Vandaag 2 berichten in de mailbox: een aflevering van Poëzierapport en een loftuiting van een lezeres, mij persoonlijk onbekend.
Het Poëzierapport bespreekt een Nederlandse bundel uitgegeven bij De Bezige Bij: een gedicht uitgespreid over een 30-tal bladzijden dat begint met 'de wat de wat' (15 keren) en voor de rest dergelijke zinsneden herhaalt.
Opnieuw komt de vraag naar boven: waarom wordt zoiets uitgegeven door een respectabele uitgeverij en andere poëzie niet?
Het heeft uiteraard met frustratie te maken maar ik spreek niet enkel namens mezelf maar net zo goed namens andere dichters die met ernstig werk bezig zijn en totaal onopgemerkt blijven. En namens talloze kunstenaars, in de plastische kunsten of in de muziek, die zich met hart en ziel in hun werk storten en zelden de kans krijgen om ermee naar buiten te komen, laat staan dat ze er één eurocent aan zouden verdienen.
En steeds zijn het enkelingen die hierover beslissen: een lector of uitgever, een galerijhouder of museumdirecteur, een cultuurpaus à la Jan Hoet.
Diametraal hiertegenover staat het voorbeeld van mijn vriend E de C, regisseur van amateurtoneel die de schouders ophaalt bij tegenkanting of geringe opkomst en gewoon doorgaat, met de glimlach. Een eigentijdse Boeddha of Sisyphus in de interpretatie van Albert Camus.
Op het einde van zijn beroemde essay, De mythe van Sisyphus, stelt deze grote filosoof dat we ons Sisyphus als gelukkig moeten voorstellen.
De mythische held rolt zijn glibberige steen de berg op en wanneer die hem voor de zoveelste keer net voor de top ontglipt, haalt de antiheld zijn schouders op, en daalt glimlachend de berg af om verder te gaan met zijn schijnbaar uitzichtloze arbeid.
Naar het woord van Boeddha is heel wat kwelling niets anders dan zelfkwelling door te verlangen naar zaken die onbereikbaar zijn en er in feite weinig of niet toe doen. Iedere vorm van ambitie is zo'n zelfkwelling: waarom vinden we geen voldoening louter in het maken en moet er een ervaring van succes bij komen? Succes dat dan wordt toegekend door de anderen en niet door de maker zelf.
Is niet het voltooien van een opdracht die men zichzelf heeft opgelegd, het meest essentiële?
Deze boeddhistische reflectie wordt tegengesproken door de wijsheid van de Engelse dichter John Donne: 'No man is an island.'
Of we het graag hebben of niet, we leven voor de ogen van de anderen en we voelen sinds ons eerste besef of zelfbewustzijn de behoefte om in deze ogen een goedkeuring te zien. 'Mama, kijk zonder handen' is het clichévoorbeeld van een eerste bedelen om aandacht en lof. En van deze primaire behoefte komen we nooit los.
Kortom, de realistische wijsheid bestaat er waarschijnlijk in om beide overwegingen in gedachte te houden en in de praktijk te brengen: enerzijds de onthechting van het Boeddhisme, anderzijds een 'gezonde' ambitie. Dit betekent een hand die niet voortdurend wil grijpen, maar een hand die geregeld open ligt als een waterlelie op een vijver. In de vrede van het licht, onder de zang van vogels.
Ook de bloemen willen bekeken worden, moeten bekeken worden, anders worden ze niet bestoven. Maar ze rukken daarvoor hun wortels niet uit om de aarde te gaan veroveren.
Lezer Gert Verwilt uit Berlaar bespreekt (in De Morgen van vrijdag) een veelvuldig voorkomend misverstand: het ophemelen van intelligentie als een opperste waarde.
Hij schrijft: 'Bart De Wever is in veler ogen een intellectuele reus.'
Zelf ben ik nog nooit achterover gevallen van De Wevers intelligentie, wellicht omdat ik er te dom voor ben - zijn verbale begaafdheid kan me soms meer bekoren.
Maar wat is er aan de hand met het aanprijzen van intelligentie als zodanig?
Om te beginnen waren de grootste politieke misdadigers uit de voorbije eeuw - Hitler, Stalin en Mao - allesbehalve dom.
Wat wij van politieke leiders en van mensen die verantwoordelijkheid dragen in het algemeen, mogen en moeten eisen is wijsheid.
De wijze is intelligent, maar deze regel kan men niet omkeren: de intelligentie is niet noodzakelijk wijs.
