Deel 1
Aanvankelijk bevatte ons universum alleen maar zeer eenvoudige anorganisch elementen. Deze elementen waren onverschillig voor elkaar; ze waren althans maar matig geïnteresseerd in elkaar, in zichzelf en in eigen voortbestaan. Ze lagen in hun eenvoud voldaan opgerold en opgesloten in zichzelf. Door die eenvoud leken ze het 'eeuwig leven' in zich te herbergen, het niet-zijn leek er zich geen toegang te kunnen forceren. Daardoor waren ze niet bekommerd om het eigen bestaan. Het water heeft de vis niet nodig om te duren, de vis echter kan het water niet missen om te leven. De lucht vraag niet om de vogel, de vogel daarentegen vliegt niet zonder de lucht. De grond kreunt niet om de plant of de grazer. Maar de plant zit met haar wortels diep in de grond en de grazer kan zelfs geen verdord gras missen. De enige onderlinge contacten die de anorganische elementen hebben, lijken meer op aanvaringen, op botsingen. Uit kosmische gebeurtenissen ontstaan sterren.

In de loop van het afnemende geweld van elkaar bestormende bolides (H. Reeves) ontstaan voorwaarden en omstandigheden waarin minder agressieve elementen tot nauwere contacten met elkaar gedreven worden: omstandigheden waarin ze vaker aanleiding vinden tot anders soortige interacties. Temperatuur, vocht, zuurstof, vruchtbare wisselende interacties en contacten, relatieve rust. Onder deze omstandigheden ontstaat een nieuwe zijnsvorm: het leven. Die voorwaarden gelden nu nog voor alle concepties, en zelfs voor het uitbroeden van vele soorten eieren.

Leven is uniek, het kent maar één aartsvader, of bakermat: eenzelfde soort van interacties, dat leidde tot leven, en wel tot een levensvorm die reproduceerbaar en herhaalbaar was, die in zich de 'wetenschap' nodig voor de herhaling van de ontstaansprocédés wist in te bouwen, ze wist te incarneren, en ze zo ook mee te geven aan de nakomelingen.

Het is denkbaar dat heel het universum met zijn lange evolutie nodig was om de ene mogelijkheid tot het ontstaan van het aardse leven een kans te geven tot actualisatie. Om de ene mogelijkheid tot het op gang brengen van de evolutiedynamiek waaruit de mens voortkwam een kans tot realisatie te geven.

Alleen onder speciale omstandigheden ontstond het leven. Leven was « eine Unerschöpflichkeit der Schenkung » (M. Heidegger, GA 69, p. 110). Levende zijnden zijn de meest complexe zijnden van het universum. Bij elke celdeling zijn drie miljard genen betrokken, en die delen zich in zes minuten. Dat wil zeggen dat bij elke vingerknip 100.000 elementen zich accuraat moeten splitsen en zich feilloos weer organiseren. Daarenboven is elk levend wezen erg begaan met zichzelf, met zijn eigen voortbestaan als een zelf, met het overleven en met de voortplanting van de eigen soort. Elk leven wezen is een opdracht en een doel voor zichzelf en voor de soort.

Het ontstaan van het leven in het universum gebeurde niet zomaar, toevallig, maar onder zeer speciale, onontwijkbare voorwaarden, in een geheel van samenhangende omstandigheden die een soort van voorbestemmend paradijs vormden: de kosmos stelde zijn voorwaarden. B.v. blijkt alle leven maar mogelijk binnen de nauwelijks rekbare grenzen van +273 en +373 Kelvin. De kosmos eiste tol, maar hij garandeerde nooit een vrijgeleide.

We mogen die omstandigheden niet zomaar meteen opruimen, met Ockhams scheermes als te hinderlijk wegsnijden. We zouden wel eens bepalende omstandigheden uit het gezichtsveld kunnen verliezen. Socrates haalde de filosofie uit de hemel naar het ondermaanse. M. Heidegger haalde het Zijn uit zijn tijdloze eeuwigheid binnen in de geschiedenis, in de tijd.

Leven ontstond onder heel speciale omstandigheden, die zich blijkbaar later nooit meer hebben voorgedaan. R. Virchows gevleugelde oneliner blijft algemeen aanvaard: « Omnis cellula e cellula. » (Elke cel komt voort uit een andere cel.) Dat wil zeggen dat heel de onoverzienbare biodiversiteit haar oorsprong vindt in dat ene, kortstondige paradijs, dat sindsdien verloren is. Dat betekent ook dat alle leven die onmisbare initiële levensvoorwaarden, dat stichtende paradijs, in zichzelf moest inbouwen en zo meedragen om mogelijk te blijven, om te kunnen blijven leven, om te kunnen overleven. Alle leven is doorgegeven leven; alle leven is ontvangen leven.

Is ooit het begin van iets aan te wijzen? Zonder Ockhams scheermes te hanteren althans? Een begin is nooit een punctueel te lokaliseren, maar steeds een wijdvertakt gebeuren, met vele, onnaspeurbare vaders en moeders. Een tegen de stroom oplopende delta. Zo is een kunstmatige bevruchting niet te herleiden tot het moment dat de pipet door het membraan van de eicel dringt en er de zaadcel in injecteert. Je kunt toch niet de gevers van de ei- en zaadcel wegpoetsen, noch het ziekenhuis, met alles wat dat omvat aan organisatie, noch de apparatuur, noch de dokters en hun wetenschap en de lange gang van hun opleiding, en de moeizame historische ontdekkingstocht van de natuurwetenschappen naar de nodig kennis, etc. Dat alles zit verstrengeld en samengeperst in dat simpele gebaar van het doorprikken van de wand van de eicel.

Net zo min als Sein und Zeit ontstond tussen pen en papier, die maand maart in 1926, toen de ongeschoren M. Heidegger in die bovenkamer van die boerenwoning in het Zwarte Woud zat te schrijven. Elk begin heeft altijd vele voorafs. Wat heeft M. Heidegger 'gezien', reeds lang voor hij Brentano's boek in handen kreeg? Wàt las hij daar nadien? Wat deed hem op zijn eigen, eigenzinnige en vernieuwende manier Plato en Aristoteles herlezen, of Kant en al die andere filosofen? Wat deed hem zijn leermeester Ed. Husserl op zijn eigenzinnige en originele manier doorgronden en verstaan, dieper als deze zichzelf verstond? Welke rol spelen de universiteit van Marburg, en zijn collega's daar, met onder meer R. Bultmann, en de sfeer van neo-Kantianisme daar rondom hem, en zijn studenten, met hun vragen? En welke inbreng moeten we toebedelen aan de druk van het « publish or perish. »? Wie wijst me hier een duidelijk omschreven beginpunt aan?

Wij, mensen, zijn terecht zo fier over ons denkvermogen. Door ons denken steken we al wat bestaat de loef af."Wij zijn de enigen die kunnen denken."En soms flitst het door onze hersenen:"En in heel het universum."

Toch vraag ik me vaak af wat kennen, wat denken op kosmisch niveau te betekenen heeft. Is die uitzonderlijke gave geen ijdel speeltje, mooi voor de universiteit, mooi voor"Blokken", of"Quitte ou double". Maar overigens zonder enige consequentie voor de kosmos. Heeft dat denken, die wetenschap enige kosmische dimensie? Heeft dat kosmische evolutie-epos dan een muis gebaard?

Ons denken in de bres van het Zijn, dat weten, dat kan toch niet neutraal zijn en zonder consequenties blijven. Bij nader inzien vraag ik me af of wij denkend niet een oneigenlijk gebruik van onze hersenen maken? Zijn ze door de evolutie voor dat denken wel ontwikkeld? Bergson stelde als onderscheidende kenmerken voor ons intellect, tegenover instinct: onzekerheid, weifelen, onbepaaldheid, afstandelijkheid, terwijl instinct geen twijfel kent, geen afstand, en trefzeker handelt, toeslaat of uitvoert.

In de buurt van Genève wroet diep onder de jonge Alpen een 'mol' aan een cirkelvormige tunnel van 27 km. Dat kost miljarden. Waarom geven we die miljarden uit aan dat LHC-project om voorbij het subatomaire te kunnen kijken?

En waarom investeren we miljarden in ruimtereizen om voorbij Big Bang te kunnen gluren? (Cf. De Standaard van vr. 23.05.03, p. 33, St. Stroeyens) En waarom spannen de knapste koppen van de hele wereld zich in om onze wereld te interpreteren? Waarom ontwikkelen ze in dat denken een zò weidse en zò omvattende intersubjectiviteit.

Welke rol neemt sinds Thales van Milete de rationele, wetenschappelijke interpretatie van de kosmos over van de voorhistorische mythische interpretatie? (Cf. W. Heisenberg en Fr. Nietzsche.) Zei niet reeds Teilhard de Chardin dat van nu af aan de mens zijn evolutie bewust, wetens en willens in handen kan en moet nemen? Dat hij vanaf nu zijn eigen evolutie moet sturen. Laat de gedurfde speculaties en beschouwingen van A. N. Whitehead nog buiten beschouwing.

Dat bewuste sturen van de eigen evolutie heeft kosmische consequenties en effecten. Wetenschap is beslist geen ijdele, kosmos-neutrale Spielerei. Het belang van de wetenschap beperkt zich niet tot het onmiddellijke menselijke nut of profijt. De effecten reiken verder dan het onmiddellijke Hier en Nu-voordeel. Verder dan het van-de-hand-in-de-tand-profijt.

Wetenschap en filosofie hebben een meer dan kosmische taak in het Zijn. Ze zijn geen toevallige epifenomenen of bijverschijnselen van de beperktheid en de gespletenheid van het Zijn en de zijnden.

Weten, denken en taal, dat zijn de directe gevolgen van de Riss in het Zijn, van de spleet, van de bres in het Zijn. Ze zijn het directe gevolg van het feit dat het Zijn dat ons uit de zijnden overal rondom ons overrompelend tegemoet treedt, niet met zich zelf monolithisch samenvalt. Toe-val?

Denkend en kennend voeren we twee tegengestelde bewegingen uit. Aan de ene kant isoleren we verschijnselen, elementen, wetten uit een geheel, uit een horizont. Aan de ander kant brengen we deze geïsoleerde elementen weer samen, coördineren we ze en engageren we ze in nieuwe, nog onbestaande, nog onvermoede verbanden, samenhangen en interacties, die geen enkel element uit zichzelf zou volbrengen. We sturen ze, we richten ze, we dwingen ze boven hun normale, eigenlijke vermogen uit te presteren. En vaak maken we er een creatief maar 'oneigenlijk' gebruik van, zoals kinderen met hun speelgoed doen. We manipuleren zo kosmische elementen, kosmische krachten, kosmische wetten, kosmische processen op on-kosmische wijze en met on-kosmische gevolgen. Is dat geen vorm van transcendentie? En de kosmos zou uit zich zelf niet tot die nieuwe verbanden, die nieuwe coördinaties, die nieuwe interacties, die nieuwe processen komen. De kosmos stuurt geen Voyager de ruimte in. De kosmos graaft geen LHC van 27 km om subatomaire deeltjes te isoleren en op te sporen. Door onze kennis kunnen we de kosmos dwingen zijn eigen wetten in te zetten voor activiteiten die hij zelf uit zichzelf niet op het getouw zou zetten of zou volbrengen. De kosmos vervaardigde geen waterstofbom!

Onze kennis brengt ontwikkelingen op gang waar de kosmos niet uit zichzelf aan toe komt, maar waar hij dan verder wel noodgedwongen aan meewerkt.

Menselijke kennis heeft kosmische consequenties en dimensies. Ons menselijk kennen is een groeifactor in het kosmische gebeuren. Onze kennis van de kosmos maakt ons verantwoordelijk voor de toekomst van die kosmos, omdat we de gevolgen van ons handelen voor de kosmos kennen.

En we hebben het dan niet over de milieu-effecten van de industrie, over de aantasting van de ozonlaag, over het in een kosmische flits leegroven van gedurende miljoenen jaren opgespaarde petroleum in de ondergrond, over het broeikaseffect en de opwarming van de aarde en het smelten van de ijskappen aan de polen, over de aantasting van de regenwouden of het uitsterven van zovele soorten planten en dieren. En ook niet over de gevolgen van nucleaire rampen, over de indamming van de Nijl, de Zambezie, of de Yang Tse, over het graven van het Suez kanaal of Panamakanaal. Zonder de mens zou ook het paard 10.000 jaar geleden in Amerika uitgestorven zijn. En zonder onze medische kennis zouden we niet zo massaal de limiet van de een miljard vijfhonderd miljoen hartkloppingen, waarop elk warmbloedig levend wezen recht lijkt te hebben, ver achter ons laten. Binnen de limieten ons door de kosmische wetmatigheden gesteld haalt een mens een leeftijd van hooguit 33 jaar. Onze menselijke kennis brengt in de kosmos ontwikkelingen op gang waar de kosmos niet uit zichzelf aan toe komt.

