We gaan ook verder met onze hiërogliefen cursus en zullen weldra alles nog eens op een rijtje zetten. Maar ondertussen nu we toch bij Qa'a zitten. Gaan we hier een boompje over opzetten want leest men de naam nu Qa, Qa'a, Ka of Ka'a en waarom.

Kurt Sethe heeft in zijn "Beitrage zur ältetsen Geschichte" een verklaring gegeven voor deze naam die tot nu toe vrijwel algemeen aanvaard wordt. Het is zo dat in het Egyptisch zwakke klinkers vaak niet geschreven werden. Hij las de Q als qa waarbij de a was weggevallen. Qa zou dan afkomstig zijn van het werkwoor qai=hoog zijn ( We zullen verder nog zien hoe we uit de stam van een woord de infinitief van een werkwoord vormen maar neem van mij nu aan dat het qai is). Qa-a zou dan betekenen "Hij die hoog is wat betreft zijn arm. De arm zou hier dus niet letterlijk voor arm staan en niet als phonetisch teken voor a. Maar gezien we niet weten welke phonetische waarde we aan het bergip arm moeten geven spellen we gewoon a. W. Helck ( in Thinitenzeit p.117)beschrijft hem als "deze met de opgeheven arm" en verwijst voor deze krijgshaftige benaming ook naar Horus Aha. Persoonlijk zou ik dan eerder geneigd zijn om te denken aan de stereotiepe houding waarbij de farao de vijand de kop inslaat zoals op het Narmer palet. Bij deze daad is de arm inderdaad geheven.

De serech van koning Horus Aha of de Strijdende Valk en het palet van Narmer met de geheven arm

H.Goedicke, die Horus een onmisbaar onderdeel van de naam vindt kan niet goed weg met deze naam daar hij dan zou moeten lezen: " Horus wiens arm hoog is", wat hij onzin vindt.Maar wat mijzelf niet onlogisch voorkomt als men de interpretatie van de geheven arm die ik er aan geef aanvaardt. Het zou dan in feiete neerkomen op "Horus die de arm heft (tegen de vijand)of wat vrijer vertaald Horus die de vijand verslaat.

Op een stenen vaatwerk,(cfr figuur hieronder) waar een aantal koningsnamen opstaan zien we dat de nesoe-biti en en de nebti naam van Qa'a identiek is aan zijn Horus naam ( eerste naam van links maar gezien de schrijfrichting dus laatste naam!)

Zoals Goedicke het met de Horus naam meent, menen J.von Beckerath en W.Barta dat nebti een onmisbaar onderdeel is van de naam. Maar Qa'a nebti. Hij die noog is wat betreft de arm van de twee meesteressen heeft in feite weinig zin.Opnieuw zou ik persoonlijk vertalen. Hij van de twee meestressen die zijn arm heft (onder verstaan "tegen de vijand")

In de lijst van Abydos en in de Papyrus van Turijn staat zijn naam als Qebeh(oe) vermeld. Dit wordt door Sethe verklaart als zou een verstrooide schrijver de hiëroglief van de arm waarbij de bovenarm nogal lang uitvalt, verward heeft met een been. Qa'a wordt dan qeb, dit betekent plengen. Maar gewoonlijk wordt "plengen" geschreven met een extra hiëroglief als determinant n.m.l. een vaas waar water uitloopt. Uitgaande van deze schrijfwijze zou dan kunnen een tweede verwaaring zijn opgetreden zijn en zou een andere werkwoord "qebeh" dat ook plengen betekent de plaats hebben ingenomen van het het eerste.

Anderzijds kennen we enkele ivoren plaatjes waar de naast de Horus naam van Qa'a de twee meesteressen (nebti), gier en cobra staan maar naar de Horus naam toegekeerd. Dus niet in dezelfde richting als de Horus naam. Hieronder leest men de naar beneden gerichte pijl -phonetische waarde "sn- met het water teken met phonetische waarde "n", als phonetisch complement.W.Barta vertaalt dit als "degene die de twee meesteressen vereert". Andere interpretaties zijn ook mogelijk. De groep komt niet voor op vaatwerk of zegelafrollingen en is nooit gecombineerd met de titel nesoebiti (hij van de zegge en de bij).

Over de interpretatie die hieraan moet worden gegeven zijn de Egyptologen het niet eens. Sethe en Griffith vatten dit op als een tweede nebti naam voor Qa'a. E. Naville zag er de naam van een ambtenaar in, wat weinig waarschinlijk is gezien de plaats waarop de groep is aangebracht. P.Kaploni beschouwt sen als een kroonprins ( sn betekent zoon maar wordt dan door een knielend mannetje als determinatief gevolgd in het klassieke Egyptisch) of eventueel zelfs een koningin. Voor W.Helck is het feit dat de namen naar elkaar gericht staan te interpreteren zoals de klassieke scène waar de koning voor de godheid staat, beide naar elkaar gericht.Sen is dan een een godheid maar hij weet niet welke. Edwards tenslotte interpreteert het geheel als "De twee meesteressen omarmen de Horus koning Qa'a". Immers sn met als determinatief een neus, betekent rieken, kussen, omarmen. U ziet uw eigen interpretatie kan er desnoods nog bij op een interpretatie min of meer komt het niet aan.

Horus Qa'a (Qa'a hedjet)

Stèle met de naam van de koning in een serech, gevonden te Abydos.

Manetho's naam voor de laatste koning van de eerste dynastie is Bieneches, hij zou zesentwintig jaar geregeerd hebben. Deze naam lijkt helemaal niet op Qa'a. Mogelijks heeft Manetho zich in de naam vergist, hoewel hij misschien wel de lengte van de regering juist opgeeft. Mogelijks is hij een zoon van Semerchet. Zijn Horus naam was Qa'a. Kheb is dan zijn nebti of nesoebity naam waaronder hij voorkomt op de lijst van Abydos. Maar op plaatjes en zegels leest men zijn nebti naam als "sn". "khb" is vrijwel zeker een latere interpretatie.

Plattegrond van graf Q te Abydos

Het graf van de koning te Abydos (graf Q) duidt op de frappante voortuitgang in de architectuur tijdens deze periode. Het gebouw heeft duidelijk meer allure dan de graven van zijn voorgangers hier. De algemene aanleg van de ondergrondse bouw komt sterk overeen met de gebouwen uit dezelfde periode te Sakkara. Deze bestaat uit een een diepe rechthoekige put met een trap die daarin afdaalt aan de noordwestkant. Aan beide zijden van de trap bevinden zich twee magazijnen, en zowel deze als de grafkamer in de put waren oorspronkelijk voorzien van een houten zoldering. Rondom de centrale kern zijn nog meer magazijnen en bovendien zesentwintig bijgraven voor dienstpersoneel. Allemaal zijn ze iets hoger gelegen dan de trap. Er is reden om aan te nemen dat de verdwenen bovenbouw oorspronkelijk het ganse graf bedekte met een oppervlakte van 30 bij 23 meter.

Stèle in kalksteen verworven door het Louvre in 1967. Het toont de koning, Qa'a die wordt omhelsd door Horus met de valkenkop. Met enige moeite ziet men de witte kroon in de serech boven het hoofd van Horus.

