Beroemd en omstreden: Cleopatra VII
Geschreven door Caroline Hoek
Ze staat bekend als een geweldige en immens machtige minnares, maar wie was de beroemde Cleopatra nu echt?
Cleopatra is de boeken ingegaan als één van de meest beroemde minnaressen. Belangrijkste reden daarvoor is dat ze er in haar relatief korte leven in slaagde om maar liefst twee van de grootste heersers uit die tijd aan de haak te slaan. Maar er is zoveel meer over Cleopatra te vertellen
Geromantiseerd
Er is vrij veel over Cleopatra geschreven. Vaak betreft het sterk geromantiseerde verhalen over verlangen naar liefde, macht en uiterlijk vertoon. In die verhalen wordt Cleopatra een personage dat van alle tijden is en dus zowel op het witte doek als in de boekhandels goed verkoopt. Over de echte Cleopatra is heel weinig bekend.
En wat we weten, is wellicht nog niet eens helemaal waar. Veel informatie over Cleopatra hebben we namelijk te danken aan Octavianus: de grote vijand van zowel Cleopatra als haar geliefde Marcus Antonius. Het is dan ook niet ondenkbaar dat die informatie geheel subjectief is. Sterker nog: het is aannemelijk dat de verhalen vooral de belangen van Octavianus onderstrepen.
Gelukkig zijn er enkele dingen die we dankzij monumenten, beelden en andere geschriften wel zeker weten.
De mooiste van het land?
Wie aan Cleopatra denkt, ziet waarschijnlijk direct een mooie vrouw opdoemen met een knap gezicht en een slank lichaam. Dat beeld hebben vele (geromantiseerde) boeken, theaterstukken en films op ons netvlies gebrand. Maar of het ook klopt? Waarschijnlijk niet. Cleopatra wordt door haar tijdsgenoten zelden geroemd om haar schoonheid. Veel vaker hebben ze het over haar charisma en charme. Een slecht teken
Macedonië
Cleopatra kwam niet uit het geslacht der faraos. Haar familie kwam oorspronkelijk uit Macedonië. Net als de beroemde Alexander de Grote. Hij veroverde Egypte in de vierde eeuw voor Christus. Na zijn dood viel het grote rijk snel uiteen en werd Ptolemaeus I Soter koning van Egypte.
Het was het begin van een nieuwe dynastie: de Ptolemaeïsche dynastie. Het koningshuis bestond honderden jaren en verwelkomde in 69 voor Christus de beroemde Cleopatra VII Philopator. Het babytje zou de laatste farao van het oude Egypte worden en maar liefst 21 jaar over het land heersen.
Egypte
Cleopatra was de dochter van Ptolemaeus XII. Ze groeide op in één van de wereldsteden van die tijd: het prachtige Alexandrië. Hoewel haar familie al jaren over Egypte regeerde, sprak deze de Egyptische taal niet.
Uit verhalen blijkt echter dat Cleopatra de taal wel meester was. Dat wijst erop dat ze zich verbonden wist met Egypte. Haar verlangen om als de reïncarnatie van Isis (een belangrijke Egyptische godin) beschouwd te worden, onderschrijft die aanname alleen maar.
De macht
Als vader Ptolemaeus XII ziek wordt en niet langer in staat is om Egypte te regeren, besluit hij zijn macht te delen. Hij gaat het land samen met Cleopatra VII besturen.
Als het lichaam van Ptolemaeus XII het echt begeeft, neemt Cleopatra de macht over en regeert ze tijdelijk samen met haar broer Ptolemaeus XIII. Het jongetje is dan tien jaar oud. Cleopatra telt dan achttien lentes.
Cleopatra huwde Ptolemaeus XIII: een gewoonte die de Ptolemeërs van de oude Egyptische faraos hadden afgekeken.
Van links naar rechts: Ptolemaeus XII (de vader van Cleopatra), Ptolemaeus XIII en Ptolemaeus XIV (de broers van Cleopatra). Laatstgenoemde broer is waarschijnlijk in opdracht van Cleopatra vermoord. Ze wilde zo wellicht voorkomen dat hij dezelfde stunt uit zou halen als zijn oudere broer, Ptolemaeus XIII.