Menselijke kennis heeft kosmische consequenties en dimensies. Ons menselijk kennen is een kosmische gebeuren. Tevens overvragen we de kosmos. Hoelang blijft deze kosmos overvraagd zonder kosmische gevolgen? We weten wat het broeikaseffect veroorzaakt. We weten wat de gevolgen zijn. Dat maakt ons ethisch verantwoordelijk voor deze gevolgen. We weten dat er maar één Aarde bestaat. En dat we door de toepassing van onze technologische kennis dit unieke juweel in het universum in gevaar brengen.

Ons denken heeft dan wel duidelijk kosmische consequenties. We zijn dan, door onze kennis, voor die consequenties dan ook totaal verantwoordelijk. Vaarwel cocoon-ethiek! Welkom kosmische ethiek!

·

Na het beluisteren van het gesprek dat Jean-Pièrre Rondas had met Jos de Mul, begon ik met veel verwachtingen aan de lectuur van De Domesticatie van het noodlot. Je weet vooraf dat je zult moeten zoeken naar korrels graan tussen veel kaf, want zo’n auteur moet zijn bladzijden halen, net als een renner op training zijn kilometers af moet malen. Veel geleerdheid en belezenheid worden geëtaleerd. Je hoopt toch wat graantjes te kunnen meepikken. Je struikelt al meteen over de behandeling van de begrippen noodlot en toeval. Bestaat noodlot ? Bestaat toeval ? Obligaat worden de Grieken erbij gehaald. En de Romeinen. Ik vrees dat J. de Mul zo niet echt in de diepte graaft. Lezen kan iedereen.

Kent een steen noodlot ? Bestaat er voor een basaltzuil toeval ?

J. de Mul zoekt verheldering in de El Al ramp in de Bijlmer van 04.10.1992. Al wat bij die vliegtuigramp gebeurde, verliep strikt binnen de lineaire kosmisch-causale wetten van de fysica en de chemie. Dat zijn universele, noodzakelijke wetten. Al wat gebeurde is nadien exact na te rekenen volgens die wetten. Niks noodlot noch toeval.

Noodlot en toeval komen pas in beeld met willekeur, met onvoorspelbaarheid, met ‘het kon ook anders’ . Met andere woorden, - en dat heeft J. de Mul goed gezien - als de vrije wil vooraan op de bühne plaats neemt. Als de scène vanuit en rond die vrije wil geregisseerd wordt. Als er een Zelf, als er een Ego’s in het spel komen. Zelfs, Ego’s die niet geabsorbeerd worden, niet gevat zitten, niet vastgemuurd zitten in de onverbiddelijke kosmische causaliteit.

Die Zelfs, die Ego’s opereren niet onder de dwang van die lineaire kosmische wetten. En voor hen kan toen het noodlot toevallig toeslaan. Geen enkele kosmische wet deed de slachtoffers van de ramp van 04.10.1992 op dat moment op die plaats zijn. Hun agenda werd niet ingevuld noch door de fysica noch door de chemie. Zij hadden een andere agenda. Een vrije agenda.

En als die beide agenda’s kruisen, dan kan noodlot toeslaan, dan kan een ontmoeting toeal worden.

De mens opereert wel met behulp van de kosmische causaliteit; zij dient hem wel tot voetstuk.

Net zoals een mooie gotische kerk alle eigenschappen van materialen en alle wetten van de zwaartekracht moet respecteren. Maar de mens wendde die wetten vrij aan, manipuleerde ze om een mooi gebouw op te richten ! Maar zij bepaalden niet zijn agenda.

Ik stel daarbij twee interactiegebieden tegenover elkaar, of beter in elkaars verlengde : het gebied van de natuurnoodzakelijke causale interacties waaruit een gebied van vrije humane interacties emergeert.

Die ogenschijnlijke tegenstelling tussen gesloten causale interacties en humane vrij emergerende interacties is geen heruitgave van een verdoken en verfoeilijk dualisme. Neen !

We zien het noodlot pas toeslaan als de kosmos je eigen humane emergerende interacties met de kosmos de pas afsnijdt, en als die kosmos zijn eigen blinde, brutale wetten ‘unumgänglich’ opdringt. Als de kosmos je geen ruimte laat tot eigen initiatief, tot een eigen visie op en een eigen interpretatie van wat gebeurt of te gebeuren staat. Als noch kennis, noch inzicht, noch oordeel, noch selectie je enige ruimte voor eigen beslissingen open aat of voor eigen initiatief, voor vrije beslissingen die leiden tot vrije handelingen.

In het noodlot wordt je Zelf op zij gezet ! Dat Zelf is dan uitgerangeerd. Er is dan geen ruimte voor enige vorm van emergeren. Vrij ben je als je, voor viersprongen staande, vrij kunt beslissen welke richting je uitgaat ; of als je in gezelschap van jokers, zelf kiest waarvoor je ze inzet. Als je onvoorspelbaar moogt presteren. Een eigen inzicht kunt ontwerpen; een eigen interpretatie mogelijk blijft en zinvol ; als je zelf kunt selecteren volgens zelf gekozen criteria en zelf kunt kiezen wat je zelf belangrijk of te verwaarlozen vindt en wat in je eigen levensproject past ; als je op vrije basis kunt beslissen en vrij volgens je eigen motieven tot handelen over kunt gaan.

Denken en voorlopigheid, dat zijn twee zussen !

Denken loopt nooit in een steegje dood. Alle echten bezinnende denken is voorlopig, want het heeft net de grens overgestoken en verkent een niemandsland. Echte denken verlegt de grenzen. Het ontgrenst alle grenzen. Bezonnen denken is transcenderend, emergerend denken. Ontginnend denken. Verkennend, explorerend en baanbrekend denken. Ver van elk fundamentum inconcussum, ver van elke evidentia die je alleen maar het zwijgen kan opleggen. Het echte denken verlaat het ‘besloten hofken’ van de louter causale relaties.
Denken kent geen termina, geen eindpunten. Denken ont-kent alle termina, alle grenzen. Zelfs de natuurwetenschapper overschrijdt grenzen, al steunt hij daarbij wel op vaststaande krachten, op streng causale relaties en onwrikbare kosmische wetten. De natuurwetenschapper probeert hypotheses uit en , Newton ten spijt (Hypotheses non fingo !), fingeert hij eerst zijn hypotheses. Ook de echt natuurwetenschapper ont-grenst al denkend zijn terrein.

Alle denken is ervaringvoorbereidend. Ervaren en denken zijn dus geen tegengestelden ! Ze liggen in elkaars verlengde. Ze bestuiven elkaar wederzijds.

Denken wordt te vaak zonder onderscheid en te exclusief in het hoekje van het causale denken geduwd.

Dat is het denkend volgens de lijnen van de logica, van de methode, van de kosmische krachten, binnen het carcan van de causaliteit.

Je hebt het causale denken dat naar het begin kijkt, naar het ontstaan, naar de oorzaken terugkijkt. En dat daar verstrikt blijft zitten in causale relaties.

Het echte denken gaat aan die dwingende causale relaties voorbij.

Descartes had echt wat gezien : cogito ergo sum. Dat was een belangrijk inzicht. Hij had begrepen dat het echte denken door de oppervlakte, door de schors heen boorde, voorbij de onmiddellijke gegevens trok en er doorheen zag , en zo bij het Sein aanbelandde. Hij interpreteerde dit inzicht echter fout, en werkte het ook fout uit. Hij had duidelijk gezien dat er twee werelden waren, de wereld van de res extensa, waar de causale relaties een hele mechanica beheersten, en daarnaast de wereld van de geest.

Pas al denkend kom je los van de kosmos en zijn ‘unumgängliche’ lineairteit. Pas al denkend kun je humaan emergeren. Pas al denkend kun je plannen maken, ontwerpen, mogelijkheden zien. Al denkend mogelijkheden zien is niet zien-wat-nog-niet-is, maar is , doorstotend naar het Sein, daarin de weelde vermoeden en er naar reiken. De echte beloofde rijkdom van het Sein in het vizier krijgen.

Denken is reikhalzend uitkijken naar weelde van het Zijn.

Denken en voorlopigheid, dat zijn twee zussen !

Denken loopt nooit in een steegje dood. Alle echten bezinnende denken is voorlopig, want het heeft net de grens overgestoken en verkent een niemandsland. Echte denken verlegt de grenzen. Het ontgrenst alle grenzen. Bezonnen denken is transcenderend, emergerend denken. Ontginnend denken. Verkennend, explorerend en baanbrekend denken. Ver van elk fundamentum inconcussum, ver van elke evidentia die je alleen maar het zwijgen kan opleggen. Het echte denken verlaat het ‘besloten hofken’ van de louter causale relaties.
Denken kent geen termina, geen eindpunten. Denken ont-kent alle termina, alle grenzen. Zelfs de natuurwetenschapper overschrijdt grenzen, al steunt hij daarbij wel op vaststaande krachten, op streng causale relaties en onwrikbare kosmische wetten. De natuurwetenschapper probeert hypotheses uit en , Newton ten spijt (Hypotheses non fingo !), fingeert hij eerst zijn hypotheses. Ook de echt natuurwetenschapper ont-grenst al denkend zijn terrein.

Alle denken is ervaringvoorbereidend. Ervaren en denken zijn dus geen tegengestelden ! Ze liggen in elkaars verlengde. Ze bestuiven elkaar wederzijds.

Denken wordt te vaak zonder onderscheid en te exclusief in het hoekje van het causale denken geduwd.

Dat is het denkend volgens de lijnen van de logica, van de methode, van de kosmische krachten, binnen het carcan van de causaliteit.

Je hebt het causale denken dat naar het begin kijkt, naar het ontstaan, naar de oorzaken terugkijkt. En dat daar verstrikt blijft zitten in causale relaties.

Het echte denken gaat aan die dwingende causale relaties voorbij.

Descartes had echt wat gezien : cogito ergo sum. Dat was een belangrijk inzicht. Hij had begrepen dat het echte denken door de oppervlakte, door de schors heen boorde, voorbij de onmiddellijke gegevens trok en er doorheen zag , en zo bij het Sein aanbelandde. Hij interpreteerde dit inzicht echter fout, en werkte het ook fout uit. Hij had duidelijk gezien dat er twee werelden waren, de wereld van de res extensa, waar de causale relaties een hele mechanica beheersten, en daarnaast de wereld van de geest.

Pas al denkend kom je los van de kosmos en zijn ‘unumgängliche’ lineairteit. Pas al denkend kun je humaan emergeren. Pas al denkend kun je plannen maken, ontwerpen, mogelijkheden zien. Al denkend mogelijkheden zien is niet zien-wat-nog-niet-is, maar is , doorstotend naar het Sein, daarin de weelde vermoeden en er naar reiken. De echte beloofde rijkdom van het Sein in het vizier krijgen.

Denken is reikhalzend uitkijken naar weelde van het Zijn.

Denken en voorlopigheid, dat zijn twee zussen !

Denken loopt nooit in een steegje dood. Alle echten bezinnende denken is voorlopig, want het heeft net de grens overgestoken en verkent een niemandsland. Echte denken verlegt de grenzen. Het ontgrenst alle grenzen. Bezonnen denken is transcenderend, emergerend denken. Ontginnend denken. Verkennend, explorerend en baanbrekend denken. Ver van elk fundamentum inconcussum, ver van elke evidentia die je alleen maar het zwijgen kan opleggen. Het echte denken verlaat het ‘besloten hofken’ van de louter causale relaties.
Denken kent geen termina, geen eindpunten. Denken ont-kent alle termina, alle grenzen. Zelfs de natuurwetenschapper overschrijdt grenzen, al steunt hij daarbij wel op vaststaande krachten, op streng causale relaties en onwrikbare kosmische wetten. De natuurwetenschapper probeert hypotheses uit en , Newton ten spijt (Hypotheses non fingo !), fingeert hij eerst zijn hypotheses. Ook de echt natuurwetenschapper ont-grenst al denkend zijn terrein.

Alle denken is ervaringvoorbereidend. Ervaren en denken zijn dus geen tegengestelden ! Ze liggen in elkaars verlengde. Ze bestuiven elkaar wederzijds.

Denken wordt te vaak zonder onderscheid en te exclusief in het hoekje van het causale denken geduwd.

Dat is het denkend volgens de lijnen van de logica, van de methode, van de kosmische krachten, binnen het carcan van de causaliteit.

Je hebt het causale denken dat naar het begin kijkt, naar het ontstaan, naar de oorzaken terugkijkt. En dat daar verstrikt blijft zitten in causale relaties.

Het echte denken gaat aan die dwingende causale relaties voorbij.

Descartes had echt wat gezien : cogito ergo sum. Dat was een belangrijk inzicht. Hij had begrepen dat het echte denken door de oppervlakte, door de schors heen boorde, voorbij de onmiddellijke gegevens trok en er doorheen zag , en zo bij het Sein aanbelandde. Hij interpreteerde dit inzicht echter fout, en werkte het ook fout uit. Hij had duidelijk gezien dat er twee werelden waren, de wereld van de res extensa, waar de causale relaties een hele mechanica beheersten, en daarnaast de wereld van de geest.