Behalve door kruikzegels en naamplaatjes kon het graf door Petrie (Petrie 'Abydos I' p. 5 pl.5; H.G. Fischer 'J.A.R.C.E. 2, 1963 p. 41). worden geпdentificeerd door de ontdekking van restanten van twee stиles in basalt aan de oostkant van het bouwwerk, die allebie zijn Horusnaam Qa'a droegen. Een imposante stèle verworven door het Louvre in 1967 toont Qa'a met de Witte Kroon van Boven-Egypte. Hij wordt omhelsd door Horus met de valkenkop. Boven de twee hoofden staat de Witte Kroon ook in de serech van de koning. Zou dit willen beduiden dat het Zuiden hier een beslissende overwinning op het Noorden haalde ?

Het graf werd in 1993 door archeologen van het Duits Archeologisch Instituut te Caпro heropgegraven. Het team ontdekte dat het graf verschillende veranderingen had ondergaan en, uitgaande van de met eenvoudige baksteen bedekte grafkamer, enige malen vergroot was.

In een graf te Abydos, uit dezelfde periode, werd ook nog een monument van een edelman, een zekere Sabef gevonden

Plattegrond en doorsnede  van graf 3505 te Sakkara

De graftombe (nr 3505) door Emery in 1954 te Sakkara gevonden met nog drie andere monumenten werd door Emery aan Qa'a toegeschreven. Nu denkt men over het algemeen dat dit graf toebehoorde een een priester-edelman, Mercha, een priester van de godin Neith.
Dit gebouw bestaat uit een rechthoekige bovenbouw van tichelsteen aan de buitenzijde op de gebruikelijke manier voorzien van inspringende panelen. Hierop werden, nog in goede staat, veelkleurige fresco's met geometrische patronen in de vorm van een vlechtwerk aangetroffen. Een afdalende gang leidt naar een grafkamer, uitgehouwen in de rots, en op soortgelijke wijze als in Abydos, aangelegde magazijnen. Rondom de bovenbouw loopt een massieve ringmuur waarbinnen, aan de noorkant van het graf, een dodentempel, bestaande uit een netwerk van gangen en kamers, ligt. In deze dodentempel werden de resten van de voeten van twee houten standbeelden van ongeveer natuurlijke grootte gevonden. Men kan dit grote gebouw beschouwen als het prototype van het latere pyramidencomplex .We komen hier echter nog op terug.  Het totale oppervlak beslaat 65 bij 37 meter. Men vond geen bijgraven en men neemt aan dat de barbaarse praktijk van mensenoffers werd opgegeven, althans in het beschaafde Noorden, waar het ook trouwens laattijdig (ten tijde van Djet) werd ingevoerd. In het zuiden zou deze gewoonte pas bij het einde van de tweede dynastie ophouden te bestaan. De twee laatste koningen van deze dynastie, Peribsen en Khasekhemwoey, hadden geen satellietgraven meer bij hun tombe maar slecht de lijken van een klein aantal gesacrifiëerde(?) personen in het graf zelf. Tombe 3505 schijnt hiervoor niet ingericht te zijn geweest (Emery 1961)

Aan de zuidzijde van de ingang van de mastaba werd nog een bijbehorend graf van enig formaat ontdekt dat door Emery toegeschreven werd aan de edelman Mercha. In de nabijheid werd inderdaad een stèle van hem gevonden*

Een ander groot graf te Sakkara (nr 3500) is ook te dateren tijdens Qa'a's regering en kan mogelijks van zijn gemalin of van een ander voornaam lid van de koninklijke familie geweest zijn. Hier vond men vier bijgraven aan toegevoegd. Ze vertoonden allen tekenen van gelijktijdige verbranding.

Zoals bij zijn twee voorgangers werd er geen begrafenispaleis gevonden ten noorden van Oemm el Kab (Tombs of the Courtiers); in deze area ligt er nochtans een sector waar er zekere tekenen op wijzen dat hier een gebouw heeft gestaan in dezelfde traditie en waarvan de constructie mogelijks aan Qa'a kan worden toegeschreven. Met name ten noorden van de voornaamste groep bij Deir Sitt Damiana (Kaiser- MDAIK 25 e 38; O'Connor - JARCE 26).

Recente Duitse opgravingen te Oemm el Kab hebben toch nog nieuw materiaal aan het licht gebracht op deze plaats die reeds zoveel maal werd onderzocht in de vorige eeuw. Ondermeer afdrukken van zegels van Hotepsekhemwoey afkomstig uit het graf van Qa'a. Dit, als het niet om een "vervuilde" vondst gaat, toont aan dat, ondanks de afwezigheid van graven uit het begin van de tweede dynastie te Abydos - de drie eerste koningen begraven zijn te Sakkara, ten zuiden van het complex van Djoser. Er schijnt dus geen volledige breuk te zijn opgetreden tussen Memfis en Abydos en tussen de eerste en de tweede dynastie in de periode volgend op de regering van Qa'a. Dus zal men de status van de 2 of 3 kortstondig regerende koningen die hem opvolgden opnieuw moeten onderzoeken.

Uit de opschriften van de stèles van Mercha en Sabef blijkt dat het schrift reeds veel verder ontwikkeld was en dat de titulatuur van de edellieden reeds de conventionele vorm bezat die in later tijden (derde, vierde dynastie) regel werd. Behalve Mercha en Sabef bekleedde ook Henoeka nog steeds zijn ambt onder deze regering.

DE SEDJEM-EF tijd of de tegenwoordige tijd (en prettig verlof)

Nu we suffixen i, k, T (tj), f en s gebruikt hebben als bezittelijke voornaamwoorden ( mijn ,jouw,jouw, zijn, haar) aangehecht aan een zelfstandig naamwoord kunnen wij ze ook aanhechten aan de stam van een werkwoord om aldu het werkwoord te vervoegen. De tijd waarin we deze suffixen onmiddellijk aan de stam van het werkwoord hechten zoals hieronder wordt de sedjem-ef-tijd genoemd. We nemen immers het werkwoor met stam sDm (sedjem, D is dj)  als voorbeeld bij de  vervoegingen. sDm is de stam van het werkwoord met betekenis "horen". sDm=f spreekt men uit als sedjemef. Deze tijd sluit het dichtst aan bij onze tegenwoordige tijd ( strikt genomen onvoltooid tegenwoordige tijd). Dus sDm=f wordt vertaald door hij hoort sDm=i door ik hoor. Op regel 2 vindt men de stam "di" van het werkwoord "rdi" dat geven betekent.
Op regel 3 de stam ir van het werkwoord "maken doen"
Op regel 4 de stam anx (anch) van het werkwoord leven.

Noteer ook bij deze suffixen blijft het onderscheid van geslacht bewaard in de tweede persoon (k en T) en soms in de eerste persoon wat in het Nederlands niet het geval is.

• Regel 5 sDm=f hij hoort
• Regel 6 di=k jij geeft ( wanneer het man is die geeft) of de tweede vorm di=T (ditj) als het een vrouw is die de handeling verricht.
• Regel 7 ir=f hij doet. In de tweede vorm is dit tevens ir=f maar de i(pluim) en r(mond) zijn hier fonetisch complement.
• Regel 8 anx=s (x=ch) zij leeft.
• Regel 9 di=s zij geeft

We hebben gezegd dat de sedjem-ef vorm van het werkwoord best aanleunt bij onze onvoltooid tegenwoordige tijd maar in bepaalde gevallen kan deze vorm ook een wens uitdrukken. Regel negen bv zou ook kunnen gelezen worden als "Moge zij geven" of regel acht "Moge zij leven" dit is alleen uit de context af te leiden.

