DNA-onderzoek ontrafelt mysterieuze afkomst én dood van Egyptische farao Toetanchamon
door barbara seynaeve

Meer dan 3.300 jaar na zijn dood hebben Egyptische wetenschappers licht geworpen op het mysterieuze leven van farao Toetanchamon. De twee grootste puzzelstukken - wie hem het leven schonk en wie het hem op jonge leeftijd opnieuw ontnam - liggen eindelijk op hun plaats.
 Het totaalbeeld is ontluisterend: Toetanchamon, geboren uit een incestueuze relatie, was een fragiele mankepoot, te verzwakt om de steek van een malariamug te overleven.


Zahi Hawass, algemeen secretaris van de Egyptische Hoge Raad voor de Oudheid, had het zich wellicht anders voorgesteld. De man zit vandaag een persconferentie voor waar de hele wereld reikhalzend naar uitkeek. Hawass had na drie jaar onderzoek "spectaculaire antwoorden" beloofd op de vragen over Toetanchamons afkomst en levensloop.
 Tot de resultaten van drie jaar onderzoek uitlekten in de internationale pers. "Het embargo is niet gerespecteerd", zei de Franse egyptoloog Alain Zavi, wereldautoriteit op het gebied van de achttiende dynastie. "Jammer voor het ego van Hawass, maar het doet geen afbreuk aan de belangwekkende resultaten van het onderzoek."
Sinds Howard Carter het graf van Toetanchamon in 1922 blootlegde, is de wereld geïntrigeerd geweest door de jong gestorven farao. "Aanvankelijk verblindden de duizelingwekkende schatten elke rationele gedachte", legt egyptologe en auteur Marleen Reynders uit.
 "Maar later kwamen de vragen." Waarom het graf van deze farao zo klein was bijvoorbeeld, of waarom de afbeelding op zijn doodsschrijn zo kinderlijk leek.


Marionet


Op alle nog bestaande hiërogliefen bleek dat Toetanchamon geboren werd als Toetanchaton, zoon van farao Achnaton. De koninklijke erfgenaam groeide op in Achetaton (de huidige stad Amarna), destijds de nieuwe hoofdstad die zijn vader had gebouwd om te ontsnappen aan de macht van de priesters. De jongen werd in 1336 voor Christus als negenjarige op de Egyptische troon gezet.
"Zijn vader was een ware tiran.
 Hij had het land in verwarring en angst achtergelaten door het bestaande pantheon van goden te vervangen door één god", zegt Reynders. "Met een negenjarige op de troon kon
dat allemaal teruggedraaid worden. Toetanchamon was een echte marionettenkoning." De jonge farao, die aan de macht kwam als Toetanchaton maar zijn naam kort na zijn aantreden in Toetanchamon veranderde, verhuisde het hof opnieuw naar het oude machtscentrum Thebe.
 "De naamsverandering is een knieval ten overstaan van de priesters", zegt Reynders.
 "De jongen werd ertoe verplicht door hogepriester Ay en legercommandant Horemheb."

Toetanchamon zou de rest van zijn korte leven afhankelijk zijn van het duo, dat achter de schermen aan de touwtjes trok. De farao werd verplicht te trouwen met zijn halfzus Ankhesenamon, dochter van zijn vader Achnaton en Nefertiti. Zij schonk hem enkel twee doodgeboren dochters. Bij Toetanchamons dood, op negentienjarige leeftijd, werden de twee foetussen bijgezet in zijn graf in de Vallei der Koningen, dichtbij de Egyptische stad Luxor.

Bij de bouw van het graf voor farao Ramses II, de derde koning van de negentiende dynastie, verdween de ingang van Toetanchamons tombe onder het zand. Het zou tot 6 november 1922 duren voor de Brit Howard Carter het graf wist te lokaliseren. "Magnifieke ontdekking in de vallei - stop - Prachtige tombe met intacte mummie - stop - Ik wacht op uw komst - stop."