Wijsheid impliceert, zoals lezer Verwilt aangeeft, bedachtzaamheid: lang genoeg nadenken alvorens men zich uitspreekt. En inderdaad het vermogen tot empathie, emotionele intelligentie genoemd. De onwijze kan zich niet inleven in de gedachten, gevoelens van een tegenpartij: hij of zij kan éénzelfde problematiek onmogelijk van uiteenlopende perspectieven bekijken. En dan plakt men gemakkelijkheidshalve etiketten op een onbegrepen realiteit: 'terroristen' op een verzetsbeweging, 'fundamentalist' of 'extremist' op een persoon die zijn/haar overtuiging ernstig neemt, 'parasieten' op mensen die niet de vaardigheid bezitten om het te maken in deze maatschappij.
De intelligentie maakt in het beste geval haarscherpe analyses, maar vergeet wel eens de nuance, de achtergrond van de feiten, de perspectiefverschuiving die een zelfde verschijnsel een totaal andere betekenis kan geven.
In ergere gevallen gaat de intelligentie op een willekeurige, opportunistische manier om met de gegevens en laat ze uit de eigen feitenverzameling elementen weg die het a priori vastgelegde betoog kunnen ondermijnen of tegenspreken. Tot vóór de corruptiezaak in Mechelen hoorde je een aantal Vlaamse politici en commentatoren gretig schieten op de 'politieke maffia' in Charleroi met een allure van morele superioriteit die bij voorbaat uitsloot dat corruptie ook in Vlaanderen voorkomt.
Alsof er niet voldoende bewijzen van het tegendeel waren geleverd in het verleden, al dan niet toegedekt door de tovertruc met procedurefouten of verjaringstermijnen.
Heel wat tenoren uit onze Vlaamse politiek - en daarbuiten, denk aan het recente incident met RWDM-voorzitter Vermeersch - zijn in de eerste plaats rad van tong: De Wever, Dedecker, De Winter. Zij overbluffen hun tegenstanders vaak met oneliners, sloganeske overdrijvingen en verbaal 'salonvoetbal': zij zijn inderdaad 'tribunespelers', neem de tribune weg en ze veranderen vaak in charmante kerels niet gespeend van humor.
Maar hun intelligentie doet meer dan eens denken aan de titel die Louis Paul Boon gaf aan een bundel essays over de hemel in geprezen Vlaamse auteurs: 'Geniaal maar met te korte beentjes'.
Wijsheid vooronderstelt eveneens het vermogen om ten gepasten tijde te zwijgen en zoals Yvan Devadder in Terzake opmerkte heeft De Wever 'een schitterende kans om te zwijgen' verkeken.
De apologie die stormram Dedecker voor zijn (ex?)boezemvriend Dewever heeft geschreven (zie De Standaard van vrijdag) bevat een merkwaardige contradictie.
Als recept tegen de door Dedecker uitgespuwde 'sorrycultuur' presenteert hij de volkse wijsheid: 'vergeten en vergeven' - niet zo verwonderlijk voor een populist.
Maar eerder lezen we: 'De herinnering aan de gruwel uit het verleden levendig houden is een permanente opvoedkundige taak van de democratie(...)'
Vergeten is dus ook voor Dedecker geen optie en kan ook niet, noch in het privé-leven noch in het collectieve: wie zich zijn fouten niet herinnert, is gedoemd ze te herhalen.
Maar het 'vergeven' is ongetwijfeld een christelijke en algemeen-menselijke deugd. En hierin zijn wij Belgen en West-Europeanen bijzonder hypocriet: wij eisen onmiddellijke verzoening in het buitenland (denk aan de Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika, de volksrechtbanken in Rwanda, de afwikkeling van de oorlog in Bosnië en Kosovo) maar zelf zijn we na ruim 60 jaar nog niet in staat om elkaar - 'witten' en 'zwarten' - de hand te reiken.
Wat bemoeilijkt deze verzoening? Precies de herhaling: in het racistisch discours van het VB, hun onmiskenbare banden met intussen verboden paramilitaire organisaties als Voorpost en VMO, komt dat verleden weer in alle duidelijkheid naar boven. En in hun afkeer voor 'volksvreemde' elementen vinden zij partners aan de overkant van de taalgrens, namelijk bij het Front de la Jeunesse.
Juist daarom zijn de excuses van burgemeester Janssens geen overbodige luxe: ze zijn niet enkel gericht tot de joodse nabestaanden maar ook tot de gehele bevolking en in het bijzonder tot de jeugd. Zijn intentie is de herhaling van de gruwel en de waanzin te voorkomen. In essentie gaat het om een oproep tot het individuele geweten: ordewoorden als 'Befehl ist Befehl' kunnen nooit een excuus zijn om misdaden te legitimeren.