Horus SEMERKET

Zijn nesoe biti naam was IRI NETJER. Zijn horus naam werd vertaald als "Hij die de twee Meesteressen bewaard" (en zijn nesoe biti naam als " Bloedverwant van de goden". Grimal 1988).
Hij is zeker de eerste koning die bij het nageslacht een slechte faam genoot omwille van het feit dat hij waarschijnlijk de troon usurpeerde op zijn voorganger, wiens naam hij uit diens jubileum vazen liet wissen. Zijn naam werd dan weer in de lijst van Saqarra weggelaten en overal uitgewist door zijn opvolger Ka'a.

De naam onder het patronaatschap van de twee Meesteresssen, de godinnen Nekhbet en Wadjit, werd reeds door Horus Aha ingevoerd, maar Semerkhet was de eerste om deze naam met de koninklijke titulatuur te associëren Het zal pas tijdens de twaalfde dynastie zijn dat deze naam definitief gaat deel uitmaken van de titulatuur.

Zijn naam op de lijst van Abydos en de steen van Palermo, uitgebeeld door een staande priesterfiguur, wordt gelezen evenals de naam op de Turijnse Papyrus ( waar hij daarentegen gespeld wordt met vier éénletterklanken SMSM) als Semsem, de Semempse van Manetho, die volgens deze laatste gedurende 18 jaar regeerde en tijdens wiens regering " een grote ramp over Egypte neerdaalde". Soms komt zijn nebti naam gekoppeld aan de nesoet-biti naam voor.

Niettegenstaande zijn korte regering werd er toch een Sed-feest gevierd waarvan enkele fragmenten uit Abydos getuigenis afleggen. Eigenaardig geboeg wordt dit feest niet vermeld op de het fragment K1 (steen van Caпro) van de steen van Palermo maar waarvan echter twee jaar niet leesbaar meer zijn.

Te Abydos wordt graf U (29 x31 m )aangenomen het zijn te zijn. Het graf overtreft verre dat zijn voorganger De grafkamer is in tichelsteen en er zijn 68 bijgraven. De toegang tot de grafkamer bevindt zich aan de oost-zijde en loopt door in een hellende gang naar de grafkamer. Aanvankelijk was het graf bedekt met hout. De eerder soliede bijgraven omringen het graf en het lijkt waarschijnlijk dat de bovenbouw ook deze graven omvatte. In dit graf werd een horus stèle met de naam van de koning erop gevonden. Op de plaatjes die in het graf werden gevonden komt de naam van een hoge functionaris Henoeka voor. Deze speelde ook nog een rol onder zijn opvolger Ka'a.

Te Saqarra werd hem nooit een tombe aangewezen. Dit is verklaarbaar door het feit dat en tijdens zijn regering een crisis is opgetreden, waardoor het hem ontbrak aan ambtenren die in staat waren om een graf te bouwen op de begrafenisplaats van Menphis. Ofwel zoals Lauer beweert (Mdaik 15,1957 p.155-156), dat de graven uit zijn periode verwoest werden bij de constructie, voor de Eerste Wereldoorlog, van het gebouw voor de "Dienst van Antikiteiten"( hierover meer in to v. G.M. 152 (1996) p. 105-112).

Uit zijn tijd weerhouden we enkele houten standbeelden en verder een drinkbeker uit rotskristal van 13,5 cm diameter en 22cm hoog, opgegraven door de archeoloog Z.Saad te Heloean (The Excavations at Helwan-1969) waarop de naam cvan de koning voorkomt samen met deze van de functionaris SEMERSOPDOE (naar alle waarschijnlijkheid de eigenaar van het graf waarin de beker gevonden werd).

De graffiti in de Wadi-Maghara in de SinaП die aan hem werden toegeschreven zijn in werkelijkheid deze van zijn bijn homoniem uit de derde dynastie Horus Sekhemhet.

Het Caпro fragment (K1)van de Palermosteen noemt e naam van zijn moeder Betrest (?) of Batirys (I.A.F. pag. 473-4) en alle acht( bij Emery 9) jaar van zijn regering. Bij Manetho 18 jaar.

Oplossingen van de oefening

Horus Adjib (Enedjib)

Adjib is de eerste souverein op de lijst van Saqqara in de tombe van Tjoeloi (als MERBIAPEN), de zesde op de lijst te Abydos uit de tijd van Seti I (als MERBIAPE) en ook op de papyrus van Turijn vinden we hem terug (als MERBIAPEN-2.17), bij Manetho wordt hij MIEBIS genoemd en zou hij 26 jaar hebben geregeerd. Verschillende van de inscripties met zijn naam erop werden waarschijnlijk door zijn opvolger gewist. Het feit dat hij de eerste vorst is op de lijst van Saqarra deed veronderstellen dat hij de eerste Thinitische vorst zou zijn die ook in Neder-Egypte werd erkend. Het feit dat zijn naam vooral op vazen door Semerkhet werd gewist laat een dynastieke twist veronderstellen waarbij mogelijks de ene steun kreeg uit Opper- en de andere uit Neder-Egypte.

Te Saqqara werd hem de tombe 3038 toegeschreven maar vandaag de dag wordt deze terug aan de edelman NEBITKA toegeschreven wiens naam ondermeer op kruikzegels voorkwam. Volgens Emery die het graf aan Adjib toewees vertoont het enkele zeer opmerkelijke kenmerken in de bouw die, tot dusver in geen ander monument uit deze periode bewaard zijn gebeleven. Bij het begin van de opgravingen leek het dat de bovenbouw van het graf het gewone plan vertoonde van een rechthoekig gebouw, aan de buitenzijde versierd met inspringende panelen. Maar bij verder graven kwam er een soort trappenpyramide voor de dag binnenin het bouwwerk. Alleen het onderste stuk van de trappen is bewaard gebleven en volgens Emery is het mogelijk dat ze hebben doorgelopen tot een zuivere pyramidevorm.Het graf van koningin Her-neith te Saqarra vertoont, hoewel primitiever van bouw dezelfde trekken. Het heeft de vorm van een rechthoekige aarden tumulus bekleed met tichelsteen, een opvallend prototype van de inwendige bovenbouw van het graf van Nebitka. Sporen van dergelijke aarden tumuli zijn ook gevonden in andere graven te Saqarra  en er is zelfs reden om te vermoeden, althans volgens Emery, dat de nazaat ervan, de getrapte tichelstenen structuur, een vaste trek was van de de meeste grote noordelijke graven uit de tweede helft van de dynastie. Het motief voor het verhullen van van een vorm binnenin een ander van een principieel verschillende opzet is raadselachtig maar Emery dacht dat men te maken had met een combinatie van bovenbouwen uit Opper- en Neder-Egypte in één bouwwerk: de tumulus of trappenbouw uit het zuiden en de rechthoekige opbouw met panelen uit het noorden. De invloed van deze bouw op de ontwikkeling van de pyramidevorm zullen we aldaar behandelen.

Een andere bijzondere trek van graf 3038 zijn de de dubbele toegangstrappen, één naar de onderaardse grafkamers en de andere naar een hoger gelegen vertrek en een graanschuur met ingebouwde bakken voor het graan.De afmetingen van het graf zijn 37 bij 13,5 m.