Pas al denkend kom je los van de kosmos en zijn ‘unumgängliche’ lineairteit. Pas al denkend kun je humaan emergeren. Pas al denkend kun je plannen maken, ontwerpen, mogelijkheden zien. Al denkend mogelijkheden zien is niet zien-wat-nog-niet-is, maar is , doorstotend naar het Sein, daarin de weelde vermoeden en er naar reiken. De echte beloofde rijkdom van het Sein in het vizier krijgen.

Denken is reikhalzend uitkijken naar weelde van het Zijn.

             Zijn  -  Tijd  -  Openheid  -  Mens


Ik blijf me vastbijten in Heideggers visie op tijd. Ik vrees mijn tanden er op stuk te zullen bijten! Hij is afgrondelijk diep!

Ik lees ook in commentaren. Maar die dansen om de hete brij heen! Net zoals ze zijn twee andere hoofdwerken niet durven aante pakken! Beiträge zur Philosophie van 1936 en Besinnung van 1937. Over Beiträge vond ik een bundel commentaren, maar die sluipen als een loerende poes allemaal op veilige afstand rond de kern, rond de gloed van het vuur.

Zijn is onbereikbaar zonder Offenheit! Zonder Erschlossenheit. En die Erschlossenheit hoort niet exclusief toe aan Dasein, aan de mens! Erschlossenheit, Offenheit hoort ook bij de 'Dinge'! Hoort ook bij de 'Welt'. Bij 'Vorhandenes'.

Het is echter wel pas Dasein , pas de mens, die deze Offenheit echt open doet gaan, doet open bloeien. Die de epifanie realiteit doet worden. De 'Dinge' gaan maar open door de mens. Door ingreep van de mens. 'Ingreep'? Neen , door respect van de mens. De 'Dinge' kunnen maar emergeren door de mens. Pas door de mens wordt koper een klaroen of een stuk boom een viool.!

Alleen de mens heeft oog voor de vele viersprongen, en kan selecties en keuzes maken op basis van inzicht. Alleen de mens weet hoe met jokers om te gaan. Alleen hij weet waar, hoe en voor welk doel die jokers in te zetten. Op zich 'draaien' de 'Dinge' binnen hun blinde causale verbanden compact en doelloos rond, cirkelen ze van begin naar resultaat, dat weer begin wordt, en weer resultaat, ad infinitum.

Heidegger zegt: " Zeit gibt es nicht ohne den Menschen."

Sein is het resultaat van synergie! Van een samenwerking. Het komt van twee kanten.

Maar alleen Dasein ziet mogelijkheden.

Alleen Dasein kan zien wat nog-niet-is.

Alleen Dasein kan vooruitlopen, Vorlaufen, kan plannen maken, kan het eigen einde voorzien.

Alleen Dasein ontsluit de monolithische compactheid van het Zijn.

Alleen de mens slaat vlietend water uit de vaste rots!

Alleen de mens omvademt begin en einde, verleden en toekomst in het heden.

Zonder de mens zou de tijd enkel Nu, Nu, Nu, Nu,…..zijn: een zinloze, inhoudsloze opeenvolging van 'Jetzts'.

Een lege 'Reihe'. Geen 'Gang'. Geen queeste. Geen Graaltocht. Nooit Aufbau. Geen groei.

Alleen de mens reikt uit, kan uitreiken naar de apotheose van de Exuberante.

Ook in zijn Da, in zijn ‘wereldse’ component staat de mens open, emergeert hij, ontsnapte hij, ontstijgt hij de ‘Dinge’, het ‘Vorhandene’. Da, als Welt, is pas open door Dasein.

In de ‘Dinge’ Sein epifaneren is de hoogste vorm van emergeren. Is de hoogste transcendentie.

Dasein heeft in het heden maar een verleden met mogelijkheden vanuit een toekomst.

In Zur Sache des Denkens, p. 17, lees je "Zeit gibt es nicht ohne den Menschen." En meteen vraagt Heidegger: "Doch was meint dieses ‘nicht ohne’?" Ook ‘Zeit’ is het resultaat van synergie! Het komt van twee kanten! Van Dasein én zijn Welt. EN, UND. Dat woordje, waar heel Sein und Zeit om draait, waar Zeit und Sein om draait. Dasein én Welt. Welt én Dasein. Dasein als openend Dasein en zijn Wel. Welt als ‘weltende’ Welt en Dasein. Omdat beide om elkaars openheid smeken. Omdat beide elkaar, wederzijds en wederkerig, ogivaal, openheid aanbieden, en die van elkaar aanvaarden.

En zichzelf pas vinden in elkaars aanvaarde openheid, en wòrden. Groeien. Open bloeien. Zichzelf als Zelf , in hun eigen eigenheid, in hun Zelf, pas in elkaars geschonken en aanvaarde openheid vinden.

Zelf in/door de openheid naar de andere. ‘Nicht ohne’!

"Ist der Mensch der Geber der Zeit, oder ihr Empfänger?" "Nur Mensch sein kann."

Alleen in het door Zeit afgeschermde, opengewerkte en verdunde Sein kunnen we als mens bestaand. Alleen in de tot 3-polige (Verleden, Toekomst, Heden ) eenheid opengewerkte tijd kan de mens het Sein affronteren zonder erdoor te worden verzengd. Alleen als door de tijd de monolithische compactheid van het Sein opengewerkt is, opgeklopt, en luchtig gemaakt, is het voor de mens draaglijk, leefbaar en ‘ in te ademen’.

Alleen als Sein door Zeit tot Zeit-Spiel-Raum aus-gelegt is, alleen als Sein als ‘dreifällig lichtendes Reichen’ op veilige afstand van Dasein gehouden wordt, pas dan kan Dasein bestaan. Alleen dan kan de mens pas mens zijn. Dan krijgt hij adem-, levens- en bestaansruimte. Alleen in de openheid.

Dat mysterieuze Reichen dat niet raakt, dat enkel vanop afstand aanreikt, aanbiedt. Een wederzijds, wederkerig, ogivaal reiken, in respect voor elkaars Zelf. Geen dwingende, ingrijpende, opdringerige contact-causaliteit!

Hoe indringend, hoe ‘compact’ zegt Heidegger het : "Die eigentliche Zeit ist die ihr dreifältig lichtendes Reichen einigende Nähe von Anwesen aus der Gegenwart, Gewesenheit und Zukunft."

Nähe: wel in elkaars nabijheid, respectvol in elkaars buurt! Als het liefdespaar in de doorschijnende stolp van Jeroen Bosch’ Tuin der lusten! Wel binnen elkaars Zijnsbereik, binnen re-spectvolle nabijheid.

Een nabijheid die ruimte biedt en laat. Een beschermende ruimte, een groei-ruimte als een schoot. Nabijheid die op afstand blijft, eerbiedige afstand; wel een uitnodigende, verlokkende , roepende, bemoedigende nabijheid op afstand.

‘Verweigerend-vorenthaltende Nähe’. Geen contact-causaliteit. Geen dwang, geen oppressie. Maar evenwel toch ‘bestimmende’ nabijheid. Geen onverschillige, maar mede-bepalende, mede-stichtende nabijheid. Ogivaal. ‘Kein Gemächte’ . Geen fabrikaten!

‘Anwesen aus’: in het snijpunt van drie licht stralende bundels, die elkaar niet uitschakelen of afschaffen, maar elkaar bevestigen, versterken, en tot volle ontplooiing laten komen.

Pas in dit ontspannen , in dit opengewerkte Zijn, in dit door Offenheit luchtig gemaakte Sein kan de mens bestaan en leven!

Voorlopig houd ik het hierbij.

                Een denker is een rugzaktoerist

Vandaag ben ik maar weer eens in M. Heideggers Zur Sache des Denkens gedoken. De eerste 25 pp. onder de titel Zeit und Sein, zijn afgrondelijk diep! Dat is een voordracht van januari 1962 en zou de uitwerking zijn van het deel van Sein und Zeit, dat hij in 1927 niet publiceerde en zou verbrand hebben. Ik lees het voor de zoveelste keer!

Vandaag blijf ik ander half uur hangen bij p 1 & 2. Je kunt je niet voorstellen hoe secuur M. Heidegger zijn inzichten formuleerde! Zelfs de terzijdes. En juist daarin verraadt hij zich nog het meest! In dat 'en passant' gezegde.

In het begin denkt hij na over wat denken is, waartoe denken dient, wat denken inhoudt, hoe het werkt, welke middelen het aanwendt en welke resultaten het oplevert.

Om daarover iets te kunnen zeggen, vraagt hij zich af hoe we naar een schilderij van Paul Klee kijken, hoe wel een gedicht van Georg Trakl lezen of een mathematisch-fysische uiteenzetting van Werner Heisenberg.

Telkens sluit hij dat voorbeeld af met het refreintje dat we telkens : "jeden Anspruch auf unmittelbare Verständlichkeit preisgeben." Iedereen aanvaardt grif dat afzien van onmiddellijk begrip voor poëzie, voor schilderkunst, voor natuurwetenschappelijke uiteenzettingen. Daartegenover vinden we dat het filosofische denken voor iedereen onmiddellijk en zo maar bereikbaar is en moet zijn! Dat daar onmiddellijke inzichten en levenswijsheden onmiddellijk voor het oprapen liggen.

Ik vind dat M. Heideggers visie dicht aanleunt bij de Tao: voorbij onze woorden, voorbij ons spreken, voorbij taal, voorbij kennen en weten, voorbij denken ligt een gebied waarvoor wij 'ni voile ni barque' (Littré ) hebben. Iets dat ons totaal ontsnapt, dat we nooit in de greep krijgen of zullen krijgen. Iets dat we nauwelijks kunnen vermoeden, waar we naar kunnen verlangen, naar kunnen hunkeren, maar dat zoals de einder, wijkt bij elke benadering. Door elke benadering. Het schilderij, het gedicht, de beschouwing verwijzen naar iets dat daar voorbij ligt. Ze zijn zelf , alleen, allenig, op zichzelf, niets; ze hebben zelf geen inhoud, zijn louter verwijzing. Het zijn weg-wijzers. Door-verwijzers. Ze zetten ons op weg naar een onbestemd gebied.

Ze trekken onze aandacht, geven aanzetten, leggen merkstenen, vlondertjes, waar je over moet stappen. Maar de oversteek moeten we zelf voltrekken! En ook het zien dat het maar verwijzers zijn, moeten we zelf voltrekken. Die oversteek is riskant en zonder zekerheid noch grond. Zelfs de hulpmiddelen zijn maar van betwijfelbaar allooi, met onvoorspelbare uitkomst. Grassprietjes waaraan we een vol vertrouwen moeten aan op hangen. De overkant valt amper te vermoeden. We moeten wel zelf de weg-wijzer ontcijferen.

Heidegger zegt dat de luisteraars naar Aussagesätzen moeten 'zugehören, weil es gilt, Unvergängliches, aber Vorläufiges zu denken."

Dat is dus denken!

Je overleveren aan krakkemikkige middelen ( géén feilloos werkende oorzaken! ). Maar het 'moet': Unumgängliches, al blijft het resultaat maar 'Vorläufiges'. Opvallend dat de laatste woorden van zijn voordracht tot het publiek luiden: 'Er had nur in Aussagesätzen gesprochen."

Er volgt een verslag van een seminarie over deze voordracht , en dat verslag sluit af met een citaat van H. E. Nossach: " Man müsse da sein, sagte er, wenn man angerufen werde, .. "

Denken: wat een riskante, onzekere, en toch zijns-noodzakelijke bezigheid!

Het denken reikt voorbij alle hulpmiddelen. Reikt tot in de buurt van het enige echte, noodzakelijke.

Tot nabij het Unumgängliche;

Maar het blijft 'Vorläufiges'.

Met ontoereikende middelen.

Op basis van door-verwijzingen.

Je moet de wegwijzer wel zien, en dan zelf interpreteren!

Dat subtiele spel van zien en interpreteren! Van krijgen en zelf realiseren.

Dat citaat van Nossach heb ik afgebroken, en gaat verder: " doch selbst anrufen, das sei das Verkehrteste, was man tun könne."

Denken blijft een riskante onderneming! Een klontje suiker verdwijnt onontkoombaar in de koffie. Daar komt geen denken bij te pas. Daar is geen uitweg mogelijk, geen wijkende einder, geen weg ernaast of erover!

We mogen ons op schilderijen , op gedichten, op theorieën niet blind staren. Ze zijn HET niet. We moeten er voorbij proberen te kijken! Tao!

De weg die niet te volgen is! ( P. de Martelaere )

De wegwijzers achter ons laten, onze schepen achter ons verbranden, het onbekende tegemoet.

Voorbij taal en weten.

