o-zon Deze week heb ik eindelijk het 'witboek' van de beweging o-zon in handen gekregen. O-zon betekent: onderwijs zonder ontscholing, de beweging is op gang getrokken door oud-collega Marc Hullebus - iedereen zal hem op tv gezien hebben in debat met onze minister van onderwijs. Over de klachten waarop deze beweging is gebaseerd heb ik zelf al ruim 10 jaren geleden geschreven: het gaat niet alleen achteruit met de kennis en taalbeheersing van de leerlingen in ons middelbaar onderwijs, als leerkracht krijg ook steeds minder de kans daar iets aan te doen, je wordt onderworpen aan didactische richtlijnen die deze 'ontscholing' juist in de hand werken. Eén kritiek op de beweging is terecht: we lezen voorlopig vooral een verzameling impressies en anekdotes, maar geen wetenschappelijk onderbouwd bewijs. Het is ook niet gemakkelijk: je zou een hele reeks testen van 20, 10 en 5 jaar geleden moeten kunnen vergelijken met quasi identieke testen van de laatste jaren om tot onbetwistbare conclusies te komen. Maar wat ik zelf heb meegemaakt en wat ik heb gehoord van collega's bevestigt de tendens: de leerlingen weten steeds minder en kunnen steeds minder, vooral in de geschreven taal. De tegenstanders betogen dat de leerlingen van vandaag juist meer weten, alleen gaat het dan om kennis die de ouderwetse leerkrachten niet kunnen appreciëren omdat het geen traditioneel schoolse kennis betreft. Ze bedoelen de kennis die de jongeren verwerven via de moderne media. Ik twijfel hieraan: buitenschoolse kennis komt in mijn vak, het Nederlands, altijd van pas: als de leerlingen een vrije tekst moeten of mogen schrijven, of een documentatieopdracht uitvoeren, kunnen zij die buitenschoolse kennis demonstreren en ik heb niet kunnen vaststellen dat die vandaag uitgebreider is dan vroeger. Bovendien gaat het nog altijd om de relevantie en de vormende waarde van kennis: perfect kunnen surfen op het internet is een middel, de vraag is wat er met dit middel of instrument wordt gedaan. En dan stel je bijvoorbeeld vast dat zij inderdaad moeiteloos teksten vinden die bij het opgegeven onderwerp passen maar zij downloaden deze teksten zonder ze kritisch door te lezen en zich af te vragen of hun eigen betoog wel strookt met de ingelaste passage: vaak zegt het citaat het tegenovergestelde van hun eigen woorden en hebben ze dit niet ingezien. Waarom wind ik mij hierover op? Er is om te beginnen het verband tussen de eigen taalbeheersing en de appreciatie van de taaluitingen van anderen: als jouw taalgevoel onderontwikkeld is kun je onmogelijk grote literatuur onderscheiden van kitsch, met een beperkte woordenschat kun je nog moeilijk de ernstige kranten lezen of de berichten in het tv-journaal begrijpen en je kan de boodschappen van politici of partijen niet meer kritisch evalueren. Dit laatste brengt mij opnieuw bij Orwells 1984. In de futuristische dictatuur die in dit boek wordt beschreven, wordt een nieuwe taal ontwikkeld, Nieuwspraak, die het aantal woorden tot een uiterste minimum inperkt. De basisidee luidt: hoe schraler de taal, hoe schraler het denken. Om die reden heb ik altijd sceptisch gestaan tegenover woordenboeken die alleen een basiswoordenschat bevatten: hiermee mikten de uitgevers op een nieuwe markt, het zeer jeugdige publiek, maar ik zie de 'meerwaarde' niet. Is het niet precies een stimulans dat een kind van 10, 12 kan vaststellen dat het nog een heleboel woorden niet kent, dat het woordenboek naast de woorden die het kind nu nodig heeft er nog vele andere bevat die zijn nieuwsgierigheid opwekken? Of dat één woord meerdere betekenissen kan hebben? Verschraling van de taal maakt mensen sterker ontvankelijk voor simplistische boodschappen: hierop berust de macht van de reclame en de populistische politici. Zij spreken in slogans en gooien alle nuance overboord. Hierin schuilt precies het maatschappelijke en politieke gevaar van een verarmde taal: Orwell heeft dat schitterend begrepen. Taalleerkrachten moeten verder kijken dan hun eigen vak: zij hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Opvoeden tot kritische volwassenen (wat altijd in de circulaires heeft gestaan) kan niet zonder een verrijking van de taal. We worden omringd door 'verborgen verleiders': dubbelzinnige boodschappen die we moeten leren ontcijferen om te voorkomen dat we worden bedot - of het nu door de reclame gebeurt of door de demagogen, maakt hier weinig verschil uit: in het eerste geval voel je het onmiddellijk aan je bankrekening, in het tweede kan het een tijd duren eer je tot het besef komt dat er schade is aangericht aan je zelf, je buurt of aan de bevolking in het algemeen. Mensen wapenen tegen de misleiding doe je door hun kritische geest aan te scherpen en vooral als het gaat om onderwerpen van enige abstractie, is een groot taalgevoel onontbeerlijk. Men zal opwerpen dat het niet noodzakelijk om verbale taal moet gaan: zeker in deze tijd zijn de visuele boodschappen minstens even belangrijk en komt het erop aan de misleiding in de visuele boodschappen - de reclamefilmpjes en affiches - te doorprikken. Dit is juist. De essentie is het onderscheidingsvermogen, de geconcentreerde waarneming, de analyse en het oordeel. Dit is een lastige oefening: bewustzijn is nu eenmaal lastig, maar het is de enige manier om niet achter het verkeerde vaandel aan te lopen. Zoals gezegd: rondom ons fluiten dagelijks de rattenvangers hun verleidelijk deuntje. Er weerstand aan bieden, gaat niet vanzelf.