Opmerkelijk is dat zijn graf X te Abydos een van de kleinste (16,4m bij 9m) en armzaligste gebouwde van heel de groep daar is. Het bestaat uit een met tichelstenen beklede put door een dwarsmuur verdeeld in twee vertrekken, waarin men afdaalt via een trap aan de oostzijde die uitkomt op de grootste kamer. De grafkamer was oorspronkleijk bedekt, gevloerd en bekleed met hout. Rondom het graf liggen 64 schamele satellietgraven voor het personeel.

Men weet niet zeker welke van "forten" te noorden vande Oem al-Qa'b men als zijn begrafenispaleis moet beschouwen. Mogelijks de Western Mastaba of een recent ontdekt fort dat een hoek maakt met de Sjoenet e-Zebib en de Western Mastaba (ook aan SEMERKHET toegeschreven).

Adjib plaatste zijn naam onder de bescherming van de "twee heren" (Horus en Seth). Zoals vele inscripties, op de vazen uit zijn paleis te Memphis, getuigen vierde hij het Sed feest. Onder zijn regering werden ook expedities naar de Oostelijke Woestijn gevoerd. Zoals gezegd werd zij naam vaak uitgewist door zijn opvolger en misschien usurpator,SEMERKHET, (Vandier 1952 p.615),maar hij is hoe dan ook terug te vinden zowel te Saqqara als te Abydos (Petrie 1900-1;Emery 1954-8). Naast de edelman NEBITKA vinden we tijdens zijn regering nog een ander belangrijk personage de ambtenaar SABEF, van wie en stèle kent.

Suffixen

Ditmaal gaan we het hebben over suffixen. Een suffix is een kort woordje dat men aan een ander woord aanhangt. In het Egyptisch kent men suffixen die overeenkomen met een persoonlijk voornaamwoord (ik, gij, wij enz) of een bezittelijk voornaamwoord(mijn , jouw, uw, haar, zijn,ons) in het Nederlands. Egyptologen schrijven suffixen door tussen woord en suffix een "=" teken aan te brengen. Een voorbeeld zal dit verduidelijken.
nb=f
We weten reeds dat nb(neb) meester betekent we gaan hier nu het suffix "f" aanhangen. f staat hier voor het persoonlijk voornaamwoord derde persoon mannelijk "hij" maar ook voor het overeenkomstig bezittelijk voornaam woord "van hem" of "zijn"

We gaan nu hoofdzakelijk over de bezittelijke voornaamwoord suffixen spreken maar u weet nu reeds dat ze dezelfde zijn als de persoonlijk voornaamwoord suffixen. Zo kennen we verder :

• "i" voor ik en mijn: nb=i mijn meester
• "k" voor jij, jouw gezegd tegen een mannelijke persoon: nb=k jouw meester als om een dienaar gaat.
• "tj" of "t" ook voor jij, jouw gezegd tegen een vrouwelijk persoon: nb=tj jouw meester als het om een dienares gaat. Wij maken dat onderscheid niet in het Nederlands voor de tweede persoon maar alleen voor de derde persoon
• "f" voor een man: neb.t=f zijn meesteres
• "s" voor een vrouw: neb=s haar meester

• De "i" wortd geschreven met de pluim maar ook vaak door de afbeelding van een man, een vrouw, een god naargelang de persoon die spreekt. Soms en nogal eens wanneer er bij de tekst een afbeelding van de persoon die in de ik vorm spreekt staat wordt het voornaamwoord ik volledig weggelaten.
• de "k" wordt afgebeeld door het kroesje
• de "tj" door de lasso
• de "f" door de adder
• de "s" door het kleed of het slot. Dus de normale één-lettertekens uit het alfabet.

Hier volgt dan de derde enlaatste lijst van drie-letter tekens. Ook hier dient niet alles onthouden te worden

Hier volgt dan een tweede lijst van drie-letter tekens. Ook hier dient niet alles onthouden te worden Maar het is nodig de lijst te hebben om die te kunnen raadplegen in geval van nood. Een teken dat zeker gemakkelijk te onthouden is dat van de kat (vierde van boven tweede rij) het heeft de klankwaarde "mioe"

Horus DEN

De stele van Den in het museum voor Kunst en geschiedenis te Brussel. Bij de detailfoto ziet men duideklijk de hiërogliefen d (hand) en n( golfjes)

Horus Den is een van de meest belangrijke figuren uit de Vroeg-Dynastische periode. Er zijn immers weinig koningen in de eerste helft van het derde milennium die een zo grote hoeveelheid aan data over de zich voltrekkende veranderingen in de administratieve, economische, religieuze, architecturale en iconographische sfeer hebben nagelaten. Wat betreft de grondige hervormingen die plaats vonden in deze periode kan men de regering van Den vergelijken met deze van Narmer, Khasekhemwy en Netjerykhet.

Label van Den, we vinden zijn naam in een serech boven achter de drie registers. De gebogen streep met het puntje vooraan rechts (de schrijfrichting is van rechts naaar links) op het label is het hiëroglief teken voor jaar het onderste ontbreekt. Het label geeft dus het jaar van de gebeurtenissen erop afgebeeld aan.In het bovenste register zien we links de koning onder een baldakijn met de dubbele kroon en verder zien we hem nogmaals met die kroon rond tweemaal drie obstakels lopen. Dit laatste is een typisch voorstelling van het het Heb-sed feest (soort wedergeboortefeest).Achter de serech van de koning staat als tweede op de bovenste rij een bij (bit) daaronder duidelijk de letter H en daaronder de tweeklank kA. In feite staat er  sedjawti-biti (titel) HemAkA (naam vande bezitter van het graf). Verschillende klassieke hiërogliefen waren dus reeds tot stand gekomen.

Tijdens zijn regering werd niet alleen op het gebied van de architectuur van de graven een grote stap voorwaarts gezet maar ook op het gebied van de organisatie van de staat (administratie, economie, ambachten, godsdienst en koningschap). Hiervan getuigen de proliferatie van de titels toegekend aan edelen, ambtenaren en lagere aristocratie (steles van Abydos en Aboe Rawasj, de toename in het gebruik van zegels en labels, de kunstwerken zoals stenen vazen in gedurfde vormen. de nieuwe atributen van het koningschap waaronder de nieuwe Nsoet-biti' titel, de canonisatie van de rol, de kelding en en de houding van de koning. De meeste, ons bekende private graven uit de Eerste Dynastoie, stammen uit de periode van zijn regering (vooral dan te Saqqara en Aboe Rawasj).