Maar hoe lastig dit is in de praktijk blijkt uit de houding van de commandant van de Enola Gay: aan de grootste moordpartij in zo korte tijd uit heel de geschiedenis had deze man geen enkele wroeging overgehouden. Hij had naar eigen zeggen 'een opdracht' of 'een missie' vervuld.
Opvoeden tot morele weerbaarheid, tot zelfstandig oordelen staat haaks op indoctrinatie met patriottisme, onderdanigheid en volgzaamheid.
De jong gestorven Duitse schrijver Wolfgang Borchert, komende van het Oostfront, zet onder een van zijn kortverhalen in blokletters: 'SAG NEIN'.
Er is geen gewetensvrijheid zonder gewetensvorming. De vraag is of deze houding wel voldoende wordt aangebracht in de opvoeding zowel bij ons als elders in de wereld.
Een grafiekje in De Standaard van zaterdag 27 oktober leert ons dat het ziekteverzuim in ons onderwijs aanzienlijk is gedaald sedert 1999.
Bedrijfs-economisch gezien is dit pure winst.
Maar voor wie is het werkelijk een succes? Alleszins voor de controlediensten, die hebben hun efficiëntie bewezen.
Zeggen de cijfers ook iets over de gezondheid van het personeel?
Voor mij is het geen succes dat een depressieve leerkracht zich door de schoolgangen sleept of dat een chronisch pijnpatiënt zich dagelijks suf moet slikken om aanwezig te kunnen blijven.
De kwaliteit van ons onderwijs staat of valt met het enthousiasme van leerkrachten en opvoeders; als men met feiten kan bewijzen dat het enthousiasme is toegenomen, dan zeg ik: proficiat.
Maar ik hoor geluiden van ontmoediging, defaitisme: ooit geëngageerde krachten leggen zich bij allerlei tendenzen neer, bij het gebrek aan kennis of leergierigheid van hun leerlingen, de toenemende brutaliteit. Steeds meer leerkrachten sluiten een verzekering af omdat ze zich bedreigd voelen. Steeds meer 50-plussers slepen zich naar een voorttijdig einde van hun carrière, niet de job zelf maar het inkomensverlies doet hen aarzelen etc
Gezondheid betekent niet dat men niet afwezig is wegens ziekte: het staat voor arbeidsvreugde, zowel voor leerlingen als voor het personeel.
Cijfers die wijzen op een stijgend spijbelprobleem bieden een tegenindicatie: leerlingen die zich lekker voelen in de klas, spijbelen niet.
Tegenover absenteïsme staat het woord presenteïsme: aanwezigheid op het werk omdat men vreest voor sancties. Ons onderwijs is pas gezond te noemen als er meer stralende gezichten rondlopen. Dit is niet te meten door het aantal ziektedagen op te tellen.
Als gevolg van de reorganisatie bij de Post zien we nu bijna elke dag een andere postbode in onze straat en ook aan de loketten van het postkantoor zijn de vertrouwde gezichten verdwenen.
Daarmee speelt de Post een van zijn sterkste troeven uit handen: vertrouwdheid en vertrouwelijkheid.
Een vaste postbode werkt sneller en kent de buren bij wie eventueel een pakje kan worden achtergelaten.
Vaste loketbedienden weten welke klanten zij wat meer moeten assisteren dan andere en ze hoeven een vast publiek niet telkens om een identiteitsbewijs te vragen.
Het lijkt erop dat aan de top van de Post een aantal cijferdeskundigen aan de slag is gegaan die graag met mensen schuiven zoals met pionnetjes op een schaakbord.
Of dit de klantvriendelijkheid ten goede komt, en op langere termijn het rendement, zal later wel blijken.
Op mij komt deze reorganisatie over als een demonstratie van kille zakelijkheid die onder het mom van competitiviteit alle affectieve banden met een openbare dienstverlening vakkundig doorknipt. Of je zo marktaandelen verdedigt of herovert lijkt me zeer twijfelachtig.
Het is merkwaardig dat in het huidige debat over stakingsrecht en minimale dienstverlening de liberalen bij monde van voorzitter Somers zich opwerpen als de grote verdedigers van het algemeen belang.
Als we dezelfde Somers bezig horen over het toekomstige tewerkstellingsbeleid met de nadruk op flexibiliteit dan is het algemeen belang verschrompeld tot het belang van de werkgevers.
Er valt wat voor te zeggen dat stakingen bij overheidsdiensten de gebruikers van deze diensten niet mogen gijzelen. Het domste wat een vakbond kan doen is de bevolking tegen zich in het harnas jagen. Wat betekent dat het wapen van de staking enkel kan gehanteerd worden na mislukt overleg en na afweging van baten en kosten, ook voor de gemeenschap.