M. Heidegger denkt totaal buiten elk natuurcausaal verband! Denken is geen causaal proces, met vast verloop en vooraf vastgelegde uitkomst, Ge-volg-en. Denken verloopt totaal anders. Blijft in het ongewisse. Zonder bewijzen, zonder dwingende argumenten, zonder logica, zonder strenge methodes, zonder routines of afspraken of geplogenheden. Geen evidentie, geen gronden, geen steunpunten, geen fundamentum inconcussum.

Denken is grabbelen naar houvast, ronddraaiend en meegesleurd naar het hart van de maalstroom.

M. Heidegger geeft zijn gehoor dan ook vooraf een 'Wink': "Es gilt, nicht eine Reihe von Aussagesätzen anzuhören, sondern dem Gang des Zeigens zu folgen."

Heidegger noemde zijn boeken ook : "Geen Werken, maar Wegen".

Denken is op weg zijn, onder weg zijn. Homo viator.

Een denker is een pover uitgeruste rugzaktoerist.

Heidegger zegt zelfs nog scherper: "Aussagesätzen" zijn ‘Hindernisse’, die ‘zu überwinden sein’, want op zich ‘unzureichend’ . Hij besluit zijn voordracht met de bedenking: ze zullen zeggen: "Er hat nur im Aussagesätzen gesprochen!" p.25.

Hoe vaak voelen we ons zo, zonder stevige houvast? Welke zekerheid? Hoe ver voorbij de gegeven feiten moeten we zelf denken, enkel steunend op onszelf. Rugzaktoerist in eigen ziel!

                Een denker is een rugzaktoerist

Vandaag ben ik maar weer eens in M. Heideggers Zur Sache des Denkens gedoken. De eerste 25 pp. onder de titel Zeit und Sein, zijn afgrondelijk diep! Dat is een voordracht van januari 1962 en zou de uitwerking zijn van het deel van Sein und Zeit, dat hij in 1927 niet publiceerde en zou verbrand hebben. Ik lees het voor de zoveelste keer!

Vandaag blijf ik ander half uur hangen bij p 1 & 2. Je kunt je niet voorstellen hoe secuur M. Heidegger zijn inzichten formuleerde! Zelfs de terzijdes. En juist daarin verraadt hij zich nog het meest! In dat 'en passant' gezegde.

In het begin denkt hij na over wat denken is, waartoe denken dient, wat denken inhoudt, hoe het werkt, welke middelen het aanwendt en welke resultaten het oplevert.

Om daarover iets te kunnen zeggen, vraagt hij zich af hoe we naar een schilderij van Paul Klee kijken, hoe wel een gedicht van Georg Trakl lezen of een mathematisch-fysische uiteenzetting van Werner Heisenberg.

Telkens sluit hij dat voorbeeld af met het refreintje dat we telkens : "jeden Anspruch auf unmittelbare Verständlichkeit preisgeben." Iedereen aanvaardt grif dat afzien van onmiddellijk begrip voor poëzie, voor schilderkunst, voor natuurwetenschappelijke uiteenzettingen. Daartegenover vinden we dat het filosofische denken voor iedereen onmiddellijk en zo maar bereikbaar is en moet zijn! Dat daar onmiddellijke inzichten en levenswijsheden onmiddellijk voor het oprapen liggen.

Ik vind dat M. Heideggers visie dicht aanleunt bij de Tao: voorbij onze woorden, voorbij ons spreken, voorbij taal, voorbij kennen en weten, voorbij denken ligt een gebied waarvoor wij 'ni voile ni barque' (Littré ) hebben. Iets dat ons totaal ontsnapt, dat we nooit in de greep krijgen of zullen krijgen. Iets dat we nauwelijks kunnen vermoeden, waar we naar kunnen verlangen, naar kunnen hunkeren, maar dat zoals de einder, wijkt bij elke benadering. Door elke benadering. Het schilderij, het gedicht, de beschouwing verwijzen naar iets dat daar voorbij ligt. Ze zijn zelf , alleen, allenig, op zichzelf, niets; ze hebben zelf geen inhoud, zijn louter verwijzing. Het zijn weg-wijzers. Door-verwijzers. Ze zetten ons op weg naar een onbestemd gebied.

Ze trekken onze aandacht, geven aanzetten, leggen merkstenen, vlondertjes, waar je over moet stappen. Maar de oversteek moeten we zelf voltrekken! En ook het zien dat het maar verwijzers zijn, moeten we zelf voltrekken. Die oversteek is riskant en zonder zekerheid noch grond. Zelfs de hulpmiddelen zijn maar van betwijfelbaar allooi, met onvoorspelbare uitkomst. Grassprietjes waaraan we een vol vertrouwen moeten aan op hangen. De overkant valt amper te vermoeden. We moeten wel zelf de weg-wijzer ontcijferen.

Heidegger zegt dat de luisteraars naar Aussagesätzen moeten 'zugehören, weil es gilt, Unvergängliches, aber Vorläufiges zu denken."

Dat is dus denken!

Je overleveren aan krakkemikkige middelen ( géén feilloos werkende oorzaken! ). Maar het 'moet': Unumgängliches, al blijft het resultaat maar 'Vorläufiges'. Opvallend dat de laatste woorden van zijn voordracht tot het publiek luiden: 'Er had nur in Aussagesätzen gesprochen."

Er volgt een verslag van een seminarie over deze voordracht , en dat verslag sluit af met een citaat van H. E. Nossach: " Man müsse da sein, sagte er, wenn man angerufen werde, .. "

Denken: wat een riskante, onzekere, en toch zijns-noodzakelijke bezigheid!

Het denken reikt voorbij alle hulpmiddelen. Reikt tot in de buurt van het enige echte, noodzakelijke.

Tot nabij het Unumgängliche;

Maar het blijft 'Vorläufiges'.

Met ontoereikende middelen.

Op basis van door-verwijzingen.

Je moet de wegwijzer wel zien, en dan zelf interpreteren!

Dat subtiele spel van zien en interpreteren! Van krijgen en zelf realiseren.

Dat citaat van Nossach heb ik afgebroken, en gaat verder: " doch selbst anrufen, das sei das Verkehrteste, was man tun könne."

Denken blijft een riskante onderneming! Een klontje suiker verdwijnt onontkoombaar in de koffie. Daar komt geen denken bij te pas. Daar is geen uitweg mogelijk, geen wijkende einder, geen weg ernaast of erover!

We mogen ons op schilderijen , op gedichten, op theorieën niet blind staren. Ze zijn HET niet. We moeten er voorbij proberen te kijken! Tao!

De weg die niet te volgen is! ( P. de Martelaere )

De wegwijzers achter ons laten, onze schepen achter ons verbranden, het onbekende tegemoet.

Voorbij taal en weten.

M. Heidegger denkt totaal buiten elk natuurcausaal verband! Denken is geen causaal proces, met vast verloop en vooraf vastgelegde uitkomst, Ge-volg-en. Denken verloopt totaal anders. Blijft in het ongewisse. Zonder bewijzen, zonder dwingende argumenten, zonder logica, zonder strenge methodes, zonder routines of afspraken of geplogenheden. Geen evidentie, geen gronden, geen steunpunten, geen fundamentum inconcussum.

Denken is grabbelen naar houvast, ronddraaiend en meegesleurd naar het hart van de maalstroom.

M. Heidegger geeft zijn gehoor dan ook vooraf een 'Wink': "Es gilt, nicht eine Reihe von Aussagesätzen anzuhören, sondern dem Gang des Zeigens zu folgen."

Heidegger noemde zijn boeken ook : "Geen Werken, maar Wegen".

Denken is op weg zijn, onder weg zijn. Homo viator.

Een denker is een pover uitgeruste rugzaktoerist.

Heidegger zegt zelfs nog scherper: "Aussagesätzen" zijn ‘Hindernisse’, die ‘zu überwinden sein’, want op zich ‘unzureichend’ . Hij besluit zijn voordracht met de bedenking: ze zullen zeggen: "Er hat nur im Aussagesätzen gesprochen!" p.25.

Hoe vaak voelen we ons zo, zonder stevige houvast? Welke zekerheid? Hoe ver voorbij de gegeven feiten moeten we zelf denken, enkel steunend op onszelf. Rugzaktoerist in eigen ziel!

                Een denker is een rugzaktoerist

Vandaag ben ik maar weer eens in M. Heideggers Zur Sache des Denkens gedoken. De eerste 25 pp. onder de titel Zeit und Sein, zijn afgrondelijk diep! Dat is een voordracht van januari 1962 en zou de uitwerking zijn van het deel van Sein und Zeit, dat hij in 1927 niet publiceerde en zou verbrand hebben. Ik lees het voor de zoveelste keer!

Vandaag blijf ik ander half uur hangen bij p 1 & 2. Je kunt je niet voorstellen hoe secuur M. Heidegger zijn inzichten formuleerde! Zelfs de terzijdes. En juist daarin verraadt hij zich nog het meest! In dat 'en passant' gezegde.

In het begin denkt hij na over wat denken is, waartoe denken dient, wat denken inhoudt, hoe het werkt, welke middelen het aanwendt en welke resultaten het oplevert.

Om daarover iets te kunnen zeggen, vraagt hij zich af hoe we naar een schilderij van Paul Klee kijken, hoe wel een gedicht van Georg Trakl lezen of een mathematisch-fysische uiteenzetting van Werner Heisenberg.

Telkens sluit hij dat voorbeeld af met het refreintje dat we telkens : "jeden Anspruch auf unmittelbare Verständlichkeit preisgeben." Iedereen aanvaardt grif dat afzien van onmiddellijk begrip voor poëzie, voor schilderkunst, voor natuurwetenschappelijke uiteenzettingen. Daartegenover vinden we dat het filosofische denken voor iedereen onmiddellijk en zo maar bereikbaar is en moet zijn! Dat daar onmiddellijke inzichten en levenswijsheden onmiddellijk voor het oprapen liggen.

Ik vind dat M. Heideggers visie dicht aanleunt bij de Tao: voorbij onze woorden, voorbij ons spreken, voorbij taal, voorbij kennen en weten, voorbij denken ligt een gebied waarvoor wij 'ni voile ni barque' (Littré ) hebben. Iets dat ons totaal ontsnapt, dat we nooit in de greep krijgen of zullen krijgen. Iets dat we nauwelijks kunnen vermoeden, waar we naar kunnen verlangen, naar kunnen hunkeren, maar dat zoals de einder, wijkt bij elke benadering. Door elke benadering. Het schilderij, het gedicht, de beschouwing verwijzen naar iets dat daar voorbij ligt. Ze zijn zelf , alleen, allenig, op zichzelf, niets; ze hebben zelf geen inhoud, zijn louter verwijzing. Het zijn weg-wijzers. Door-verwijzers. Ze zetten ons op weg naar een onbestemd gebied.

Ze trekken onze aandacht, geven aanzetten, leggen merkstenen, vlondertjes, waar je over moet stappen. Maar de oversteek moeten we zelf voltrekken! En ook het zien dat het maar verwijzers zijn, moeten we zelf voltrekken. Die oversteek is riskant en zonder zekerheid noch grond. Zelfs de hulpmiddelen zijn maar van betwijfelbaar allooi, met onvoorspelbare uitkomst. Grassprietjes waaraan we een vol vertrouwen moeten aan op hangen. De overkant valt amper te vermoeden. We moeten wel zelf de weg-wijzer ontcijferen.

Heidegger zegt dat de luisteraars naar Aussagesätzen moeten 'zugehören, weil es gilt, Unvergängliches, aber Vorläufiges zu denken."

Dat is dus denken!

Je overleveren aan krakkemikkige middelen ( géén feilloos werkende oorzaken! ). Maar het 'moet': Unumgängliches, al blijft het resultaat maar 'Vorläufiges'. Opvallend dat de laatste woorden van zijn voordracht tot het publiek luiden: 'Er had nur in Aussagesätzen gesprochen."

Er volgt een verslag van een seminarie over deze voordracht , en dat verslag sluit af met een citaat van H. E. Nossach: " Man müsse da sein, sagte er, wenn man angerufen werde, .. "

Denken: wat een riskante, onzekere, en toch zijns-noodzakelijke bezigheid!

Het denken reikt voorbij alle hulpmiddelen. Reikt tot in de buurt van het enige echte, noodzakelijke.

Tot nabij het Unumgängliche;

Maar het blijft 'Vorläufiges'.

Met ontoereikende middelen.

Op basis van door-verwijzingen.

Je moet de wegwijzer wel zien, en dan zelf interpreteren!

Dat subtiele spel van zien en interpreteren! Van krijgen en zelf realiseren.

Dat citaat van Nossach heb ik afgebroken, en gaat verder: " doch selbst anrufen, das sei das Verkehrteste, was man tun könne."

Denken blijft een riskante onderneming! Een klontje suiker verdwijnt onontkoombaar in de koffie. Daar komt geen denken bij te pas. Daar is geen uitweg mogelijk, geen wijkende einder, geen weg ernaast of erover!

We mogen ons op schilderijen , op gedichten, op theorieën niet blind staren. Ze zijn HET niet. We moeten er voorbij proberen te kijken! Tao!