Zoals hoger gezegd vatte hij zijn regering aan na een kort 'interregnum' van zijn moeder Mer-neith. Hij is de koning uit de Eerste Dynastie van wie het meest jaar labels (meer dan vijftig) bekend zijn. Deze werden bijna allemaal gevonden door Petrie het graf (T) te Oem)-el Qa'an te Abydos. Enkel andere komen uit nabijgelegen graven ( er per toeval in terecht gekomen?) en van de mastabas S3035, S3036, SX, S3506 te Saqqara, die aan edelen behoorden. Deze labels zijn van groot belang om het functioneren van het staats-mechanisme tijdens deze periode te begrijpen. De private graven te Saqqara getuigen van een hoogtepunt in rijkdom, berijkt onder zijn regering en zonder twijfel het gevolg van zijn succesvolle administratieve en organisatorische hervormingen. Geen ander koning van de Eerste Dynastie vinden we vertegenwoordigd in de graven van de hoogste edelen te Noord-Saqqara ( S3035, S3036, S3041, S3506 en nog enkele kleinere) daarbij zijn dan nog niet gerekend de mastabas I, II, VI, VII, VIII, XII te Aboe Rawasj, een tombe te Helwan en mogelijks een koninklijke cultus area bij het Serapeum uitgegraven door Macramallah waar ook inscripties van enkele lagere ambtenaren werden gevonden. De uitlijning van de graven aldaar kan er op wijzen dat hier ooit een koninklijke omheining in vergaanbaar materiaal heeft gestaan (zoals deze van Djoser te Gisr el Moedir en deze hogerop beschreven te Abydos). Zijn graf en ook de private graven ondergingen een belangrijke wijziging tijdens zijn regering namelijk het verschijnen van een trap die naar de grafkamer leidde. Een ander belangrijk kenmerk van zijn graf te Oem el Qa'ab, recent bekend geraakt door de heropgraving door een Duitse ploeg ervan, is de aanwezigheid aan de zuidoost zijde van een zijkamer die waarschijnlijk bedoeld was voor om een beld te bevatten van de koning ( als het ware een proto serdab). Een serdab ( de eerste dateren vanuit het begin van de vierde dynastie) is een zijkamer waarin een beeld dat zogenaamd de KA (ziel) van de koning wordt geplaatst. De kamer is volldeig gesloten op een kleine spleet voor de ogen van het beeld na, langswaar de Ka de kamer kon verlaten en langswaar offers uit de kapel ernaast de Ka konden bereiken. De grafkamer zelf was geplaveid met een grote hoevelheid roze graniet uit Assoean.

Een rond getopte stele bevindt zich in het Museum voor Kunst en Geschiedenis (E562) te Brussel en komt zeker uit graf T te Abydos. Ankhka, Medjedka en vooral Hemaka zijn Khetemoe-Biti (vergelijkbaar met de positie van een vizier) uit deze periode hun graven (3036, 3035, 3506) tonen grote vernieuwingen in bouwtechniek maar tevens ook dat de middelen die ter hunne beschikking stonden enorm toegenomen waren. Het lange debat over het feit of de graven te Saqarra nu toebehoord hebben aan prinsen en hoge edelen ipv aan de koningen is nu eindelijk beslecht. Dit door de Duitse opgravingen tijdens de laatste decades te Abydos. Het is zeker dat de graven aldaar geen schijngraven of cenothaphen zijn maar de echte graven van de Thinitische koningen. De mening van Emery dat de graven te Saqarra de echte begraafplaatsen waren van de Thinitische koningen, ondermeer omwille van hun grootte, is dus opnieuw verlaten voor de oude opvatting van Petrie.

Het vernieuwend karakter van de regering van deze koning moet ook blijken uit de eerste verschijning van de de derde naam uit de koninklijke titulatuur. De Nesoe.t-biti naam, de lezing ervan ( nog onzeker) is Khaseti (of eerder Zemti).In de eerste lezing zou de dubbele glief van heuvels zinspelen op Vreemd Landen waarvan er mogelijks enkele door de koning veroverd of althans overvallen werden zoals ondermeer blijkt uit het MacGregor label. Vandaar Nesoe.t-biti " de vreemdeling" de andere mogelijke lezing, Nsoe.t-biti Zemti, zou dan verwijzen naar de macht van de koning over het ganse territorium: de twee (oostelijke en westelijke) woestijnen naast de Nijlvallei maar ook het noorden en het zuiden van Egypte. Ook wordt de informatie, met name de mini-scènes (gebeurtenissen), op de labels duidelijker uitgewerkt en een grotere hoeveelheid inscripties op stenen vazen uit Saqarra en Abydos wordt gevonden sinds zijn regering.

De regering van Den wordt gedeeltelijk vermeldt op de Palermo steen recto lijn 3 (een beetje meer dan dertien jaar in de tweede helft van zijn regering). Er zijn drie verwijzingen naar ceremonies bij de inauguratie van Hoet(=tempel)-Set- Neteroe, mogelijks zijn cultusplaats te Memphis. Verder de verwijzingen naar: de verschijning (Kha) van de Nesoe.t-biti in hetzelfde jaar als het Hebsed feest ( verjongingsritueel van de farao na een periode van regering); naar het oprichten van standbeelden van de God, naar een nederlaag van de 'Ioentioe'(letterlijk=boogschutters) mogelijks verwijzend naar dezelfde gebeurtenis als op het MacGregor label (verwijst naar Iabtioe = de Oostelijken). Het analen fragment gepubliceerd door J.L. de Cenival ('Un nouveau Fragment de la Pierre de Palerme' in B.S.F.E. 44. Dec. 1965, p. 13-17) verwijst zeker naar dezelfde regering daar Den's Horus naam boven het laatste van de (4+) leesbare jaarvakjes staat. Hier wordt verwezen naar de overwinning op de Setjetioe (Palestijnse ofwel Nubische -uit Elefantine ?- nomaden ) en een andere overwinning op de Tjesemoe (Honden); een ceremonie in de Hoet(tempel) Semer-Neteroe. Verder wordt gewag gemaakt van het vervaardigen van een Imi-oet fetisj in de Senti-cultus plaats. Op het eerste, slechts ten dele bewaarde veld, erkennen we een Hedj-Wer baviaan. Deze figuur komt ook voor op een relief op een stuk kalksteen uit graf S3507 (en kan van vroeger dateren) waarop de koning staat afgebeld met de rode kroon. Meer overeenkomstige gebeurtenissen tussen de analen de de labels vindt men in G. Godron ("Etudes sur l' Horus Den..." Geneve 1990).

Daarnaast winden we nog de vermelding in het Nieuwe Koninkrijk van zijn nesoet-biti naam op de koningslijst van Abydos, de Turijnse papyrus (col. II, I,16) en verschillende andere papyri: Ebers papyrus 103, 1-2; de Berlijnse Medische Papyrus ( 15,1); in het boek van de doden (hoofdstuk 64 en 130) uit het Nieuwe Koninkrijk, de Derde Intermediaire Periode en de Late Periode.

Het totale aantal van documenten uit de Latere periode is evenredig aan en overtreft zelfs het aantal van Menes (cfr Wildung, Die Rolle...,1969 p. 21-31).De jaar-labels voorzien ons van administratieve, iconographische en historische (?) informatie. Zo worden verschillende componenten van de "koninklijke regalia",  (de koninklijke attributen) voor het eerst op labels van Den gevonden (cfr. Wilkinson Early Dynastic Egypt 2005 p. 187-223).
WORDT VERVOLLEDIGD

Wat basisbegrippen uit de grammatica

Dit wordt even zeer theoretisch maar is nodig om Egyptische zinsbouw te begrijpen. Ik heb evenwel gepoogd om het zo eenvoudig mogelijk voor te stellen

Als we een zin nemen dan is er een element A waarvan iets gezegd wordt (B)

• de hond (A) is een hond (B)
• de hond (A) is zwart (B)
• de hond (A) is daar (B)
• de hond eet of de hond (A) is etende(B)

• Hond : hond
• Hond : zwart
• Hond : daar
• Hond : etende, op het eten ( zoals de Egyptenaren zegden)

