegen aan hun mouw. De vrouw straalt dus een rijke dame uit, maar ook ijdelheid. Dat wordt door de hond benadrukt die blaft naar een pauw. De pauw staat voor ijdelheid. Daartegenover heeft de man goede bedoelingen. De ene hand wijst naar haar, maar zijn andere hand is verborgen onder zijn vest. In de portretkunst zagen we al dat dit een algemeen symbool werd voor 'mannelijke stoutmoedigheid, gematigd door bescheidenheid.
Naast de pauw zien we trouwens nog een stenen putto-beeldje.
En dat het een allegorie is, daarop wijst het gedrappeerd gordijn met tros.
Wat we dus eigenlijk zien is een man die een mooie meid ziet en haar wel ziet zitten, maar voor haar staat haar ijdelheid in de weg. (dat is de betekenis dat het hondje naar de pauw blaft en het cupidobeeldje in het donker staat).
Misschien als hij wat poen te voorschijn tovert...