Na dit telegram reisde sponsor Lord Carnarvon spoorslags naar de Vallei der Koningen om de meer dan 1.700 schatten met eigen ogen te aanschouwen. In tegenstelling tot de autochtone groepsleden sloeg hij waarschuwingen over de vloek op grafschenners in de wind. Toen Carnarvon enkele jaren later stierf, net als enkele tientallen andere archeologen die meewerkten aan de opgra-
vingen overigens, was de legende van Toetanchamon geboren.
Het zou nog tot 1968 duren voor de koninklijke mummie van dichtbij onderzocht werd. Volgens Mohamed Saleh, de vroegere directeur van het Museum van Caïro, waren de overblijfselen toen in lamentabele staat.
"Howard Carter heeft het hoofd van de romp gerukt toen hij de wikkels voor het eerst afnam", zei hij in 2005 in het magazine Al-Ahram. "Bovendien heeft hij de ledematen beschadigd en alles slordig terug in elkaar gezet."
De toenmalige wetenschappelijke instrumenten waren niet goed genoeg om het leven van Toetanchamon te reconstrueren, waardoor jarenlang verschillende theorieën over de afstamming en plotse dood van de farao een eigen leven gingen leiden.


Kreupel


Tot vandaag. In 2008 stampte de Egyptische Hoge Raad voor Archeologie in Caïro een 3,6 miljoen euro kostend DNA-labo uit de grond (zie kader). Egyptische, Italiaanse en Duitse wetenschappers onderzochten enkele honderden mummies met behulp van een gespecialiseerde scanner. Daarnaast vergeleken ze het DNA van Toetanchamon, zijn twee ongeboren dochters en zijn grootvader Amenhotep III. Daaruit blijkt nu dat Toetanchamons moeder een volle zus moet geweest zijn van zijn vader Achnaton.
 In het rapport benadrukken de wetenschappers echter dat het "de meest plausibele familiestamboom" is.

"Ik zal het pas geloven als ik het met mijn eigen ogen heb gezien", zegt Zyvie. "Ten eerste is dergelijk oud DNA voor interpretatie vatbaar.
 De resultaten zijn dus niet sluitend zoals bij vers DNA." Ten tweede noemen zowel Zyvie als Reynders een incesthuwelijk of incestueuze relatie in die tijd niet gebruikelijk. "Later wel", zegt Zyvie. "Trouwen met halfbroers en halfzussen, hoofdzakelijk uit machtsoverwegingen, kwam dan weer wél vaak voor. Het huwelijk van Toetanchamon en Ankhesenamon is daar een voorbeeld van."
Het is ook niet duidelijk wie die zus van Achnaton dan wel geweest zou zijn. "Ik hou voorlopig nog vast aan de tot nog toe aangenomen piste dat Kiya, de tweede vrouw van Achnaton, Toetanchamon het leven geschonken heeft", zegt Reynders. "We weten dat Nefertiti, de eerste echtgenote, enkel dochters gebaard heeft. Rouwscènes in het graf van Achnaton wijzen erop dat Kiya hem zonen
heeft gegeven."

Een even groot raadsel als de identiteit van Toetanchamons moeder was waarom hij op negentienjarige leeftijd al begraven moest worden. Zoals bij de meeste farao"s van de achttiende dynastie verdween zijn naam plots uit de hiërogliefen. "Het is voor ons geschiedkundigen het teken dat hij gestorven is, maar hoe dat kwam, daar hebben we het raden naar", zegt Reynders.
Vooral over Toetanchamon, die slechts negentien was toen hij naar het dodenrijk reisde, bleven de theorieën zich opstapelen.
 
"Het graf kan alvast nooit bedoeld zijn voor een farao, en alles wijst erop dat de afwerking en de grafgiften haastwerk geweest zijn", zegt Reynders. "Dat wijst op een plotse, onverwachte dood." In 2005 wees een scan van zijn lichaam uit dat hij vermoord zou zijn door een klap op het hoofd. Dat klonk plausibel, want Toetanchamon regeerde in woelige tijden en misschien wilden Ay of Horemheb van hem af. Ook de wonde aan zijn been, die al bij vorig onderzoek was opgemerkt, paste in dat scenario.
Twee jaar geleden werd dan weer het verhaal de wereld ingestuurd dat de jonge farao zijn beenwonde had opgelopen bij de jacht, en na een infectie van de wonde gestorven was. Verschillende aanwijzingen, zoals een bloemenkrans rond zijn nek of een stukje stof van een jachttenue, dat gevonden werd in zijn graf, staafden die piste.
De derde piste was die van de manke voet. Sommige wetenschappers waren ervan overtuigd dat Toetanchamon kreupel was, en dat er daarom zoveel wandelstokken en krukken in zijn graf aangetroffen zijn. Het nieuwe onderzoek geeft hen gelijk, en toont aan dat het nog een stuk slechter gesteld was met Toetanchamons gezondheid.