• Zin met een identiteits relatie
  
  Element B zegt wat over de identiteit van element A
  Hond : iets
  voorbeeld: een hond (A) is zwart (B)
  
  Dit noemt me neen zin met nominaal predicaat. Dit wil zeggen het predicaat is een naam (Jan, Piet), een zelfstandig naamwoord (kat, hond, schip), een persoonlijk voornaamwoord (hij, zij, wij enz) of bijvoeglijk naamwoord (wit, mooi, braaf). Deze categorie kan men volgende grammaticale natuur van het predicaat verder opdelen in:
  
  
  • A.Identiteitsrelatie in de stricte zin: B is een zelfstandig naamwoord of een persoonlijk voornaamwoord.
    Dit noemt men een zin met
    nominaal predicaat zonder kwalitatieve waarde
    • een hond (A) is een hond(B)
    • een hond (A) is een dier (B)
    
    
  • B.Identiteitsrelatie in de bredere zin: B is een bijvoeglijk naamwoord. Dit noemt men een zin met
    nominaal predicaat met kwalitatieve waarde
    • een hond (A) is bruin (B)
    • een hond (A) is bruin zoals een beer
  
  
• Zin met situatie-relatie:
  
  Element B zegt iets over de situatie van element A
  Hond : in die situatie
  voorbeeld: een hond (A) is daar (B)
  
  Dit noemt men een zin met een bijwoordelijk predicaat. In onze taal hebben we nog een zin met werkwoor als predicaat (de hond eet) maar dit bestaat niet in het Egyptisch daar zegt men de de hond is op het eten (aan het eten zouden wij zeggen). Dit geeft dan situatie weer en wordt onder de zinnen met bijwoordelijk predicaat gerangschikt. Deze categorie kan men op deze manier dus verder opdelen in :
  
  
  • A. Zin met situatie relatie in de strikte zin: dit wordt een zin met
    bijwoordelijk  predicaat zonder werkwoord. Het bijwoordelijk predicaat kan hier een ganse zin zijn soms vb:
    • Hond : daar
    • Hond : onder de tafel sinds deze morgen.
    
    
    
  • B.Zin met een werwoord dit wordt dan zin met
    bijwoordelijk predicaat met werkwoord
    • Hond :op het eten
      

Hier volgt dan een lijst van drie-letter tekens. Deze lijst is vrij lang maar in tegenstelling met de twee-lettertekens hoeft deze niet gememoriseerd te worden.Veel van die tekens komen eerder zelden voor. Anderen komen frequenter voor maar dan soms alleen maar als determinatief. Dus zeker niet trachten te memoriseren. Maar het is nodig de lijst te hebben om die te kunnen raadplegen in geval van nood.

Koningin Mer-Neith

Deze koningin is een van de personen uit de Archaische periode van de Egyptische geschiedenis waarover het meest geredetwist wordt. Het is zelfs zo dat niet alle geleerden het er over eens zijn of ze wel effectief heeft geregeerd. Het is nu wel zeker dat het Horuis Den's moeder was. Dit werd aangetoond door vrij recent ontdekte zegelafruk in tombe T van Oemm el Ka'ab te Abydos. Daarop komt ze voor als de moet nesoe.t naast de naam van Den .

Op deze zegel afdruk ziet u de namen van Horus Narmer tot Horus Den. Zoek maar eens uit. Op de onderste afbeelding naast de naam van Den (hand en watergolfjes) ziet u bovenaan het koninksteken soe als afkorting voor koning met daarnaast de gier Moet (= moeder) daaronder staat dan de naam van de koningin met het teken voor de godin Neith (komt nog niet voor in de reeds gegeven lijsten) en er achter het teken mer, de godin komt uit eerbied op de eerste plaats (zie ook de stele waar het teken mer eerst staat)

Het is dus zeker mogelijk dat zij de echtgenote van Horus Djet was. Lauer in 1966 dacht dat ze waarschijnlijk wel Horus Djer dochter zou zijn geweest, die huwde met Horus Djet en als zoon Horus Den had. Hij meende deze gevolgtrekking te mogen maken omdat haar naam voorkomt op voorwerpen toegeschreven aan deze drie regeringen. Deze stelling is in elk geval niet bewezen. Een andere speculatie gaat ervan uit dat zij, omwille van haar naam, een prinses uit het noorden zou zijn geweest en door een huwelijk de nog recente band tussen zuid en noord zou hebben aangehaald

Stele van Mer-Neith uit het graf te Abydos

Wel ligt haar graf (graf Y te Abydos) dicht bij dat van haar echtgenoot Djet ( graf Z). Het is een van de grootste en best gebouwde van deze groep. Het bestaat uit een put met tichelbekleding, door dwarsmuren verdeeld in een ruime centrale grafkamer omring door acht magazijnen. De grafkamer had een houten vloer en het geheel een houten dak. De afmetingen bedragen 19,2 bij 16,3 meter met de verwoeste bovenbouw inbegrepen. Het graf is omringd door 41 bijgraven van dienaren waarin ook enkel steles werden gevonden. De stele, die we hierboven voorstellen en de hare was, bevindt zich nu in het Louvre en werd net buiten graf Y in 1900 door Petrie gevonden . Petrie zelf dacht eerst dat de stele aan een mannelijke koning toebehoorde. Evenals Horus Aha had de koningin een tichelstenen bootgraf aan de noordzijde van haar graf. Dit had een zonneschip van 17,5 m bevat waarmee de koningin langs de hemel kon varen.

Graf te Abydos van Mer-Neith

Te Abydos zelf hebben we dan nog haar begrafenisplein binnen een omheining. Het ligt het verst naar het oosten ten opzichte van de groep gebouwd noordoost van Peribsen's westelijke mastaba en ten zuidoosten van het plein van Djet. Het bevat 77 graven van dienaren netjes in rijen van drie gerangschikt waarschijnlijk rond een gebouw of gebouwen welke nu verdwenen zijn.

In Saqqara is mastaba 3503 de enige die aan haar kan toegeschreven worden. Deze mastaba ligt iets ten noorden van S 3504 (Sekhemkasedj), een van tijdens de regering van Djet. De bovenbouw mat 42,6 bij 16 m en is identiek aan deze van de graven van Horus Aha en Horus Djer, die vlakbij liggen. Het was omringd door bijgraven en vele waren ongeschonden en bevatten voorwerpen waaruit kon worden opgemaakt welke functie de begravene had uitgevoerd. Er lagen modelschepen bij haar kapitein, verfpotten bij haar schilder, stenen vaatwerk en koperen gereedschap bij haar steenhouwer, allerlei typen aardewerk bij haar pottenbakker. De zegelinscripties uit het graf behoren aan Den. Maar er is wel een afdruk gevonden met de naam van Mer-Neith in een serech-achtige figuur. Het graf te Saqarra is veel groter dan dat te Abydos en kan door de aard van de gevonden voorwerpen gedateerd worden in het begin van de dynastie.