Ruzie in het paleis
Regeren over Egypte was niet gemakkelijk. Maar het werd nog lastiger doordat er twee kapiteins aan het roer stonden: de onafhankelijke Cleopatra en haar man/broer Ptolemaeus XIII. Alles wijst er echter op dat Cleopatra de touwtjes in handen had: haar broer was nog jong en miste de ervaring die Cleopatra tijdens het regeren met haar vader al had opgedaan.
Maar zo rond het jaar 48 voor Christus verdwijnt de naam van Cleopatra plotseling uit de koninklijke geschriften. Haar man/broer en zijn adviseurs zijn niet te spreken over het feit dat ze de macht naar zich toetrekt en verbannen haar. Cleopatra laat zich natuurlijk niet zomaar uit het veld slaan: ze verzamelt een leger en is klaar om terug te slaan.
Haar broer heeft dat zien aankomen en heeft zijn legers klaarliggen. Cleopatra is kansloos. Maar dan helpt de buitenlandse politiek haar op weg.
Een slimme meid?
Doordat verhalen over haar uiterlijk en romances de boventoon voeren, zou men bijna vergeten dat Cleopatra ook nog eens iets langer dan twee decennia over Egypte regeerde! Ze was dan ook zeker niet dom. Ze kende meerdere talen en wist waarschijnlijk ook het nodige over retorica, astronomie, geometrie en medicijnen. Ook haar kennis over chemische processen (onder meer het maken van make-up) zou enorm zijn geweest en er zelfs voor gezorgd hebben dat ze de beroemde weddenschap met Marcus Antonius won.
Julius Caesar
In Rome is in diezelfde periode namelijk ook een machtsstrijd bezig: Julius Caesar en Pompeius vechten er om de troon. De eerste wint en Pompeius vlucht naar Egypte. Ptolemaeus ziet het als de ultieme mogelijkheid om een wit voetje te halen bij Caesar en laat Pompeius ombrengen.
De reactie van Caesar is niet in lijn met de verwachtingen: de heerser wordt woedend als hij hoort dat Ptolemaeus Pompeius uit de weg heeft geruimd. Pompeius was immers een belangrijke Romein en bovendien de weduwnaar van Caesars dochter Julia. Dat Ptolemaeus het recht in eigen hand had genomen, is in de ogen van Caesar onvergeeflijk.
In het tapijt
Cleopatra moet het allemaal vanuit ballingschap met lede ogen aanzien. Tegelijkertijd bood de situatie kansen: nu Caesar zo boos was op Ptolemaeus kon zij wellicht met een beetje hulp van de Romein weer aanspraak maken op de troon.
Ze moest alleen een manier bedenken om langs de legers van Ptolemaeus te komen en het paleis te bereiken. Legendes wijzen erop dat ze het zeer vindingrijk aanpakte: ze rolde zich in een tapijt en kon zo ongezien langs alle wachtposten komen.
Cleopatra verrast Julius Caesar door uit de rol tapijt te stappen. Een schilderij van Jean-Léon Gérôme.
Verstrengelde belangen
Caesar moet direct onder de indruk zijn geweest van Cleopatra: hij neemt de macht van Ptolemaeus af en geeft deze terug aan Cleopatra.
Omdat het onmogelijk was dat een vrouw alleen regeerde, liet Caesar haar de macht delen met haar jongere broer Ptolemaeus XIV. Hij werd ook haar echtgenoot. Pikant detail: al snel bloeide er ook wat moois tussen Cleopatra en Caesar op en bevalt Cleopatra van hun zoontje: Caesarion.
Het is lastig vast te stellen of de relatie tussen Caesar en Cleopatra vooral een verstandshuwelijk of een gepassioneerde romance was. Vaststaat dat ze beiden baat hadden bij een goede verstandhouding. Cleopatra kon haar greep op Egypte verstevigen en wist bovendien zeker dat Rome haar land (rijk aan onder meer graan) niet zou aanvallen. Caesar had weer heel andere belangen.