Marfansyndroom


Het rapport omschrijft de jonge farao als "een fragiele koning, die een stok nodig had om zich te kunnen voortbewegen, vanwege een botziekte en een manke voet. Door zijn ziekte is zijn immuniteitssysteem langzaam afgebrokkeld en werd hij erg vatbaar voor malaria." Toetanchamon, laatste farao van de achttiende dynastie, zou uiteindelijk bezweken zijn aan de steek van een mug. "Het verbaast me niet echt", zegt Marleen Reynders. "Ook de mummie van zijn vader, die begin twintigste eeuw werd teruggevonden, wijst op een fysiek zwakke man.
De mummie vertoonde talloze tekenen van ziektes en breuken."

Het DNA gaf echter geen uitsluitsel over een bitsig gevoerde discussie over de oorzaak van het vreemde uiterlijk van farao Achnaton. De hiërogliefen beelden hem systematisch af met een lange nek, spleetogen, een bolle buik en smalle onderbenen. Er werd aangenomen dat Achnaton, en dus ook diens zoon Toetanchamon, aan het Marfansyndroom leden, een lichamelijke afwijking waardoor ze erg vrouwelijke kenmerken ontwikkelden.
Het nieuwe onderzoek weerlegt dat echter. "We hebben geen enkele aanwijzing gevonden dat de mannen een afwijkende lichaamsbouw hadden", staat erin te lezen.
Wat wel duidelijk aangetoond is, is dat de fysieke ongemakken van zowel Achnaton en Toetanchamon toe te schrijven zijn aan generatielange inteelt. "De farao"s toonden een voorkeur voor huwelijken met halfbroers en -zussen, en als dat niet lukte met volle neven of nichten", vertelt Zyvie. "Daardoor waren vader en zoon duidelijk zwakker, en zou Toetanchamon er wellicht niet in geslaagd zijn om gezonde kinderen te verwekken.
Het einde van de achttiende dynastie, die werd ingeluid door de dood van Toetanchamon, zou dus niet lang meer geduurd hebben."


Rust in vrede


Zyvie is in zijn nopjes met de nieuwe antwoorden. "Hoewel, als ze niet aan het Marfansyndroom leden, dan moeten we op zoek naar een nieuwe verklaring voor de manier waarop ze werden afgebeeld", zegt hij. "Dit is typisch voor deze branche: elk antwoord leidt tot een nieuwe vraag. Het zal nog even duren voor Toetanchamon al zijn geheimen zal prijsgeven."
Het is echter twijfelachtig dat op korte termijn opnieuw onderzoek naar de mummie gevoerd zal (mogen) worden. In het rapport stelt Howard Markel, archeoloog aan de universiteit van Michigan, zich de vraag of het wel ethisch verantwoord is om de doden uit hun slaap te wekken.
 
"We hebben geschiedenis en wetenschap gemixt om tot deze resultaten te komen", zegt hij. "Toch mogen we de jong gestorven farao ook niet kapot onderzoeken. Deze studie heeft een verhelderend beeld geschetst van een historisch unicum. Nu kunnen we de koning in vrede laten rusten."
Het onderzoeksrapport omschrijft de jonge farao als "een fragiele koning, die een stok nodig had vanwege een botziekte en een manke voet".
Een steek van een malariamug zou hem fataal geworden zijn
n In 2005 werd deze reconstructie gemaakt van het gezicht van Toetanchamon, maar het nieuwe onderzoek weerlegt dat hij een afwijkende lichaamsbouw had.
 Dat zijn fysieke ongemakken een gevolg zijn van inteelt, staat echter vast.