Graf te Saqqara van Mer-Neith

Het is mogelijk dat Mer-Neith, als koningin-moeder, na de vrij korte regering van haar echtgenoot Djet een korte tijd zelf geregeerd heeft. Namelijk de periode voor haar zoon Den de troon besteeg komt hiervoor in aanmerking. Dit hoeft ons niet te verwonderen want haar echtgenoor Djet stierf waarschijnlijk reeds na een regering van ongeveer tien jaar (waarschijnlijk  had hij reeds een respectabele leeftijd bereikt toen zijn regering aanvatte en hij met haar huwde want zijn voorganger Djer had zeer lang geregeerd). Dus is het waarschijnlijk dat haar zoon nog te jong was om de  troon te bestijgen en nam zij het regentschap waar. Er is echter geen enkele titel of serech voorhanden die de positie die zij toen bekleedde kan aantonen. De hoger genoemde zegelafdruk van Den vernoemt Mer-neith wel als moeder van de koning in een reeks namen van de koningen maar een gelijkaardig stuk aan Ka'a toegeschreven vermeldt deze koningin dan weer niet.

Het zijn dus alleen de twee steles en de twee graven die aangeven dat haar status te vergelijken was met deze van een koning. Het kan zijn dat, volgens de mentaliteit van de Oude-Egyptenaren, haar status als regerend vorst nooit aanvaard werd en zeker was het niet zoals later het geval zou zijn met de koninginnen Nitokerti, Neferoe-sobek, Hatsjepessoet en Cleopatra. Bijna alle vermeldingen van Mer-Neith's naam zijn gevonden te Abydos; buiten een stenen vaas waarvan men de herkomst niet kent en een paar fragmenten van vazen en een ivoren vaas uit Saqqara en een wondermooi beeldje uit de Michailidis collectie te Pavia waarvan de afkomst eveneens onbekend is.

Het wordt zo stillaan tijd om eens een lijst te geven van de voornaamste hiërogliefen maar ook om eens te spreken over transliteratie. Transliteratie wil zeggen dat we de hiërogliefen omzetten in letters die overeenkomen met klankwaarde. Er is een speciaal transliteratie font daarvoor ontwikkeld. Het wordt door de Egyptolegen sinds jaar en dag gebruikt en toch gaan we het eerst nog hebben over en ander transliteratie font namelijk dat wat werd ontwikkeld voor computer. In onderstaand schema ziet u naast elk  teken een letter, die de overeenkomende letter is van het  computertransliteratie font. De twee tekens met klanwaarde a worden respectief voorgesteld door a en A, waarbij a overeenkomt met het teken van de arm en A met het teken van gier. Er zijn ook twee manieren om de letter n te schrijven die respectievelijk worden getranslitereerd als n voor het water-teken en N voor de kroon. Het hand-teken staat voor d en voor het slangteken staat D ( dit wordt echter dj uitgesproken) dus voor de uitsprak verwijs ik naar de eerste lijst. Het is wel handig deze lijst te memoriseren. Voor wie hem wil printen. Ga gewoon op het plaatje staan met de cursor - druk op de rechtermuisknop - er komt een rolmenu naar beneden-ga naar "afbeelding opslaan als" en save deze afbeelding ergens op uw schijf onder een naam die u kiest. Daarna kunt u deze terug oproepen,  eventueel vergroten en afprinten naar believen.  Wie belangstelling heeft voor het echte transliteratie font kan dit vinden op mijn eerste afbeeldin,g van het alfabet dat op 23.03.2006 gepubliceerd werd.

Waarom dit translieteratie font ? Wel in de meeste computerprogrammas die hiërogliefen afdrukken kunt je gewoon door op het toetsenbord a of A (='shift.a) te drukken een armpje of een gier op het beeldscherm te voorschijn brengen. Hetzelfde geldt voor de andere letters. Ik zal de afwijkinge in uitspraak toch nog maar eens herhalen. H staat voor eeen geaspireerde "h",  x en X staan respectief voor  "ch"  en "kh", S staat voor "sj ", T voor  "tj" en D voor "dj" de ander hoofdletters zijn slecht varianten in teken van de kleine letters dus zelfde klank maar een ander hiërogliefteken. Hieronder zullen we de tweeletterteken-lijst afdrukken. Althans de meest voorkomende tekens.

HORUS DJET

Horus Djet ( de slang). Het is de laatste koning wiens naam zuiver pictografisch geschreven wordt .

Plattegrond van het graf te Saqqara

Zijn graf te Saqqara nr 3504 is zeer groot (49,5 x 20 m) het heeft het karakteristiek profiel met afwisselend vooruitstekende en teruggetrokken delen. Een soort trede, rond het ganse gebouw, is bezet met meer dan 300 stierenkoppen in klei met echte horens.

Rij stierenkoppen bij het graf van Hemaka door Emery toegeschreven aan Djet.Ook is hier de structuur van de inspringende panelen duidelijk te zien

Buiten de ringmuur (56,45 x 25,45 m) aan de westelijke, zuidelijke en oostelijke kant vindt men 62 kleine satellietgraven met gebogen dak. De onderbouw van het graf bestaat uit een grote put, uitgehouwen in de rots en door dwarsmuren in vijf kamers verdeeld, waarvan de middelste, de grafkamer, oorspronkelijk houten panelen, ingelegd met stroken bladgoud, bezat. Deze vijf kamers hebben aan de oost- en westzijde een reeks magazijnen en de hele ondergrondse bouw, grafkamer en nevenvertrekken, had een houten plafond. De gehele bovenbouw was hol en verdeeld in vijfenveertig magazijnen en de buitenzijde zoals gezegd was verfraaid met het gewone type inspringende panelen. Zoals bij andere graven van de eerste dynastie waren de grafkamer en de andere onderaardse vertrekken totaal verbrand, maar in dit geval was het verbrande gedeelte hersteld door koning Ka'a. Men nam aan dat dit het noordelijk graf van koning Djet was maar het veelvuldig voorkomen van de naam van een hoge ambtenaar Sechem Ka wijst op de mogelijkheid dat het diens graf is en niet dat van de koning; alhoewel het dubbel zo groot is als het graf van de koning te Abydos. Deze mening heeft momenteel de overhand.

In dit graf werden verscheidene voorwerpen van grote artistieke waarde gevonden vooral gebeeldhouwde houten en ivoren meubelen en spelfiguren.

Zijn werkelijke graf zou dan graf Z te Abydos zijn. Het is veel kleiner dan dit van Saqqara (19 x 21 m) maar er zijn echter meer satellietgraven nml 174. In deze graven werden ongeveer twintig ruw bewerkte stèles gevonden. Ook op een lager gelegen terrein te Abydos had Djet een groot carré van graven van dienstpersoneel, 161 in totaal.

Plattegrond van het graf et Abydos

Het graf bestaat uit een grote put waarin men de restanten van een houten grafkamer heeft gevonden. Deze werd aan drie zijden geflankeerd door magazijnen uit tichelsteen. Er werden verscheidene stèles gevonden waaronder de beroemde stèle met zijn naam in een serech, 1,45 m hoog, die zich momenteel in het Louvre bevindt. Dit werk kan beschouwd worden als het eerste grote Egyptische kunstwerk. Het vertoont een volmaaktheid van ontwerp en van vakmanschap dat in latere tijden nauwelijks werd geëvenaard. De grafkamer bevindt zich ongeveer 3m onder het maaiveld. Uit recente Duitse opgravingen in Oem el Qa'ab is naar voorgekomen dat in centrale gedeelte van de superstructuur onmiddellijk boven de grafkamer er zich een tumulus van bakstenen bevond¹.