Daartegenover staat het feit dat een staking pas zin heeft als ze wordt 'gevoeld': het is een illusie te denken dat een syndicale actie effect kan oogsten zonder iemand enige schade te berokkenen - dan wordt ze gewoon weggelachen.
Te vrezen is dat de eis van een minimale dienstverlening geïnspireerd wordt door het principe van Romeinse keizers: 'divide et impera'. Zet bevolkingsgroepen tegen elkaar op en je handhaaft het status quo of je voert ongestoord je asociale maatregelen door.
Het doet denken aan het bekende gedicht van dominee Niemöller over het verzet tegen de Nazi's: eerst heb ik niet geprotesteerd omdat ik geen spoorwegman was, dan niet omdat ik niet bij de post werkte etc Op de duur blijft niemand over om nog te protesteren en zitten we inderdaad met een rechts ultraliberaal systeem. Wat blijft in dat geval over van 'het algemeen belang'?
Stakingsleiders dienen daarom de nodige omzichtigheid in acht te nemen, niet alleen uit respect voor de mensen die zij treffen en die in wezen niets met het conflict te maken hebben, maar ook vanwege de ervaring dat de demagogen klaar staan om hen af te schieten en om het publiek tegen hen op te zetten.
Op een willekeurige dag, woensdag geloof ik, in De Morgen - gewoonlijk een linkse krant genoemd -: een piepklein berichtje vanwege de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten met de mededeling dat de armoede in Vlaanderen toeneemt. En wat verder een volledige bladzijde over doping, en eerder twee bladzijden over de communautaire ruzies.
Dit is meer dan symbolisch: armoede ook in eigen land is niet 'sexy', staat niet garant voor hoge verkoop- of kijkcijfers. Wrijf iedere burger maar in de ogen en oren dat onze moraal bedreigd wordt door zich doperende wielrenners, dan kan de brave burger rustig slapen en hoeft hij niet te piekeren over zijn stads- of dorpsgenoten die in de miserie zitten.
Hoe divers het media-aanbod ook mag zijn: steeds meer gelijkt het op een Pravda, een eenheidsworst van sensatie en spektakel. Onder de communisten mocht slechts één politieke waarheid worden verteld, in ons overgecommercialiseerd systeem geldt de verkoopbaarheid als enige waarheid.
Als zelfs een ooit rebelse krant als De Morgen hieraan meedoet, wat kun je dan nog verwachten van de populistische media die van primaire sensatie hun handelsmerk en bestaansreden hebben gemaakt?
De 'zaak' Jeroen Brouwers lijkt me vooral interessant als symptoom van een ruimere problematiek. Volgens sommigen moet een kunstenaar nog altijd beantwoorden aan het romantisch cliché van de 'Hungerkünstler' (Kafka): deze hooggestemde geesten vinden allicht dat het obsceen is om met kunst geld te verdienen tenzij je handelaar in kunst bent.
Zou het niet vanzelfsprekend moeten zijn dat iemand die zo toegewijd met zijn vak bezig is en op zo'n voortreffelijk niveau presteert als Brouwers minstens over het inkomen van een universitair gediplomeerde in het onderwijs kan beschikken?
Een schrijver die van zijn/haar pen wil leven moet 'schnabbelen', columns leveren aan een krant of weekblad, vertaalwerk aanvaarden of een part-timejob in het onderwijs of in een obscure administratie: principiële kunstenaars moeten hopen op een werkbeurs of andere subsidie, de riante aalmoezen van de overheid.
Ofwel produceert de auteur aan de lopende band en is dat aan zijn productie te merken. Een gewetensvol kunstenaar als Brouwers die piekert over ieder woord en komma, maakt zich niet alleen existentieel het leven lastig maar zeker ook financieel.
Het probleem is zo complex omdat het te maken heeft met marktwaarde, met verkoopbaarheid en mediabelangstelling: Brusselmans is pas goed beginnen te verkopen na zijn optreden bij Mark Uyterhoeven.
Of je kan zoals Jotie t'Hooft een sensationeel leven leiden, een drugverslaving of zelfdoding is nooit weg al hebben alleen je erfgenamen daar profijt van.
De rol van de overheid in ons politiek-economisch systeem is om de marktwerking aan te vullen en te corrigeren: wat waardevol wordt geacht maar geen of onvoldoende commerciële potentie bezit, verdient meer dan een aanmoedigingspremie - het werk moet erkend worden als een relevante bijdrage aan onze cultuur, aan ons 'geestelijk' leven. En dat mag wat kosten.
