mag ik u vragen wat de doelstellingen waren van de laatste missie?
Dirk Huyge:
Dat verhaal is een beetje ingewikkeld. Zoals U weet uit een vorig interview, hebben we in 2007 in Qurta nabij Kom Ombo gewerkt. Twee latere campagnes (in 2008 en 2009) waren eveneens aan Qurta gewijd. De rotskunst daar is nu volledig gedocumenteerd en we hebben alle nodige informatie bijeengebracht voor een degelijke publicatie.
In februari-maart van dit jaar zijn we dan terug naar el-Hosh gegaan, ongeveer 10 kilometer ten noorden van Qurta en op de andere oever van de Nijl. De eerste bedoeling was de grondige studie van de rotskunstsite Abu Tanqura Bahari 11 (ATB11).
Deze site is, net zoals Qurta, van laat-paleolithische ouderdom en ongeveer 15.000 jaar oud. We hadden ze reeds in 2004 ontdekt, maar dan de prioriteit aan Qurta gegeven.
Hebt u ook nieuwe zaken gevonden?
Dirk Huyge: De bedoeling was dus niet echt om nieuwe zaken te vinden. We wilden in eerste instantie de rotskunst op ATB11 documenteren aan de hand van tekeningen en fotos en een degelijke kaart maken van de hele omgeving.
Toch hebben we weer op verscheidene plaatsen nieuwe rotskunstsites ontdekt. Niet van laat-paleolithische ouderdom ditmaal, maar toch zeker epipaleolithisch (dat is helemaal het einde van het Paleolithicum, tussen ongeveer 11.000 en 8000 jaar geleden).
In tegenstelling tot ATB11 en Qurta gaat het niet om naturalistische voorstellingen van dieren, maar om allerlei geometrische en kromlijnige motieven. Sommige daarvan zijn de meest complexe die ik ooit in Egypte gezien heb. Maar ook dat moet allemaal nog deftig bestudeerd en gepubliceerd worden
De site van Abu Tanqura Bahari 11 in el-Hosh is fraai gelegen langs de Nijl.
Is er sinds ons laatste gesprek i.v.m. Qurta nieuws over dateringsmethoden?
Dirk Huyge: Ja hoor. Ik kan daar niet veel details over geven omdat dit nog niet gepubliceerd is, maar we hebben nu een mooi reeksje dateringen van zanden die de rotskunst overdekken op de site van Qurta II (via een techniek die Optically Stimulated Luminescence noemt). Ze tonen onmiskenbaar aan dat de rotskunst inderdaad zo oud is als we al dachten: minstens ongeveer 15.000 jaar!
We zullen deze dateringen voor de eerste keer bekend maken op een rotskunstcongres in Brussel in juni.
Is het mogelijk om aan de hand van stijlkenmerken een datering te benaderen?
Dirk Huyge: Het rotskunstonderzoek bevindt zich eigenlijk in een post-stilistische fase. Niemand durft nog voorspellingen doen op basis van stijl alleen. Neem nu de befaamde grot Chauvet in Frankrijk. Bij haar ontdekking nam iedereen op stilistische gronden aan dat de tekeningen Laat-Magdaleniaan waren en ongeveer 12.000 jaar oud.
Nu zijn tientallen radiocarboondateringen beschikbaar die aantonen dat deze fantastische grotkunst ouder is dan 30.000 jaar en dus helemaal niet Laat-Magdaleniaan, maar Aurignaciaan! Hetzelfde geldt voor Egypte, maar we mogen toch wel stellen dat alle laat-paleolithische sites daar, en er zijn er nu al vijf bekend, erg uniform zijn van stijl en in dat opzicht enorm verschillen van latere, epipaleolithische en predynastische rotskunstensembles. Je kan stijl dus met enige voorzichtigheid wel als dateringcriterium hanteren.
Zijn er plannen om de rotskunst te beschermen, of is dit reeds gebeurd?
Dirk Huyge: De Egyptische autoriteiten zijn op de hoogte van deze rotskunst en erkennen haar groot wetenschappelijk belang, maar echt veel maatregelingen voor bescherming zijn er nog niet genomen. De site van Qurta is nu wel permanent bewaakt; er zijn drie bewakers aangesteld die in een beurtrol werken. Elders, in de Wadi Abu Subeira bij Aswan, waar erg veel mijnactiviteit is, is één van de rotskunstsites met een omheining afgespannen.
Het is dus maar een begin Misschien zal het helpen dat toeristen ook deze sites beginnen te ontdekken. We hebben vorig jaar nog een reisgroep van National Geographic op bezoek gehad in Qurta. Als de Egyptenaren inzien dat dit soort van sites ook toeristisch waardevol zijn, zal dit zeker een gunstige impact hebben op de bescherming.