De weg die niet te volgen is! ( P. de Martelaere )

De wegwijzers achter ons laten, onze schepen achter ons verbranden, het onbekende tegemoet.

Voorbij taal en weten.

M. Heidegger denkt totaal buiten elk natuurcausaal verband! Denken is geen causaal proces, met vast verloop en vooraf vastgelegde uitkomst, Ge-volg-en. Denken verloopt totaal anders. Blijft in het ongewisse. Zonder bewijzen, zonder dwingende argumenten, zonder logica, zonder strenge methodes, zonder routines of afspraken of geplogenheden. Geen evidentie, geen gronden, geen steunpunten, geen fundamentum inconcussum.

Denken is grabbelen naar houvast, ronddraaiend en meegesleurd naar het hart van de maalstroom.

M. Heidegger geeft zijn gehoor dan ook vooraf een 'Wink': "Es gilt, nicht eine Reihe von Aussagesätzen anzuhören, sondern dem Gang des Zeigens zu folgen."

Heidegger noemde zijn boeken ook : "Geen Werken, maar Wegen".

Denken is op weg zijn, onder weg zijn. Homo viator.

Een denker is een pover uitgeruste rugzaktoerist.

Heidegger zegt zelfs nog scherper: "Aussagesätzen" zijn ‘Hindernisse’, die ‘zu überwinden sein’, want op zich ‘unzureichend’ . Hij besluit zijn voordracht met de bedenking: ze zullen zeggen: "Er hat nur im Aussagesätzen gesprochen!" p.25.

Hoe vaak voelen we ons zo, zonder stevige houvast? Welke zekerheid? Hoe ver voorbij de gegeven feiten moeten we zelf denken, enkel steunend op onszelf. Rugzaktoerist in eigen ziel!

                Een denker is een rugzaktoerist

Vandaag ben ik maar weer eens in M. Heideggers Zur Sache des Denkens gedoken. De eerste 25 pp. onder de titel Zeit und Sein, zijn afgrondelijk diep! Dat is een voordracht van januari 1962 en zou de uitwerking zijn van het deel van Sein und Zeit, dat hij in 1927 niet publiceerde en zou verbrand hebben. Ik lees het voor de zoveelste keer!

Vandaag blijf ik ander half uur hangen bij p 1 & 2. Je kunt je niet voorstellen hoe secuur M. Heidegger zijn inzichten formuleerde! Zelfs de terzijdes. En juist daarin verraadt hij zich nog het meest! In dat 'en passant' gezegde.

In het begin denkt hij na over wat denken is, waartoe denken dient, wat denken inhoudt, hoe het werkt, welke middelen het aanwendt en welke resultaten het oplevert.

Om daarover iets te kunnen zeggen, vraagt hij zich af hoe we naar een schilderij van Paul Klee kijken, hoe wel een gedicht van Georg Trakl lezen of een mathematisch-fysische uiteenzetting van Werner Heisenberg.

Telkens sluit hij dat voorbeeld af met het refreintje dat we telkens : "jeden Anspruch auf unmittelbare Verständlichkeit preisgeben." Iedereen aanvaardt grif dat afzien van onmiddellijk begrip voor poëzie, voor schilderkunst, voor natuurwetenschappelijke uiteenzettingen. Daartegenover vinden we dat het filosofische denken voor iedereen onmiddellijk en zo maar bereikbaar is en moet zijn! Dat daar onmiddellijke inzichten en levenswijsheden onmiddellijk voor het oprapen liggen.

Ik vind dat M. Heideggers visie dicht aanleunt bij de Tao: voorbij onze woorden, voorbij ons spreken, voorbij taal, voorbij kennen en weten, voorbij denken ligt een gebied waarvoor wij 'ni voile ni barque' (Littré ) hebben. Iets dat ons totaal ontsnapt, dat we nooit in de greep krijgen of zullen krijgen. Iets dat we nauwelijks kunnen vermoeden, waar we naar kunnen verlangen, naar kunnen hunkeren, maar dat zoals de einder, wijkt bij elke benadering. Door elke benadering. Het schilderij, het gedicht, de beschouwing verwijzen naar iets dat daar voorbij ligt. Ze zijn zelf , alleen, allenig, op zichzelf, niets; ze hebben zelf geen inhoud, zijn louter verwijzing. Het zijn weg-wijzers. Door-verwijzers. Ze zetten ons op weg naar een onbestemd gebied.

Ze trekken onze aandacht, geven aanzetten, leggen merkstenen, vlondertjes, waar je over moet stappen. Maar de oversteek moeten we zelf voltrekken! En ook het zien dat het maar verwijzers zijn, moeten we zelf voltrekken. Die oversteek is riskant en zonder zekerheid noch grond. Zelfs de hulpmiddelen zijn maar van betwijfelbaar allooi, met onvoorspelbare uitkomst. Grassprietjes waaraan we een vol vertrouwen moeten aan op hangen. De overkant valt amper te vermoeden. We moeten wel zelf de weg-wijzer ontcijferen.

Heidegger zegt dat de luisteraars naar Aussagesätzen moeten 'zugehören, weil es gilt, Unvergängliches, aber Vorläufiges zu denken."

Dat is dus denken!

Je overleveren aan krakkemikkige middelen ( géén feilloos werkende oorzaken! ). Maar het 'moet': Unumgängliches, al blijft het resultaat maar 'Vorläufiges'. Opvallend dat de laatste woorden van zijn voordracht tot het publiek luiden: 'Er had nur in Aussagesätzen gesprochen."

Er volgt een verslag van een seminarie over deze voordracht , en dat verslag sluit af met een citaat van H. E. Nossach: " Man müsse da sein, sagte er, wenn man angerufen werde, .. "

Denken: wat een riskante, onzekere, en toch zijns-noodzakelijke bezigheid!

Het denken reikt voorbij alle hulpmiddelen. Reikt tot in de buurt van het enige echte, noodzakelijke.

Tot nabij het Unumgängliche;

Maar het blijft 'Vorläufiges'.

Met ontoereikende middelen.

Op basis van door-verwijzingen.

Je moet de wegwijzer wel zien, en dan zelf interpreteren!

Dat subtiele spel van zien en interpreteren! Van krijgen en zelf realiseren.

Dat citaat van Nossach heb ik afgebroken, en gaat verder: " doch selbst anrufen, das sei das Verkehrteste, was man tun könne."

Denken blijft een riskante onderneming! Een klontje suiker verdwijnt onontkoombaar in de koffie. Daar komt geen denken bij te pas. Daar is geen uitweg mogelijk, geen wijkende einder, geen weg ernaast of erover!

We mogen ons op schilderijen , op gedichten, op theorieën niet blind staren. Ze zijn HET niet. We moeten er voorbij proberen te kijken! Tao!

De weg die niet te volgen is! ( P. de Martelaere )

De wegwijzers achter ons laten, onze schepen achter ons verbranden, het onbekende tegemoet.

Voorbij taal en weten.

M. Heidegger denkt totaal buiten elk natuurcausaal verband! Denken is geen causaal proces, met vast verloop en vooraf vastgelegde uitkomst, Ge-volg-en. Denken verloopt totaal anders. Blijft in het ongewisse. Zonder bewijzen, zonder dwingende argumenten, zonder logica, zonder strenge methodes, zonder routines of afspraken of geplogenheden. Geen evidentie, geen gronden, geen steunpunten, geen fundamentum inconcussum.

Denken is grabbelen naar houvast, ronddraaiend en meegesleurd naar het hart van de maalstroom.

M. Heidegger geeft zijn gehoor dan ook vooraf een 'Wink': "Es gilt, nicht eine Reihe von Aussagesätzen anzuhören, sondern dem Gang des Zeigens zu folgen."

Heidegger noemde zijn boeken ook : "Geen Werken, maar Wegen".

Denken is op weg zijn, onder weg zijn. Homo viator.

Een denker is een pover uitgeruste rugzaktoerist.

Heidegger zegt zelfs nog scherper: "Aussagesätzen" zijn ‘Hindernisse’, die ‘zu überwinden sein’, want op zich ‘unzureichend’ . Hij besluit zijn voordracht met de bedenking: ze zullen zeggen: "Er hat nur im Aussagesätzen gesprochen!" p.25.

Hoe vaak voelen we ons zo, zonder stevige houvast? Welke zekerheid? Hoe ver voorbij de gegeven feiten moeten we zelf denken, enkel steunend op onszelf. Rugzaktoerist in eigen ziel!

              TAAL en KENNIS
Vervolg en slot


Bestaat er een metafysica van het kennen, van het weten, van het talige leven? Dat is in elk geval een enigmatisch Zijn, zo hoorden we de jonge Martin Heidegger reeds beweren.

Er is wel dat fameuze eerste zinnetje van Aristoteles in zijn Metafysica Alfa:

« Alle mensen streven van nature naar kennis. » (Thomas a Kempis citeert die zin letterlijk, zonder verwijzing, als eerste zin van het tweede hoofdstuk van zijn Navolging van Christus, als een aanloop naar een lange tirade tegen de verwaandheid van de wetenschap!) En wat te denken van die rake oneliner van Parmenides

Wat 'n stellingen. Wat 'n durf. Wat 'n inzichten. En wat 'n stellingen vol tegenstellingen. Je hebt aan de ene kant de onbuigzame, harde-lijn-wereld van de deterministische kosmos, van de natuur die geen Ego's kent, herkent noch waardeert, en geen aanziens des persoons heeft. Een kosmos met enkel onderkoelde universalia die zonder enige zweem van empathie particulariteiten tot pulp vermalen. Onverbiddelijk, onbewogen, onbeweegbaar voert de natuur met brute kracht haar eigen wetten uit. De natuur kent geen voorkeuren. Geen onderscheid, geen verschil. Niets mag boven het maaiveld uitsteken. Ze volgt zelfvoldaan en blindelings alleen haar eigen wetten en niets dan die wetten. Zonder enig respijt walst 'Moeder' Natuur over elke uitzondering op de universele regels. Elke vorm van streven is een laagtebod, de slappe houding van een loser. Wie enkel maar streeft, is verloren voor hij begint, wordt vermalen in het globale kosmische gebeuren.

Daartegenover staat het kennen. Dat lijkt wel het Zijn in z'n slapste statuut. Kennen lijkt het gekende een schimmig parallel bestaan op afstand te bezorgen. Lijkt een soort morganatisch huwelijk te orchestreren tussen het gekende en het echte Zijn. Kennis beweegt zich in de bressen in het bolwerk van het Zijn. Kennis is een vrijplaats, een speelplaats. Daar is ruimte voor overleg, voor vragen, voor onzekerheid: 'To be or not to be?', voor een parallel of virtueel bestaan; voor planning met ruimte voor afwijzing of aanvaarding, voor beslissingen of verwerpingen. In het kennen, in het weten, in het inzien ontstijgen we de concrete gebondenheid aan de kosmos, aan de individuele, factische Sein. In kennis krijgen Zelf, Ego, Sein een hogere, virtueel-reële zijnsmodus die je vrij laat, die je laat kiezen tussen aanvaarden en verwerpen. Er is geen fysische dwang, geen onontkoombare 'kosmische' contactcausaliteit. In die virtueel-reële ruimte verliest het noodlot, verliest het factische, verliest het sterven zijn angel. De virtueel-reële zijnsmodus maakt het harde 'kosmische' week, kneedbaar, manipuleerbaar, handelbaar en beschikbaar. De virtueel-reële zijnsmodus transponeert de keiharde 'kosmische' zijnsmodus tot een humane zijnsmodus waarin speelruimte ontstaat voor vrijheid, voor individualiteit van het Ego, bevrijdt het Ego uit de greep van het universele. Dit virtueel-reële leidt daarom een frêle en kwetsbaar bestaan. Het moet daarom door de gemeenschap gedragen en beschermd worden; in tradities, in rituelen, in gemeenschappelijke visies, in een taal, in instituties, in een cultuur, in folklore bewaard en vertroeteld worden.

Ik wil uit dit laatste lijstje van voorbeelden de taal naar voren halen. Welk speciaal zijnde is de taal? Is taal een vaste substantie of een flux? Welk speciaal zijnsstatuut heeft taal? En wat betekent het voor de mens dat hij taal heeft, dat hij met taal kan denken en via taal kan communiceren? Kan de mens humaan mens zijn zonder taal? Kan hij humaan leven zonder taal? Het zijn vele vragen, waarop ik steeds weer weifelend naar antwoorden tast.

Wat betekent iets te weten? Wat voegt kennis toe aan de kenner of aan dat wat gekend wordt? Wat voor iets is wetenschap over iets naast het reële fenomeen zelf. Wat veranderden de wetten van Newton aan de kosmos toen hij deze opschreef?

Mag ik me die vragen stellen? Zijn deze vragen absurd? Mogelijk. Toch heb ik behoefte aan een antwoord op die mogelijks absurde vraag. Ik kom er via M. Heideggers beschouwingen in §44 van SuZ (over de wetten van Newton) niet uit. Wat is de zijnsmodus van het bekende? Van het 'be-taal-de'? Van het bedachte? Wat betekent, op zijnsniveau, DENKEN? Welke ruimte geeft het bedachte, tegenover dat waarover gedacht wordt?

