de wereldliteratuur door het oog van Darwin
Dinsdag besprak De Standaard een boek van de Amerikaanse evolutiepsycholoog David Barash die de wereldliteratuur bekijkt 'door het oog van Darwin'.
Het motief van de boze stiefmoeder verklaaart hij vanuit de noodzaak de eigen genen te beschermen.
De evolutionaire psychologie is vooral sedert de publicatie van 'De zelfzuchtige genen' van Richard Dawkins een rage geworden: het menselijk gedrag wordt bepaald door zijn genetica. In dit boek suggereert Dawkins zelfs dat de genen over een eigen wil zouden beschikken die beslist over het gedrag. De mens zelf zou niet meer zijn dan een 'survival kit' voor de genen, hun apparaat voor overleving.
In het bijzonder de partnerkeuze zou afhangen van de fysieke belofte van vruchtbaarheid en bescherming.
Iedereen kan vaststellen dat dit niet altijd klopt: er zijn voldoende echtparen die bestaan uit een kerngezonde vrouw en een ziekelijke man, of omgekeerd uit een atletische man en een teer poppetje. Bovendien kan men observeren dat verliefdheid en begeerte niet altijd worden opgewekt door typisch seksuele kenmerken, maar vaak door de ogen, een glimlach, een manier van spreken en bewegen die op zich weinig te maken hebben met de beloofde vruchtbaarheid en veiligheid.
Nog erger wordt het wanneer de evolutionaire psychologen het sociale gedrag proberen te verklaren vanuit een onwillekeurige sturing door de genen.
Het principiële bezwaar tegen dit verklaringsmodel is dat het zich presenteert als een ander soort fatalisme of een alternatieve predestinatie: het ontslaat de mens van zijn persoonlijke verantwoordelijkheid.
Dit is het paradoxale aan Dawkins en zijn 'school': hij zelf fulmineert met passie tegen alle godsdiensten (zie onder meer: 'God als misvatting'); zijn volgelingen, die zoals altijd fanatieker zijn dan hun leermeester, hanteren zijn theorie als een godsdienst zonder God. Of beter gezegd: de nieuwe God zit in het DNA.
Het artikel geeft het voorbeeld van Cosette in 'Les Misérables', maar wat zegt deze geschiedenis: een ongehuwde moeder, verleid door een losbandige student, moet uit armoede haar kind achterlaten en wordt uitgebuit door een herbergier, de gewezen laffe soldaat Thénardier, die bezeten is door hebzucht. Dit zijn sociale en morele categorieën: Victor Hugo draait zich om in zijn graf als men die probeert te verschonen met de genetica als excuus.
De evolutionaire psychologie heeft boeiende inzichten aangeleverd over onze neurologische structuur en kan helpen om ons gedrag beter te begrijpen: dat is een onmiskenbare verdienste. Maar op het morele niveau blijft ze in gebreke, tenminste als men ze letterlijk neemt.
Dawkins heeft later zijn model uitgebreid met het concept van de 'memen': gedragspatronen die men overneemt door nabootsing (mimesis). Dit is al een belangrijke nuancering, maar uiteindelijk blijven we met de vraag zitten: wie is verantwoordelijk voor de keuze die wordt gemaakt uit de aangeboden voorbeelden?
En die verantwoordelijkheid kan men niet leggen bij de biologie of men kan heel de moraal en wetgeving opbergen: het determinisme behoort tot de negentiende eeuw.