Kopiëren van laat-paleolithische rotstekeningen op Abu Tanqura Bahari 11.
Worden telkens dezelfde groep medewerkers betrokken? Vergt het organiseren en in goeie banen leiden van een seizoen (te) veel aandacht van de onderzoeker?
Dirk Huyge: Er is een kleine kern van vaste medewerkers, maar de samenstelling van de groep varieert natuurlijk in functie van de doelstellingen.
Aangezien het de bedoeling was dit jaar in el-Hosh de rotskunst te documenteren, lag de nadruk onder meer op het tekenwerk en zaten er drie tekenaressen in het team
. Als we volgend jaar naar Qurta zouden teruggaan voor opgravingen, zal het anders zijn en zullen we beroep doen op een geormorfoloog en verschillende dateringspecialisten. En ja, het is altijd weer een hele klus om zon expeditie op poten te zetten. Er komt heel wat papierwerk, boekhouding en praktische regelingen bij kijken
. Dat gaat van toelating vragen aan de Egyptische autoriteiten tot en met het rijklaar maken van de wagen en het aanwerven van een kok en arbeiders.
Wellicht zijn niet alle tekeningen makkelijk te onderscheiden? Hoe vindt u eigenlijk de of alle - tekeningen op de rotsen? Ik vermoed dat besprenkelen met water niet kan, maar zou bijvoorbeeld fotografie hierbij kunnen helpen?
Dirk Huyge: De tekeningen die wij nu bestuderen (het gaat alleen over graveringen en niet over schilderingen) zijn erg oud en hebben een erg donkere patina. Het is inderdaad niet altijd evident om die van op een afstand te bespeuren.
We zitten dus soms met onze neus tegen de rotswand aan geplakt. Dit jaar hebben we ook een paar keer geprobeerd om in het donker te werken met kunstmatig licht.
Maar uiteindelijk blijkt de zon nog het beste hulpmiddel. Je moet het goede moment een beetje afwachten, maar als het zonlicht rakelings langs de rotswand scheert, dan komen de tekeningen meestal erg mooi uit.
Daar waar meerdere afbeeldingen voorkomen, zijn er aanduidingen dat deze op de een of andere manier met elkaar verbonden zijn, m.a.w. dat het om scènes zou kunnen gaan zoals het relaas van een gebeurtenis?
Dirk Huyge: Dat is maar zelden het geval in onze oudste rotskunst. De tekeningen, zowel van dieren als van menselijke figuren, lijken een beetje op zichzelf te staan. Er zijn maar weinig echte composities. Een paar keer staan de dieren duidelijk tegenover elkaar opgesteld, maar er is niet echt interactie tussen de afbeeldingen.
Dat is helemaal anders in de rotskunst van de predynastische periode (het vierde millennium v. Chr.) en later, waar je veel meer echte taferelen hebt, zoals bijvoorbeeld jacht- en gevechtsscenes.
Hoogtevrees is geen optie voor wie aan rotskunstonderzoek wil doen.
Zijn er afbeeldingen die op een grotere afstand van elkaar staan, en die iets met elkaar te maken hebben? Markeringen, met een rituele bedoeling of territorium afbakenend bijvoorbeeld?
Dirk Huyge: We hebben geen idee wat de oudste rotskunst precies betekent. Tot nog toe kennen we ook te weinig vindplaatsen om na te gaan of er bepaalde ruimtelijke patronen zijn. In latere rotskunst, maar dan zitten we in de Grieks-Romeinse periode en zelfs de islamitische tijd, lijkt de rotskunst inderdaad soms wel bedoeld om territoria aan te geven en misschien zelfs geschikte routes doorheen de woestijn of de lokalisatie van watervoorraden.
Is het te simpel om te stellen dat deze rotskunst eigenlijk de eerste schrijfwijze was iets proberen over te brengen?
Dirk Huyge: Pfff Moeilijke of zelfs onmogelijke vraag. Hoe definieer je trouwens schrift? Ik ben er alleszins wel van overtuigd dat de rotskunst een manier van communicatie is, niet noodzakelijk met de medemens, maar misschien wel met hogere krachten of met de omgevende natuur.
In die zin kan je van een soort schrift spreken, ja of misschien toch beter van een soort medium. De rotskunst is alleszins niet betekenisloos. Er wordt een boodschap overgedragen. Er is een interactie. Maar met wie of met wat?
Is er een snelle evolutie te merken in rotskunst? Hebt u de indruk dat men soms aan bepaalde manier van voorstellen hield wegens rituele of andere redenen?