Een ander groot graf uit Djet's regering bijna evengroot als dat te Saqqara maar zeer sterk geschonden werd ontdekt te Gizeh (mastaba V). Het was eveneens met satellietgraven omringd. Volgens Emery kan het toebehoord hebben aan een niet bij naam gekende gemalin van Djet.

Het begrafenispaleis van Djet te Abydos bevindt zich ten oosten van dit van Djer en ten noorden van dit van Mer-Neith.

Koning Djet is de koning uit de eerste dynastie waarvan het minst gekend is. Volgens zijn zegels veronderstelt men dat hij de korste regeringsperiode heeft gehad uit de eerste dynastie: ongeveer vijf tot tien jaar.

Hij leidde een expeditie naar de Rode zee waarschijnlijk met het doel de mijnen in de Oostelijke Woestijn te ontginnen. Men heeft inderdaad zijn naam gevonden op een ruwe rots in de Oostelijke Woestijn ten zuiden van Edfoe. Naast hoger genoemde Sechem Ka kennen we, uit zegels gevonden te Abydos, nog een van zijn hogere ambtenaren Hetepsechemwy (Petrie R.T.I .19).

Cartouches en serech van Djet

Djer zou als nebti naam Ita of Iteti gevoerd hebben dit blijkt uit een naamplaatje gevonden te Saqqara. Kenkenes en Oeënephes zijn de twee namen bij Manetho die het meest kans maken om met Djet geïdentificeert te worden. Volgens Manetho regeerde de vierde koning (Oeënephes) drieentwintig (bij Africanus) of tweeënveertig jaar (bij Eusebius). Manetho vertelt dat tijdens de regering van deze koning er en hongersnood zou hebben geheerst in Egypte en dat hij een piramide bouwde bij Kochimi, een plaats die men tegenwoordig met het moderne Saqqara identificeert.

Mensenoffers ?

Zoals we gezien hebben werd het graf van koning Djer omringd door 317 bijgraven. Dit verschijnsel werd ook aangetroffen bij andere graven van de de vorsten van de eerste dynastie en ook bij de grafpaleizen die deze vorsten lieten aanleggen te Abydos. Deze grafpaleizen, rechthoekige bouwwerken, lagen aan de rand van de akkers langs de Nijl in het zicht van de stad. Het was Petrie die het het eerst vermoedde dat het bij deze graven om mensenoffers zou kunnen gaan.

Individuele bijgraven naast het graf van Hor Aha

In de afbeeldingen op enkele etiketten (cfr o.a. vorig artikel over Djer, met het etiket over de processie met de mummie) zien we trouwens een typisch tafereel van een man die een dolk plant in de borst van een andere man. Hieronder wordt een deel van ander etiket afgebeeld met dezelfde offerscиne. In beide gevallen staat een kommetje om het bloed op te vangen tussen beide figuren in. De precieze betekenis is niet bekend maar anderzijds weten we dat in latere tijd het offeren van een mens (misdadiger of gevangene) soms een rol speelde bij bepaalde religieuze rituelen.

Scиne met dolksteek op een deel van een etiket.

In latere perioden was het de gewoonte dat zij, die het dichts bij de koning stonden, ook het dichts bij de koning begraven werden. In bepaalde omstandigheden was het een gunst van de farao om dicht bij hem (bv. in de vallei der koningen) te mogen begraven worden. De pyramiden van het Oude Rijk zijn dan ook omgeven door grote grafvelden van gunstelingen en ambtenaren van de koningen. Maar zij werden pas begraven nadat ze een natuurlijke dood waren gestorven. In het begin van het Egyptische Rijk was een onsterfelijk hiernamaals nog niet voor iedereen bestemd. De gewone sterveling mocht slechts in een soort onderaards hiernamaals van de voorouders op een "voortbestaan na de dood" in de gedachtenis van zijn nabestaanden hopen.Aan de koning was het vergund om een soort "verlossing van de dood" te ervaren. hij werd opgenomen in de goddelijke, aan de hemel gesitueerde, sfeer van het hiernamaals om zo zelf god te worden en onsterfelijkheid te verwerven. Het was de tegenstelling van het eeuwig wonen in de hemel tegenover het "wonen in het graf". Geen woner dus dat men zijn graf zo dicht mogelijk bij dit van de "god" wou hebben. Het is pas tegen het einde van het Oude Rijk dat door de opkomst van de Osiris religie het eeuwig leven aan elke Egyptenaar ten deel kon vallen. Wellicht begon eerst de omgeving van de farao, familie en hoge ambtenaren, en later steeds meer en meer mensen hierop aanspraak te maken. Dicht bij de koning begraven worden zou dan wellicht de kans op een eeuwig leven verhogen.

Bij de graven van de eerste dynastie echter handelt het zich om iets anders. Uit de stиles die in de bijgraven werden gevonden weten we dat het niet om hoge ambtenaren of familie maar om eenvoudige bedienden zoals concubines, dwergen en in enkele gevallen ook om huisdieren ging. Grondig onderzoek naar hun doodsoorzaak zou wellicht wat licht op de kwestie kunnen werpen. Maar helaas waren reeds voor de ontdekkingen door Petrie de graven zo dikwijls geplunderd dat de meeste skeletten verdwenen waren. Er zijn wel een paar intacte graven aangetroffen en uit niets bleek dat de overledenen levend zijn begraven zoals we wel kunnen opmaken uit andere bekende gevallen van menenoffers in het Oude Nubiл, Mesopotamiл en China waar de skeletten in een bijzonder verwrongen positie werden aangetroffen. Ook handelt het hem hier niet om massagraven maar heeft eenieder een bijzonder graf ter beschikking gekregen. Wat toch pleit voor een zekere eerbied van de slachtoffers.

Ook werden geen tekens van onthoofding of andere rituele slachtoffering aangetroffen. Allen blijken een natuurlijke dood te zijn gestorven. Maar wel eigenaaridg is dat ze allen op jonge leeftijd zijn gestorven. Bij de bedienden, bij het graf van Horus Aha begraven, leek geen van hen ouder te zijn geweest dan 25 jaar. Wat er op duidt dat ze kort na zijn dood aan hun eind zijn gelomen.

Foto van een stиle uit een bijgraf. Tekeningen van andere stиles vind je bij het tweede artikel over Djer.

Een verder bewijs hiervoor zijn de graven van de farao's Semerchet en Ka'a, op het eind van de eerste dynastie. Uit deze graven blijkt dat de bijgraven en het graf van de koning aanvankelijk door eenzelfde bouwwerk werden bedekt. Wat er op wijst dat ze allen rond hetzelfde tijdstip zijn gestorven. Toch is dit nog geen bewijs dat ze werden vermoord. Mogelijks benamen ze zich van het leven om zo samen met hun heerser meer kans op een eeuwig leven veilig te stellen. Hoe dan ook deze gewoonte zou snel afnemen. Tegen het eind van de tweede dynastie stonden de graven van de koningen er alleen bij. De Egyptenaren waren te practisch ingesteld om zich op gezette tijden van gewaardeerde en ervaren bedienden aan het hof te laten beroven. In hun plaats zouden beelden en tekeningen de rol gaan vervullen van de vorst op zijn eeuwige reis naar de sterren te vergezellen en hem te dienen. Deze beeldjes werden oesjabti's genaamd. Maar hierover later.

Het graf van koning Ka'a merk op dat de bijgraven onmiddellijk aanleunen bij het graf van de koning en de voorraadkamers.