Mag ik voor deze vermetele onderneming een intro bedelen bij en een beroep doen op een andere filosoof? Ik vond mijn visie bevestigd in volgende beschouwing van Corn. Verhoeven bij het vijfde fragment van Heraclitus. Hij schrijft: « In misschien iets te moderne termen gezegd: de logos kan overtuigend en zelfs min of meer gebiedend zijn, omdat hij als het ware van subjectieve smetten gezuiverd is: hij is een instantie, of een aanzet daartoe, buiten het 'ik' waaruit het 'ik' weggefilterd of waarbinnen het minimale proporties heeft aangenomen. »

Denken 'universaliseert', decontextualiseert, abstraheert. Dat weten we al eeuwen. Maar dat universaliseren gebeurt dan niet op de 'kosmische' wijze. Het is een universaliseren dat niet deterministisch, 'natuurlijk' ('fusei') werkt, bindend aan de kosmos, maar dat bevrijdend werkt. Dat ruimte laat voor afwijkingen, voor muiterijen, voor strikt individuele interpretaties en toepassingen. Hoe dat uit te leggen? Mag ik daartoe een gedurfde, eigenzinnige, vergelijking maken. Mag ik denken vergelijken met het alfabet of met geld? (Het kan ook met muziek en muzieknoten. Maar dat is voor mij te onbekend terrein.)

Alle menselijk kennen is een transponeren van zintuiglijke waarnemingen. Denken voltrekt een zijnstranspositie op dat wat waargenomen werd, op de waarneming. Die steeds concreet, singulier gesitueerd is. Door het kennen wordt het waargenomene op een hoger/ander zijnsniveau of zijnsmodus getild, losgewrikt uit de kleverige, ('poisseux' zegt Sartre) te haperige, altijd particuliere, individuele concreetheid. Geen cirkel bereikt de perfectie van de ideale, gedachte cirkel, dat wist Plato reeds. Het ideële hinkt nooit. Vergelijkingen echter wel!

Nu de vergelijking met het alfabet of de euro. Het alfabet is niet gebonden aan een taal. Het is in se in alle talen toepasbaar, wordt door geen concrete taal gehinderd. Het alfabet is zo algemeen, zo universeel, zo neutraal dat het voor elke taal geschikt is. Want op het niveau van het alfabet wordt taal tot neutrale en universele elementen herleid: losse klanken. Op dat niveau zijn alle talen gelijk. (Zoals muziek opgebouwd wordt uit neutrale, inhoudsloze trillingen.) Hetzelfde geldt ook voor de euro: hij is, binnen de EU, aan geen enkel land gebonden. Hij kan voor alle producten of diensten in alle aangesloten landen voor alle aankopen door iedereen gebruikt worden, omdat hij tot zijn meest abstracte functie herleid is: het pure ruilen. Ruilen, zonder te blijven haperen aan allerlei hinderlijke concrete accidentia. De euro is het 'verzilverd' ruilen. Los van de concreetheid, van de broosheid, van het volumineuze of andere hinderende aspecten van alle andere mogelijke ruilmiddelen, los van weegschalen of maten. Deze manier van beschouwen geldt ook voor het kennen of het denken. In het denken of door het kennen wordt het waargenomene getransponeerd tot puur kennis, tot pure beschouwing, los van de kosmische zwaartekracht of enig ander determinisme. Tot een andere zijnsmodus. Tot een zijnsmodus waarin zelfs niets verhindert het 'Niets' te denken.

Is enige vorm van geloof mogelijk zonder taal? Zegt Augustinus niet: « fides ex auditu »? Wat impliceert dit gevleugelde gezegde? « Fides ex auditu »: het geloof komt dus niet uit de brute ervaring, uit de overrompelende aanvaring met de opdringerige realiteit. Neen. « Ex auditu »: geloof komt uit de gemeenschap, geput uit de miljarden overgeleverde, geoogste ('engrangées'), verwerkte, geordende, in mythen tot aanvaardbare samenhang gestructureerde, tot netwerken geweven en zo bruikbaar gemaakte ervaringen van de gemeenschap. Dit alles gebeurde in en via taal. Via taal werd die rijkdom aan ervaringen ooit getransponeerd in de zijnsmodus van het 'kennen', en kreeg in de taal een bewarende en overdraagbare gestalte. Deze tot inzichten getransponeerde ervaringen (aanvaringen met de kosmos) van miljoenen anderen kunnen via taal aan de nu levenden ter lering aangeboden worden:«ex auditu».

Voltrekt begrijpen dan de tegengestelde proces? « Comprendere c'est se rapporter au particulier qui seul existe, par la connaissance qui est toujours connaissance de l'universel. (Im. Levinas, Entre nous, 1991, p. 17) Dat is niet niks. We stapelen via taal en via in taal verwerkte ervaringsinzichten van de gemeenschap bovenop onze actuele ervaringen, en zo ontstaat een « excès ». Een tekst van P. Aulagnier die J. Greisch (p. 217) citeert in zijn commentaar bij SuZ, heeft indruk op me gemaakt. Door ons denken, door onze kennis, door taal ontstaat een: « excès de sens, excès d'excitation, excès de frustration, mais aussi bien excès de gratification ou excès de protection. »

In dit excès, in dit méér ontspringt de bron van alle humaniteit, bloeit alle cultuur op. Maar dit leidt me voorlopig te ver.
Slot

Maakt VERSTAAN van ZIJN  gruyèrekaas of mousse?

Ik ben ook maar een zoekende, een tastende. Meestal wel dankbaar en soms toch eigengereid aan het handje van Heidegger ! Soms voorgelicht, soms verblind door zijn inzichten. Laatst kreeg ik een mail en vond er inspirerende inzichten. Inzichten die om explicitering of uitdieping vroegen. Ik ben dan na die mail in Heideggers GA 24, Die Grundprobleme der Phänomenologie, een SS van 1927, gedoken, en heb de belangrijkste passages van p. 375 tot 415 herlezen en herlezen en herlezen ! Wat ben ik een gelukkig mens dat ik elke dag mijn portie Heidegger kan lezen, en herlezen ! Wat een luxe, dat ik me kan permitteren dagelijks Heidegger te lezen! Ik moet niets! Mij drijft geen publicatie, geen conferentie! Ik moet niets bewijzen, heb geen status op te houden, ik heb de tijd voor me! Ik kan nadenken, en nog eens nadenken, met zelf tegenspreken en 'reconsider', en kladjes vol kriebelen. En weer over nieuw beginnen. En halve inzichten opschrijven, invallen noteren, zonder me te moeten inhouden in de formuleringen. ( Philosophie en négligé! ) Heidegger kun je blijven lezen. Je komt er nooit helemaal uit. Er blijven steeds zaken in het duister of het vage. Bij elke nieuwe lectuur ontdek je nieuwe inzichten of verbanden die je over het hoofd zag. Ik probeer in deze beschouwingen mijn groeiende inzichten vorm te geven.

*** ****

***

Dasein klopt compact Zijn op tot luchtig schuim !

Mensen zij als bomen; ze staan met hun wortels diep in de grond verankerd en strekken hun takken zo hoog mogelijk ten hemel. De wortels zijn diep onder de grond onzichtbaar actief op hetlocale minerale niveau. De takken reiken met al hun bladeren naar de zon om kosmische stof op te vangen, kosmische stof die het wonder van de chlorofyl mogelijk maakt. Zo geniet elke boom, hoe immobiel en plaatsgebonden ook van kosmische dimensies. Zo verrijkt en dilateert delocaal gebonden boom zich tot kosmische dimensies. Maar deze boom blijft, hoe kosmisch vertakt ook, strikt binnen de krijtlijnen waarbinnen fysica en chemie hemlaten groeien.

Heidegger onderscheidt vrij scherp twee zijnsmodi: het Zijn van de natuurcausale relaties en het Daseinszijn, het humane Zijn.

Hans Jonas beweerde dat hetleven het Niets in het Zijn binnenloodste. Het Daseinloodst net zo in het Zijn onbekende, totaal nieuwe factoren en dimensies binnen. Factoren die, gezien vanuit het natuurcausale Zijn aan de rafelrand van het Zijnlijken te staan, zich op te houden in de zachte berm.

Het Dasein echter voegt aan het natuurcausale Zijn eigenschappen, mogelijkheden en dimensies toe die het Zijn intern, constitutief veranderen, en ook zijn effectiviteit naar buiten een grondige beurt geven. Dasein voegt aan het Zijn activiteiten toe die ver buiten het bereik van de natuurcausaleliggen: kennen en inzicht, oordelen, selecteren, beslissen, handelen, verbinden, creëren. Via Dasein komt Zijnlos van zichzelf, breekt hetlos uit zijn monolithische compactheid.

Dasein verschaft het Zijn humane eigenschappen en interactiemogelijkheden. Maakt Zijn fundamenteel vrij tegenover zichzelf ! Vrij van alle natuurcausale banden.

Via kennis en inzicht treedt Zijn buiten het strenge eenrichtingsverkeer van het oorzaak-gevolg verband. Kennis is er in alle maten en gewichten, in allerlei vormen en voorkomens; via kennis bekleden we de dingen met een diversiteit van aspecten en interpretaties. ( Cfr Heideggers beroemde beschrijving van zijn katheder ) Kennen is een vorm van contact tussen zijnden die niets gemeen heeft met het fysische contact. Door iets of iemand te kennen wordt de fysische integriteit van de bekende niet aangetast; kennen respecteert immers de eigenheid, het Zelf van het bekende. In het kennen blijven beide polen in hun Zelf gerespecteerd en in hun eigenheid bewaard.

Elk inzicht biedt een zo rijke gamma aan interpretatiemogelijkheden aan dat ze aan een oordeel onderworpen moeten worden. Die veelheid aan inzichten schuift het Dasein voortdurend viersprongen voor de voeten, biedt het voordurend jokers aan: welke weg moet ik opgaan, waar zal ik op inzetten? Wel beschikt het natuurcausale denken niet over die vrijheid, want het is door strengelogica en methode geharnast en in toom gehouden. Dichters zijn de professionele zieners en hebben speciaal voor de vrijheid van deze viersprongen en jokers aandacht.

Daarom moet we voortdurend in de aangeboden diversiteit aan aspecten en interpretatie-mogelijkheden selecteren. Men kan zich wijden aan het verzamelen van sigarenbandjes of aan de verzorging van melaatsen. Voor deze selectie bestaan geen natuurcausale criteria noch dwingende gronden. We moeten beslissen zonder gronden ! We oordelen wel op basis van redelijkheid, van zelf bedachte redenen. Maar nooit op basis van dwang. Beslissen is niet het huisslaafje van de oorzakelijkheid.

Zo komt Dasein los te staan van het Zijn. Van zijn eigen Zijn.

Van suiker en koffie worden noch kennis, noch inzicht, noch oordeel, noch selectie, noch beslissing vereist over wat ze te doen staat. Suiker lost op in de koffie. Punt. Noch viersprong, noch joker te bespeuren !

Het Dasein staat los van het Zijn en los in het Zijn.

Zo los dat het er zelf voor moet gààn: ‘geht um sein Sein’. Want tussen Dasein en Zijn heerst een vrijblijven, vrijlatend en zelfs vrijmakend Verstehen.

Verstehen respecteert de eigenheid van de verstaander en van het verstane. Verstehen is een brandgang tussen het verschroeiende Absolute Zijn en het contingente, efemere Dasein.

Wat maakt dit respecterend en vrijmakend contact tussen Absolute Zijn en contigente zijnde mogelijk? Zeitlichkeit ! Zeitlichkeit is speelruimte. Tijd smokkelt viersprongen en jokers in het natuurcausale Zijn binnen. Waarom? Omdat Zeitlichkeit Zijn uiteenlegt in Ekstases. Tijd rekt het monolithische, compacte Zijn op tot drie ekstases: hunkerend naar de Toekomst, puttend uit het Verleden, interagerend met de aanwezige dingen in het Heden. Daartussen heersen telkens vrije, vloeiende overbruggingen. Elke ekstase staat op haar eigen wijze open naar haar eigen gapende en steeds wijkende horizon. Vroeger ! Later !

In deze bladzijden van GA 24 staat niets over natuurcausale verbanden ! Niets ! Alles draait rond de begrippen: Verstehen, Möglichkeit, Seinkönnen, Entwerfen, etc. Hier is sprake van totaal andere verbanden tussen de zijnden dan causale verbanden. Centraal staat hier voor mij het begrip Verstehen. Al beweert Heidegger op p; 389 van GA 24: « Die Zeitlichkeit ist die Bedingung der Möglichkeit von Seinsverständnis überhaupt. » Voor mij hangen Zeitlichkeit en Verstehen innig samen en ik zie nog niet duidelijk en scherp de eigenheid van elk: de lijn die hen scheidt blijft voor mij rafelig.