Vergelijk het met de investeringen in de sport: het nieuwe voetbalstadion in Schaarbeek wordt op 50 miljoen euro geschat, daar kunnen al een paar kunstenaars van leven.
Het heeft dus alweer van doen met prioriteiten, met het debat over bereikbaarheid, toegankelijkheid en elitarisme. En met populisme: voor een politicus is het veel rendabeler om naast de overwinnaar van een wielerwedstrijd te gaan staan dan naast een halfbezopen schrijver. 'Everybody loves a winner' en zelden straalt een kunstenaar een overwinningsroes uit.
Noot: Uit lezersbrieven in De Standaard blijkt overduidelijk dat vele mensen nog steeds niet door hebben dat kunst wel degelijk arbeid is en dat tegenover elke arbeid een loon zou moeten staan. Twee kenmerken zijn essentieel in de kunst: noodzaak en arbeid. Noodzaak in de zin dat de kunstenaar zich onvolledig mens voelt zonder zijn of haar kunst te beoefenen, en arbeid in de zin dat kunst geen hobby is, maar een discipline die oefening en zelfverbetering veronderstelt. En uiteindelijk vakmanschap. Niet iedereen die versjes maakt is daarom een dichter(es).
Helaas moet ik het weer hebben over Mia Doornaert, straks kom ik op dit helaas terug. Onder de titel 'Liever niet vechten' stelt ze vandaag in De Standaard de vraag waarom de Nato zo weinig troepen vindt voor Afghanistan. Haar boodschap is duidelijk: België moet meer soldaten sturen niet enkel om de luchthaven van Kaboel te beveiligen maar om deel te nemen aan gevechten. Deze christelijk geïnspireerde dame wil dus meer Belgische 'body bags', meer vaderlandse lijken. Ik ga niet uitvoerig citeren uit haar artikel, het is de zoveelste herhaling van haar hysterische dogma's: onvoorwaardelijk pro-Amerikaans en bij gevolg een persoonlijke vijandschap ten opzichte van iedereen die door de VS als een vijand wordt gezien. Iedereen kan voor zichzelf uitmaken of deze wereld dankzij de invasie in Afghanistan en Irak en dankzij 'the war on terror' in het algemeen een veiliger plek om in te wonen is geworden. Ik vrees van niet, anders kan ik het niet verklaren waarom de veiligheidsdiensten zo actief zijn geworden. En moeilijk te begrijpen is dit niet: militair machtsvertoon zal dit probleem nooit oplossen, integendeel, het lokt nog meer frustratie uit en de tegenpartij zal vechten met de middelen waarover zij beschikken en die middelen worden terreur genoemd. Trouwens, kijk naar de binnenlandse politiek van Bush: voor de gezondheid van zijn bevolking en voor hun onderwijs heeft hij geen geld, des te meer voor zijn oorlogspolitiek. Ik ben geen naieve pacifist: militaire operaties zijn soms onvermijdelijk en te vergelijken met medische operaties: soms kan een dokter niet anders dan snijden. Maar laten we elkaar geen zand in de ogen strooien: de allereerste oorzaken van oorlogen hebben met armoede, onderontwikkeling en fanatisme te maken - en dit laatste, het fanatisme, wordt in de hand gewerkt door de overige factoren.
Ten slotte: ik heb reeds eerder geschreven dat een journalist zoals elke burger recht heeft op een eigen mening en overtuiging, maar beroepshalve is zijn of haar essentiële opdracht de feiten weer te geven. Mia Doornaert doet stelselmatig aan feitenselectie: zij geeft weer wat past in haar dogmatisch betoog, de rest laat zij opzettelijk weg. Daarom is zij naar mijn oordeel geen journaliste maar een propagandiste, iemand die is blijven plakken aan de Koude Oorlog en aan WO II: voor haar zijn de Amerikanen nog altijd onze bevrijders en onaantastbare bondgenoten. Vergelijk het met vriendschap: ik geloof niet in vriendschap wanneer je elkaar de waarheid niet kunt zeggen. Mijn beste vrienden hebben mij bij herhaling gewezen op overdrijvingen of op risicogedrag, omgekeerd geef ik soms mijn mening op hun denken en doen. Dat lijkt me de evidentie zelve, anders leef je in de leugen. Het ergste is dat ik moet vaststellen in mijn kennissenkring dat de hysterica Doornaert wordt gezien als een 'verstandige vrouw': intelligent misschien, ja, maar zeker niet wijs. Noch in de Gentse betekenis van dat woord, noch in de Nederlandse.