Zo had Ptolemaeus XII een enorm geldbedrag van de Romeinen geleend. De koning had het geld nooit terugbetaald en Caesar wilde dat nu verhalen op Cleopatra. Als er al iets wijst op het feit dat Caesar zijn politiek belangrijker vond dan zijn affaire dan is dat wel het conflict dat Cleopatra en hij over Caesarion hadden. Cleopatra wilde dat Caesar de jongen als zijn erfgenaam zou aannemen, maar Caesar weigerde en wees zijn verre neef Octavianus als zijn opvolger aan.
Paranoia?
Nadat Ptolemaeus XIII Cleopatra zo bedrogen had, leek ze niemand meer te kunnen vertrouwen. Ze laat later niet alleen haar broer Ptolemaeus XIV ombrengen, maar ook haar zus Arsinoe moet het ontgelden. Door die doodvonnissen te tekenen, tekende Cleopatra eigenlijk haar eigen doodvonnis: haar macht groeide en daarmee werd ze voor andere machthebbers een steeds belangrijker doelwit.
Moord
Lang duurt het geluk niet: in het jaar 44 voor Christus wordt Caesar vermoord. Cleopatra houdt de teugels desalniettemin strak in handen. Ze blijft Egypte besturen en verstevigde haar positie waarschijnlijk zelfs door haar broer uit de weg te ruimen.
Omdat ze als vrouw niet alleen op de troon mag zitten, wijst ze haar zoontje aan als tweede bestuurder. In Rome barst een verwoede strijd los.
Want wie mag Caesar opvolgen? Marcus Antonius en Octavianus (de door Caesar aangewezen opvolger) gaan de strijd aan met de mensen die Caesar vermoordden: Marcus Junius Brutus en zijn mannen. Cleopatra moet een partij kiezen en kiest voor Antonius.
Verliefd
Een ontmoeting tussen Marcus Antonius en Cleopatra kan niet uitblijven. En weer weet Cleopatra het hart van één van de grootste leiders uit die tijd op hol te brengen.
Marcus Antonius blijft enige tijd bij haar en ze krijgen een tweeling: Alexander Helios en Cleopatra Selene II. Marcus Antonius moet dol geweest zijn op Cleopatra: hij trouwde met haar, ze kregen nog een zoon en Antonius gaf Cleopatra en de kinderen steeds meer macht. Of dat ook de bedoeling was of dat het een mooie bijkomstigheid van hun prille liefde was, is wederom onduidelijk. In Rome zagen ze het in ieder geval met lede ogen aan.
Octavianus begint zijn vriend steeds meer als vijand te beschouwen en niet veel later verklaart hij Egypte de oorlog.
De dood van Cleopatra. Een schilderij van Reginald Arthur.
Kansloos
De troepen van Marcus Antonius en Cleopatra zijn kansloos tegenover de sterke vloot van Octavianus. Marcus Antonius ziet dat al snel in en pleegt zelfmoord. Zijn geliefde volgt zijn voorbeeld. Hoe ze dat deed, is nog steeds een raadsel.
Sommige historici denken dat ze de gifbeker gebruikte. Anderen claimen dat ze zich door een giftige slang liet bijten. Vaststaat dat Cleopatra wist wat ze deed, zo legt onderzoeker Adrienne Mayor uit. Cleopatra zou verschillende toxicologische experimenten hebben uitgevoerd. (
)
Ze was op zoek naar de meest vredige en minst pijnlijke manier om te sterven en observeerde de dood van vele veroordeelde gevangenen die aan gif of andere middelen waaronder een slangenbeet waren blootgesteld.
Stukje bij beetje schrapen archeologen meer en meer informatie over Cleopatra bij elkaar. En veel van die gegevens veranderen het beeld dat wij met dank aan mannen als Shakespeare van Cleopatra hebben gekregen. Ze was niet alleen verleidelijk, maar ook sluw en machtsbelust en zelfs bereid om over lijken te gaan.
Al die facetten maken haar tot één van de meest beroemde, maar ook omstreden historische personages. Maar ze zorgen er bovenal voor dat haar levensverhaal zich prima leent voor de betere theaterstukken en romans. Het is een verhaal dat zelfs ruim 2000 jaar later nog houdbaar is en waarschijnlijk ook altijd blijft.
Het is nu eenmaal veel te fascinerend om zomaar in stoffige bibliotheken te laten vergaan.
|