Mag ik proberen dit alles aan een concreet voorbeeld duidelijk te maken, aan een begrip dat voor Heidegger centraal is: het begrip Zeug, gereedschap. Waarschijnlijk deed Heidegger reeds heel jong in de schrijnwerkerij van zijn vader de ervaringen op die aan de basis van dit inzicht liggen.

Waarom staan de zijnden uit en naar elkaar gericht, open naar/voor elkaar? Uit de drift tot zelfbehoud ! Uit een weet-hebben van, een Ahnung van de volheid van het Zijn. En toch blijft het voor mij een mysterie waarom al de zijnden zo intens Umgang met elkaar hebben, met elkaar voortdurend in interferentie, in interactietreden treden. Waarom zijn ze uit op die continue en wederzijdse zelfbevestiging en circulaire zijnstransfusie? Zit daar geen zijns-gemeenschap achter? Bij Dasein staat in die Umgang met de zijnden Zeug, gereedschap als interface. Heidegger zegt dat Dasein Zeug ‘als sein eigenen Gemächte versteht’. ( GA 24, 414 ) Gereedschap als het eigen maaksel van Dasein! In dat ‘Gemächte’ schuikt een deel van het mysterie van de zijnstransfusies, vermoed ik. Is dat ‘Gemächte’ geen kleine kosmos, een kosmsos gereducerd tot het niveau en de dimensies van het Dasein? Een weinig verderop heeft Heidegger het over Zugzusammenhang. Die Zeugzusammenhang verbindt Dasein en de wereld. Vanuit het eigen zijnstekort en het onvermogen van Dasein uit eigen cru dit tekort, die zijnsschuld aan te zuiveren, richt het Dasein zich tot de dingen van de wereld. Het onvermogen van het Dasein tegenover de overmacht van de wereld !

Welke hulp kan of wil de wereld leveren? Of moet Dasein die noodzakelijke aanvulling met list of geweld aan de wereld ontfutselen? We hebben voor ons contact met de wereld specifieke zintuigen. Voldoen die? Zijn we tevreden met de hulp die onze zintuigen uit de wereld aanleveren? Dekt die hulp onze noden en onze wensen? Neen ! Al staat de mens uit onvermogen tegenover de overmacht van de dingen van de wereld, toch treedt de mens niet als een boterhond slaafs in de natuurcausale tredmolen. Want, wat de wereld bruut, en vrac, aanbiedt, past ons niet. Voldoet ons niet. Het voldoet ons niet om te zijn, noch om ons wat-zijn, noch om ons dat-zijn. Daarom bewerken we de wereld. Daarom maken we gereedschappen. Uit wat de wereld ons bruut aanlevert, halen we naar voren wat ons past, wat we wensen. En dat door kennis, door inzicht, door oordeel, door beslissingen die tot interacties leiden. We grijpen in de elementen in en in hun natuurcausale-processen.

We kunnen dus beweren dat Zeug kennis vooronderstelt, kennis van de dingen van de wereld en van onszelf. In het gebruik van gereedschap treden we uit onszelf naar de wereld vanuit kennis van de eigen grenzen. Door/in die kennis van de eigen grenzen overstijgen we die grenzen. We kennen, erkennen en aanvaarden die grenzen. Mét het aanvaarden betwisten we, verwerpen we en overschrijden we onze grenzen. Kennis houdt in dat we niet opgesloten zitten in ons zelf, noch in de grenzen van ons zo-zijn, noch in onze ruimtelijke, noch temporale grenzen. Kennis zet ons vrij ! Dieren kennen geen grenzen. Ze zijn hun grenzen. Ze vallen samen met hun Zijn.

Zo doet gereedschap de humanitas blijken. Gerei is een blikopener. Kennis speelt dilaterend in op tijd en Zijn. Via kennis en gereedschap breekt Dasein het monolithische, compacte Zijn open, dilateert het, klopt het op als wit van een ei !

Op de volgende bladzijde zegt Heidegger dat Verstehen = Bewendenlassen. Dat Bewenden is een intrigerend begrip ! Wenden, niet vast zitten in/aan één richting. Wel als een weerhaan met alle winden kunnen meedraaien, maar vanuit een vast centrum !Gebruik van gereedschap maakt je vrij, zet je los, bevrijdt je uit de natuurcausale relaties, uit het eenrichtingsverkeer van oorzaak naar gevolg. Bewenden is extravert, kijkt naar buiten, heeft oog voor de veelheid en verscheidenheid van de dingen van de wereld. Tevens heeft Bewenden oog voor samenhang in/aan een centrum: de zijnswil, de overlevingswil.

Kennis geeft de toekomst een heden, het verleden een toekomst en plaatst beide in dat heden in de interactie !

Lezen, deel twee
Teksten zijn dus tot ervaring getransponeerde aanvaringen met de onverbiddelijke wetmatigheden van de kosmos. Daarvoor wordt het brutaal opgedrongen contact met de harde concrete realiteit getransponeerd tot betekenis. Door de gerealiseerde betekenis wordt de aanvaring persoonlijk doorleefde en beleefde ervaring.

Dàt een tekst aan een betekenis gestalte geeft en dus om interpretatie vraagt, dat is precies de betekenisopenheid, die de tekst tot tekst maakt. De betekenaar betekent niets buiten zijn vermogen tot betekenisgeving.

En waar blijft dan, naast de tekst, de concrete, tastbare werkelijkheid? Wat gebeurt b.v. met een bloederige, slijmerige geboorte? (Cfr. Tertul-lianus, in M. Henry,Incarnation,2000,p.22) Ze werd betekenis. De harde realiteit werd getransponeerd tot betekenis. Ze werd getransponeerd tot maagdelijke geboorte. Zo krijgt een geboorte een nieuw zijnsstatuut aangemeten, ver boven het hinderlijke lichamelijke gebeuren uit.

Die betekenis maakt het gesitueerde, concrete gebeuren gelijkelijk, voor iedereen, altijd en overal beschikbaar en inzetbaar.

Tekst vervangt de concrete realiteit op een nieuw, een hoger zijnsniveau. Tekst tilt de concrete, aan Hic et Nunc gekluisterde, vluchtige realiteit op een bestendig, universeel en duurzaam betekenisniveau. Zo werkt tekst mee aan de epifanie. Ten slotte, verwijst elke tekst naar de Exuberante. Taal dwingt de concrete, singuliere kosmische realiteit een universele rol te spelen. De twee universalismes raken elkaar, sluiten de cirkel, de kring: het universalisme van de kosmische wetten en het universalisme van de betekenis die ver boven de klitterige, eng gesitueerde, concrete realiteit uitstijgt.

VOORVERSTAAN

Men beweert: geen tekstbegrip zonder voorverstaan. Mijn bange vraag dan: kun je nog uit dat voorverstaan treden? Dat kun je net zo min, vrees ik, als de vis uit het water op het droge kan springen. Die vis heeft ook geen weet van water voor hij op de kar van de visboer ligt. Voorverstaan is geen lege huls. Geen chaotische opeenhoping van vroeger verzamelde ervaringen, inzichten of betekenissen en inzichten. Geen mand vol glibberige, krioelende slangenlijven onoverzichtelijk door elkaar kluwend. De echte vraag is: wat doet de nieuwe lectuur, wat doet de nieuwe tekst met deze thesaurus, deze gemeenschappelijke en innerlijk samenhangende schat aan inzichten, aan transposities van de taalgemeenschap? De gemeenschap heeft reeds lang alles voor ons netjes gecatalogeerd en beladen met valenties, met attracties of aversies. Laatst zei ik tegen een kleinzoontje van vijf: « Hoor eens hoe mooi die vrouw viool speelt . » « Dat kan toch niet, alleen kinderen kunnen spelen! » was zijn zelfverzekerde repliek. Hij had de hele gamma van gebruiksmogelijkheden van het woord 'spelen' nog niet aangeleerd. Wie over dat voorverstaan wat nadenkt, raakt verstrikt in een onontwarbaar kluwen van vragen .

Het schrijfproces tòònt, demonstreert het transponeringsproces, incarneert de gang van het proces. Je ziet het fenomeen zich in fases voltrekken. Textuur: naast het kale alfabet spelen vele zichtbare en geïnterpreteerde signalen een rol in de tekst. De verschijningsvorm van een krant verschilt van die van een roman. Een dichtbundel heeft meestal minder om het lijf dan een bestseller. Je kunt je post sorteren zonder een letter te lezen, louter op basis van de uiterlijke verschijning van de stukken. En de wijze van lezen wordt bepaald vòòr het lezen aanvangt.

Wat zijn wij toch gelukkig met onze Bijbel! Dat is niet één boek, uit één geut geschreven door één auteur opgebouwd rond één idee, rond één centrale gedachte over God, mens, maatschappij, kosmos en de interacties daartussen. De Bijbel bevat een waaier van kerngedachten over die verschillende thema's. Er werd geen moeite gedaan om erg ver uiteen liggende visies op elkaar af te stemmen, onder één noemer of op één lijn te brengen: de gesofistikeerde Jezus Ben Sirah vind je er naast de vrome Psalmen . Leve het verschil! Leve de verscheidenheid! Leve de pluraliteit! De Koran is spijtig genoeg maar één boek, bevat maar één visie van maar één ziener . De Koran is nadrukkelijk benauwd, ingeëngd tot één visie, en ohwee wie daar een duimbreed van afwijkt . De Bijbel is een hele en variatierijke bibliotheek . Een bibliotheek die je door haar grote verscheidenheid dwingt tot een eigen interpretatie, tot eigen keuzes en tot een zelfbepaling. Die je uitnodigt uit die grote dispariteit aan gerapporteerde inzichten en transposities van aanvarings-ervaringen je eigen samenhangende visie bijeen te lezen. De verscheidenheid van de Bijbel respecteert niet alleen de eigenheid en de originaliteit van elke lezer; de Bijbel roept hem op, nodigt hem uit tot zelfbevestiging en bevestigt deze.

·

Teksten bestaan uit tekens. Het zijn weg-wijzers. De tekens sturen je weg van de tekst. Ze gaan over iets. Het zijn tekens van een voorbije, van een afwezige realiteit met een actuele betekenis, van voorbije aanvaringen met de kosmos, met de maatschappij of met de cultuur. Tekens zijn echter tevens gericht op komende aanvaringen en ervaringen. Gericht op zachtere, meer productieve, meer humane aanvaringen. Teksten kunnen je voorbereiden op een vruchtbare verwerking van ongewenste of onverwachte brute aanvaringen met de buitenwereld en je uitrusten om deze om te zetten tot toekomstgerichte ervaringen. Zo leren jongeren in romans zonder gevaar voor lijf of psyche hoe ze met zichzelf kunnen of moeten omgaan, hoe ze zich in allerlei situaties kunnen of mogen gedragen; hoe mensen met elkaar en met de wereld omgaan; hoe ze problemen of spanningen kunnen voorkomen of oplossen. Lezen wordt een leerrijke plaatsvervangende levenservaring.

Taal is een verleidelijke escorte! Ze is zo vlot, zo coulant, zo meegaand, dat je niet eens merkt dat zij je leidt en doet gaan waar je niet wenst te komen! Taal kan ons van het rechtepad af leiden, op de zachte berm parkeren en ons zelfs in het moeras doen stranden. Ik vrees dat de benaming ‘tijd’ zo’ n galante maar misleidende escorte is.

Is ‘tijd’ niet eerder een handige verzamelnaam, een netzakje zonder inhoud zelfs. Een handig winkelkarretje zoals : ‘het huwelijk’, ‘het voetbal’, ‘ de vrouw’, ‘de literatuur’, ‘ de staat’ . Een collectief die ons ertoe verleidt het benoemde te hypostaseren ; het een eigen substantie toe te dichten, en die ons zo achterlaat met een ondergeschoven kind op schoot. Die substantie krijgt dan een autonomie met kwaliteiten, eigenschappen en zelfs ‘wetten’ toegewezen.

Wat tijd is, daar ben ik nog niet uit. Natuurlijk niet! Toch zie ik tijd meer als een ‘formale Anzeige’, een term die Heidgger gebruikte, maar nooit uitlegde of uitwerkte. Tijd is een ‘ver-wijzer’, een aan-wijzer, een weg-wijzer, en daar moet je wel op letten maar je er niet op verkijken! Je mag blijven kijken naar de man van Fabre, die op het SMAK in Gent de hemel probeert te meten, maar vergeet toch het uitspansel niet! En mijn vinger die de Grote Beer aanwijst aan mijn kleinzoontje, is de Grote Beer niet!

‘Tijd’ is een aan-wijzer. En we vergeten daardoor de inhoud, het aangewezene, vrees ik.

Newton leidde ons, heel geleerd en omzichtig, om de tuin! Met de beste bedoelingen, maar toch! Hij definieerde een leeg netzakje! Hij ontledigde ‘tijd’ van alle inhoud, van concreetheid, en hield een loutere, gewillige, kneedbare ( ‘cire’ Descartes! ) abstractie over, zonder innerlijke weerstand. Hij bleef staren naar de man van Fabre! En naar het probleem van het doenbaar meten.