Dirk Huyge: We kennen nu rotskunst in Egypte van ongeveer 15.000 jaar oud tot zaken die hoogstens enkele eeuwen jong zijn Er zijn inderdaad erg grote verschillen tussen de verschillende fasen. De rotskunst van de laat-paleolithische periode, de epipaleolithische tijd en wat daarna komt, zijn zeker niet rechtstreeks gerelateerd.
Vanaf de predynastische rotskunst, zeg maar vanaf ongeveer 4000 v. Chr., komen echter tal van themas te voorschijn die gedurende een paar duizend jaar de gehele faraonische iconografie zullen beheersen. De details wijzigen voortdurend, de stijlen veranderen, maar er lijkt dan toch een grotere conceptuele eenheid te bestaan. De veranderingen worden dan veeleer cosmetisch dan inhoudelijk.
Niet alleen binnen de Egyptische grenzen, maar kan men aan de hand van stijlkenmerken van rotskunst een beeld krijgen van mogelijke migraties of invloeden?
Dirk Huyge: Pfff Weer erg moeilijk. Wat de oudste rotskunst betreft, zie ik alleszins gelijkenissen tussen wat we nu in Egypte hebben en bepaalde afbeeldingen in grotten in Libië. Je kan dat moeilijk in termen van migraties of invloeden gaan uitleggen Je kan alleen zeggen dat er op die twee plaatsen, wellicht min of meer gelijktijdig, mensen leefden die plusminus hetzelfde aan hun hoofd hadden.
En dat vertaalt zich in een erg vergelijkbare rotskunst Voor latere perioden lijkt Egypte wel een eiland. Ik zie geen enkel direct verband tussen de predynastische en dynastische rotskunst van Egypte en wat je elders in Noord-Afrika hebt.
Worden de missies in el-Hosh voortgezet? Wat zijn de plannen?
Dirk Huyge: In el-Hosh, zoals op zoveel plaatsen in Egypte, is nog voor vele jaren werk, maar we moeten een keuze maken. Een volgende missie zal wellicht opnieuw in Qurta plaatsvinden. Daar plannen we nog opgravingen op een plaats waar we het bestaan van bedolven rotstekeningen vermoeden. We hebben ook nog de intentie om op een paar sites in de Oostelijke woestijn te gaan werken. Vorig jaar hebben we 10 kilometer in de woestijn een volkomen onbekend, schitterend predynastisch paneel ontdekt met tientallen tekeningen van boten, dieren en mensen.
De vele overlappingen van tekeningen maken het paneel zeer interessant in chronologisch opzicht. Dat staat ook nog op het programma.
Wat raadt u aan als lectuur over rotskunst? En meer specifiek over rotskunst in Egypte?
Dirk Huyge: Er bestaat nauwelijks literatuur in het Nederlands over dat onderwerp. Als algemene inleidingen zou ik de volgende kunnen aanbevelen:
- BAHN, P.G. 1998. Cambridge Illustrated History of Prehistoric Art. Cambridge University Press, Cambridge.
- BAHN, P.G. 2010. Prehistoric Rock Art. Polemics and Progress. Cambridge University Press, Cambridge (verschijnt juli 2010!).
- CLOTTES, J. 2002. World Rock Art. Conservation and Cultural Heritage Series 6. Getty Publications, Los Angeles, California.
- COULSON, D. & CAMPBELL, A. 2001. African Rock Art. Paintings and Engravings on Stone. Harry N. Abrams, New York.
- WHITLEY, D.S. 2005. Introduction to Rock Art Research. Left Coast Press, Walnut Creek, CA.
En voor wat Egypte zelf betreft:
- LE QUELLEC, J.-L. & DE FLERS, P. ET P. 2005. Du Sahara au Nil. Peintures et gravures davant les pharaons. Fayard/Soleb, Paris (wel vooral Westelijke woestijn).
- HUYGE, D. 2009. Rock art, in W. Wendrich (Ed.): UCLA Encyclopedia of Egyptology, Los Angeles. Dit overzichtsartikeltje (met een uitvoerige bibliografie) kan vrij worden geraadpleegd en gedownload op: http://escholarship.org/uc/item/4qx7k7pz
U houdt er de spanning in ... "Vorig jaar hebben we 10 kilometer in de woestijn een volkomen onbekend, schitterend predynastisch paneel ontdekt met tientallen tekeningen van boten, dieren en mensen."
We kijken alvast uit naar volgend onderzoek.
Ik dank Dr. Huyge voor de prachtige foto's, voor de verwijzing naar zijn artikel ... voor zijn tijd en aandacht welke hij aan dit interview besteedde.
Heel veel succes, voor het gehele rotskunst-team !
Het el-Hosh 2010 team met hoofdzakelijk Belgen, maar ook een Amerikaanse en een Noorse medewerker.