Tijd is geen ‘ens’, geen wezen ! Tijd op zichzelf bestaat niet, net zo min als ‘ein Ding an sich’ bestaat. In zijn boek ‘Tot bestaan bestemd’, p. 205, citeert Gerard Bodifée terecht Lucretius. Tijd ontstaat met de wereld ( nog zo’n netzakje zonder inhoud ) gevuld met alleen erg vele en erg verschillende contingente dingen. ‘Wereld’ wil zeggen dat al die vele verschillende dingen samenhang vertonen, dat ze alle, vanuit hun constitutioneel zijnstekort, met elkaar constant compensatoire interacties aangaan om zich in dat efemere bestaan te houden, om toch enigszins te kunnen persisteren. Door die onvermijdelijke constante compensatoire interacties veranderen voortdurend die zijnden afzonderlijk en die wereld als geheel. Omdat al die dingen verschillen, veranderen ze op verschillende wijzen en in verschillende gezwindheden. Zo worden de verschillen zichtbaar en meer geaccentueerd. En die universeel aanwezige en zichtbare veranderingen vangen wij op dat netzakje ‘tijd’.

De dingen bestaan niet onverschillig voor of naast elkaar. Ze bestaan altijd ‘in verband’. Zoals bakstenen al achtduizend jaar in een muur. Ze hebben contact met elkaar, compensatoir contact, compensatoire interacties met elkaar, elk vanuit het eigen zijnstekort,en vanuit een streven naar bestendiging.

Dus, als we ‘tijd’ zeggen, dan gaat het om dat complex van die ‘universele, absolute, objectieve’ ( Newton ) compensatoire interacties tussen alle zijnden.

Zo is ‘tijd’ het massale, universele verzet van alle zijnden tegen hun eigen zijnstekort, en een queeste om, via compensatoire interacties van al die individuele zijnden te groeien tot een zijnsvolheid van het geheel. Al de dingen afzonderlijk en als totaliteit, dynamisch gericht op elkaar, nemen deel aan een queeste, opzoek naar een voltooiing van uit hun fragmentatie en verstrooidheid en lokale verschillen. Zo ontstaat, vanuit de toekomst, van uit de hunkering naar Zijnsvolheid, naar Vollzug, een heden, waarin allen zich samentreffen, aan elkaar aanwezig zijn, tegenwoordig zijn, na een gezamenlijk gedragen verleden. Een heden dat verder bouwt aan dat verleden, dat een vervolg breit aan dat verleden, unterwegs!

« Tijd beheerst alles. » Daarvan gaan vele beschouwingen uit. Alsof het een entiteit is. Voor mij ontstaat tijd uit verzet. Uit verzet tegen het eigen zijnstekort van alle afzonderlijke contingente zijnden en in hun totaliteit.

Géén contingent zijnde kan berusten in het eigen zijnstekort ! Geen kan aanvaarden dat er elders ander, onbekend en daarom ‘beter’ zijn is. Elk zijnde draagt in zich de hunkering naar volheid. En loenst daarom begerig naar al wat het zelf niet is.

In Tot bestaan bestemd, p. 206, sprekend over Plato’s analyse van het beeld ( Hans Jonas ! ! ), zegt G. Bodifée : «  In het beeld komen het zijn en het niet-zijn samen. » Dat klopt ! En dat is tevens misleidend! ( Die taal toch ! ) Want in alle contingente zijnden komen Zijn en Niet-Zijn samen ! Niet a lleen in het beeld. In alle zijnden knaagt het Niet-Zijn aan het Zijn, en verzet het aanwezige Zijn zich tegen het eigen zijnstekort, tegen de eigen beperktheid. De universele, diepe dynamiek van de tijd is een andere formulering voor de queeste van het Zijn naar de eigen voltooiing, Vollzug.

De dramatiek van de tijd ontstaat als de contingente zijnden een eigen Ego krijgen, op het behoud van dit eigen Ego staan, en de bestendiging van dit Ego opeisen. En dat niet lijken te krijgen. Bewuste zijnden, bewust van hun eigen Zelf, willen niet definitief naamloos verdwijnen in een vergeetput, willen niet zonder Ego opgeslorpt worden als een druppel in een oceaan, willen niet verstopt als kogellagers dienen om het Zijn naar z’n glorieuze eindvoltooiing te voeren. Newton zei dat : «  Tijd vloeit … zonder enige relatie met iets van buitenuit. » Klopt. Maar hij vergeet dat tijd wordt aangedreven van binnenuit de zijnden!

Waarom verga ik toch ? Omdat mijn zijnstekort fundamenteel is, constitutief, niet te compenseren. Zeker niet te compenseren door zelf contingente zijnden. Blinden die blinden leiden! Hoe kan een contingent zijnde het zijnstekort van enig ander contingent zijnde compenseren en aanzuiveren ? Niet.

Zo probeer ik me nu, voorlopig, met het netzakje ‘tijd’ ter verzoenen.

Zijn is ons nooit gewoon gegeven. Zijn is nooit botweg aanwezig. Al wat er is, reikhalst gespannen naar méér Zijn voor zichzelf. Zijn is steeds een opdracht méér te zijn. We hebben te zijn. Wij zijn steeds onderweg. We blijven nomaden, steeds zoekend naar graziger hellingen.

Dat Zijn wordt pijnlijk en moeizaam veroverd. Zijn staat altijd in het harnas, klaar voor de strijd. Altijd in het gareel. Altijd aangespannen, altijd geharnast. Altijd sabbelend op het bit. Zijn is een rijdend atelier dat zichzelf een baan hakt door het Niets. Zijn is het resultaat van de massale worsteling van miljarden zijnden die samen strijdend elkaar boven water houden. Zijn is een nooit bevestigde, nooit beklonken ontworsteling aan het Niets.

Zijn vlucht elk ogenblik naakt weg uit de greep van het Niets, zijn kleed achterlatend, en snellend naar een elders met geborgenheid wenkende cape.

Zijn is nooit los verkrijgbaar. Nooit puur en onversneden uit voorraad leverbaar of beschikbaar. Nooit solitair, maar steeds in veelvoud. Steeds ondergedoken en als schuilend in gezelschap. Zonder ononderbroken wederkerige zijnstransfusie van alle zijnden verzwelgt de Grijns van het Niets alle zijnden. Elk zijnde is steeds maar de voorlopige resultante van vele samen naar Zijn strevende krachten om zijnsmogelijkheden te realiseren.

En in die opvallende worsteling houden Ego's zich staande, als Ego's. Pretentie? Holle pretentie van holklinkende vaten? Hoe houden Ego's zich als Ego's staande in die massale wederzijdse en wederkerige zijnstransfusies? Is dat geen probleem? Zijn en Ego?

"EN"?

Want geen enkel Ego is. Elk Ego wordt moeizaam in stand gehouden met en door ontelbare andere efemere zijnden.

Elk Ego voelt zich gedragen.

Elk Ego voelt zich in het bestaan geworpen.

Elk Ego voelt zich gedreven om te overleven.

En toch wil elk Ego zelf gloeien, zelf vonken slaan, zelf oplichten, zelf schitteren en stralen in de duisternis. Elk zijnde wil een Zelf zijn, een Ego. Als Ego (h)erkend en gewaardeerd worden. Als Ego overleven. Als Ego duren.

Maar, alleen, solitair kan ik niet overleven, kan ik mezelf niet in het bestaan houden, mezelf enige bestendigheid verzekeren. Ik kan als Ego enkel vergaan. Ten ondergaan. Ophouden. Naamloos, spoorloos in het Niets wegglijden.

Alleen mijn atomen duren zonder problemen. Alleen zij hebben verstand van probleemloos overleven.

Ego kunnen zijn, uitsluitend dankzij vele anderen. En toch"Ego!"willen uitschreeuwen. Opmerkelijk!

Nochtans, al wat Ego als Ego kan, is verdwijnen.

En toch, enkel in een Ego komt Zijn tot zichzelf.

                   15.  EGO  -   RELIGIE

Is enige levensvorm überhaupt mogelijk zonder een Ego? Zonder een aanzuigend, ordenend, coördinerend, structurerend en sturend centrum? Waarom dan die miljarden aanzuigende centra, die, mét en door het leven gedoemd zijn, als centrum, als Ego te verdwijnen? Hoe rijm je dat samen? Hoe verklaar je dat leven er wel in slaagt Ego's te creëren, maar het niet klaarspeelt die Ego's als Ego's te bestendigen?

Dat vind ik een groot probleem. Groter zelfs dan het probleem, dan het mysterie van het naakte leven. Is leven, is het onmisbare, complexe, gestructureerde geheel van compensatoire interacties wel mogelijk zonder de actief centraliserende aanwezigheid van een superviserend Ego? Zonder een centrum, dat de samenstellende delen verbindt, op elkaar afstemt en in evenwicht houdt? Zonder overkoepelend, coördinerend en sturend Ego? Zonder aanzuigend Ego?

En hoe functioneert dan zo'n Ego, zo'n aanzuigend centrum? Wat kan dit Ego anders doen dan wagenwijd openstaan naar de wereld om al wat het zelf tekort heeft gulzig de schuur binnen te mennen? Wat moét zo'n Ego anders doen dan intens interageren met zijn milieu, met de buitenwereld, met de vele andere zijnden in zijn Umwelt? Omwille van het eigen behoud. Om te ontkomen aan de dreiging van het Niets. Ego, spagaat tussen multiversum en subatomaire deeltjes. Efemere vonk, flits, genster tussen millennia, tussen twee oneindigheden van duisternis.

Als bedreigd Ego ben ik een gevaar voor mijn omgeving. Ik wil leven. Ik wil de Grijns overleven. Ten koste van heel veel. Zonder pardon voor wat dan ook.

Ik ben onverbiddelijk met de dingen en de andere levenden, omdat het leven gebonden aan de kosmos mij zo onverbiddelijk behandelt. Omdat de omgevende kosmos zonder respijt voor mijn Ego zonder mededogen zijn wetmatigheden doorzet. Omdat de Grijns mij als Ego, als individu niet respecteert. Ik kan geen seconde vakantie nemen van mijn eigen leven. Ik kan geen hiaat in mijn leven toestaan. Ik kan niet even uit het leven stappen, mijn leven even op sterk water zetten tot de onheilsbui overgewaaid is, het voorlopig op non-actief zetten of wachtend op betere tijden in de koelbox wegbergen. Niet voor een paar uren, niet voor een paar dagen, niet voor een paar maanden. Kan niet. Zonder enig hiaat zit ik vast aan de onverbiddelijke kosmische eisen van het leven. Ik ben aan het leven, aan de fysica en de chemie van de kosmos en het leven onverbiddelijk uitgeleverd. Hoe verticaal ik ook gericht ben, ik ontkom nooit aan de zwaartekracht. Ik kan nooit lang zonder zuurstof, zonder water, zonder voedsel. Ik kan geen voorraad aan leven in me opslaan of stiekem ergens een reserve aanleggen. Geen kluis kan voor mij een kluif voor later in reserve houden. Ouders kunnen b.v. niet een paar dagen zonder kinderen eropuit trekken, hun kinderen als voor een wijle niet bestaande beschouwend, want ouder ben je altijd, op elk moment, zonder onderbreking, zelfs over het graf heen.

Zò ervaar ik mijn eigen inhalige en onverzadigbare zijnstekort. Alleen elders is meer te halen. Elders kan ik halen wat ik tekort heb aan Zijn. Het leven dicteert me dat er elders méér is dan in mezelf. Het drijft me naar buiten. Op jacht naar roofbuit in de wereld. Ik moet onverbiddelijk andere zijnden van buiten ter compensatie van het eigen zijnstekort de schuur binnenmennen.

Wat is er voor de mens, als levend Ego, normaler dan te aanvaarden dat hij afhankelijk is, niet alles in eigen handen heeft; dat hij nooit voldoende voorraad aan Zijn in huis heeft? Dat hij steeds afhankelijk is, van elders, van andere zijnden, van vele anderen? Dat hij voortdurend gebrek lijdt en bedelt om een bete brood, en méér? Dat 'The sky is the limit!' maar een ijle kreet van een overmoedige yuppie is? Wat is normaler dan te aanvaarden dat er méér is dan het eigen Ego, dan het eigen zelf? Dat misschien een groot Zijn ons ver te boven gaat?

Wat is normaler dan te aanvaarden dat je diep in je Ego afhankelijk bent? Dat je maar een beperkt Ego bent, als een bedelaar met het knuistje open in de wereld staat? Dat afstand doen van de pretentie op totale autonomie bij het mens-zijn hoort en normaal is?

De stap naar meer dan brood en spelen is niet groot. De stap naar een god is nooit groot voor een mens. Een god is elke mens steeds nabij; hij wacht je op om elke hoek of bocht of ontmoeting.

Religie!

·