Van alle argumenten pro hoofddoekenverbod slaat dat van emeritus professor Etienne Vermeersch in De Standaard van vandaag werkelijk alles: goed geholpen worden door een moslima met hoofddoek betekent reclame voor haar godsdienst.
Ik ben als overtuigd atheïst reeds meermaals 'goed geholpen' door een eerwaarde moeder in een ziekenhuis: dit heeft bij mij nog geen bekering veroorzaakt. Wel kijk ik dan met respect naar deze religieuze vrouw en oordeel ik met meer mildheid over geloof en godsdienstigheid.
En precies deze mildheid lijkt me het grote struikelblok bij sommige vrijzinnigen. Zij argumenteren vanuit een bedreigde minderheidspositie en gedragen zich op de duur als een alternatieve sekte.
Laten we nogmaals herhalen: een verbod op godsdienstige en andere 'zichtbare' symbolen is niet in theorie maar wel in de feiten discriminerend. Het is in de praktijk immers alleen van toepassing op vrouwen met hoofddoek, chassidische joden met keppeltjes vinden werk in eigen milieu en niet bij de overheid.
Mag ik opmerken dat de tranen van Anne Maertens, die naar eigen zeggen tegen haar persoonlijke overtuiging in voor het verbod heeft gestemd, voor mij krokodillentranen zijn: als je jouw persoonlijk geweten het zwijgen oplegt voor de kadaverdiscipline van een partij dan ben je bezig met 'Befehl ist Befehl'. Morele vooruitgang is juist alleen mogelijk wanneer mensen hun eigen verantwoordelijkheid opnemen in heel concrete situaties.
Ten gronde: als men uiterlijke kenmerken van personen problematiseert, dan moet men niet verwonderd te zijn dat allerlei heethoofden deze afwijzing overnemen of zich in hun al dan niet racistische afwijzing gesterkt voelen. En dan krijg je bijvoorbeeld moslimpubers die met stenen gooien naar joodse scholieren met keppeltje of skinheads die een anders gekleurde medemens in elkaar slaan.
Aanvulling: Sommige vrijzinnigen zullen toch eens moeten leren aanvaarden dat ongeveer 90% van de wereldbevolking een of ander geloof of godsdienst aanhangt. Men kan dit vanuit rationele overwegingen betreuren, maar in deze eeuw gaat men dit niet meer veranderen en tot een mutatie van de menselijke soort evenmin. Iets anders is de scheiding tussen godsdiensten en staat inzake wetgeving: vermits wetten op iedereen van toepassing zijn moeten ze respect betonen voor ieders overtuiging en mogen ze nooit de uitdrukking zijn van één welbepaalde levensvisie die dan aan anderen met juridische dwang wordt opgelegd. En met 'levensvisie' is dan bedoeld een stelsel van waarheden en gedragsregels gebaseerd op metafysica. Een grondwet of universele conventie zoals die over de mensenrechten draagt ook een 'levensvisie' uit maar die is dan gebaseerd op controleerbare feiten.
De nieuwe SP.a-ondervoorzitter Dirk Vandermaelen is aan de weet gekomen dat vorig jaar bijna 34 000 bedrijven niet eens een belastingaangifte hebben ingediend.
Loontrekkenden en kleine zelfstandigen vallen hiervan toch achterover? Sommige vrije beroepen worden tot op de laatste eurocent gecontroleerd, grote bedrijven vaak slechts om de zoveel jaar terwijl precies bij hen de fraudebestrijding voor de schatkist veel zou kunnen opleveren.
Je hoort de fiscus dan voortdurend klagen over een tekort aan mensen en middelen, maar is dit geen politieke keuze: bewijst deze klacht niet, voor zover ze terecht is, dat fiscale fraude niet echt een topprioriteit kan worden genoemd?
Dit leidt tot de dubbelzinnige situatie dat België in Europa mee op kop staat inzake belastingtarieven en net zo goed inzake belastingontduiking. De vraag is: wat komt eerst, de aanslagvoeten of de ontduiking?
Laten we het erop houden dat beide factoren elkaar versterken. Als we een efficiënte en betaalbare dienstverlening van de overheid eisen (onderwijs, gezondheidszorg, ordehandhaving, wegennet etc) dan moet de overheid over voldoende middelen kunnen beschikken.
Wie de Belgische werkelijkheid niet door donkerblauwe contactlenzen bekijkt, kan niet anders dan vaststellen dat de huidige minister van financiën, Didier Reynders, hier een potje van gemaakt heeft.
Zijn triomfantelijke uitspraak: 'Een regering zonder socialisten is al een staatshervorming op zich' klinkt in het licht van deze vaststelling nogal vals.
De Waalse socialisten hebben de rekening betaald voor hun gesjoemel in Charleroi, maar een minister die weigert zijn opdracht te vervullen is niet minder corrupt. Een vertoon van onverantwoordelijkheid zoals het wanbeleid van Reynders wordt genoemd: 'schuldig verzuim'.
De glans op zijn gezicht is zeker niet de stralenkrans van politieke heiligheid.
In het maandaginterview met Vlaams minister van Leefmilieu Hilde Crevits in De Morgen staat dit opmerkelijk dialoogje:
'DM: Die neerbuigendheid merk je ook als het over de Vlaamse regering gaat.
H.C: We zijn verdorie bevoegd voor alles wat écht belangrijk is voor de mensen.'
Genadelozer kan je de communautaire hondsdolheid niet afschieten.
Ook het interview met de immer bevlogen Karel Van Miert in De Zevende Dag maakte weinig meer duidelijk dan zijn onbegrip voor de al maanden gevoerde strategie.
De term 'staatshervorming' - al dan niet voorafgegaan door het epiteton 'grote' - is een mantra geworden waarmee sommige omhooggevallen politieke tenoren zich in een trance chanten. Deze trance zou een vorm van boeddhistische onthechting kunnen zijn, mochten er minder persoonlijke en partijpolitieke belangen door versterkt worden.
De Vlaamse publieke opinie wordt door dit mantra gehypnotiseerd al weet de overgrote meerderheid niet wat ermee bedoeld wordt. Is het niet stilaan tijd dat de dames en heren uit hun extase weer afdalen naar de aarde, naar de dagelijkse werkelijkheid van 'de mensen' die zich door hun volksvertegenwoordigers steeds meer in de steek gelaten voelen?
De emopolitiek lijkt in deze tijd egopolitiek geworden te zijn. De prik van Hilde Crevits bewijst dat zelfs binnen het kartel aangevoeld wordt dat de opgeblazen ego's vooral veel wind bevatten.
Een greep uit de kranten van vandaag zaterdag 24 november. In Brazilië werd een 15-jarige straatdievegge opgesloten bij 20 mannelijke criminelen; men kan zich inbeelden wat zich daar heeft afgespeeld. In het vroegere Oost-Duitsland werd een 17-jarige tiener overvallen door 4 skinheads die een hakenkruis in haar heup tatoeëerden. In Burundi worden wekelijks 26 verkrachtingen gemeld, heel wat meer worden niet eens aangegeven uit schrik of omdat het toch niets uithaalt. Wie schreef alweer: 'Ich kann nie so viel fressen wie ich kotzen möchte'?
Het doet me denken aan al de jaren dat ik als leraar Nederlands mijn leerlingen van de derde graag aanspoorde, soms verplichtte, om het nieuws te volgen. Steeds met een ondertoon van zelfverwijt en schuldgevoelens: had ik wel het recht om deze 16-18-jarigen te confronteren met alle gruwel en smerigheden van deze wereld?
Deze ambivalentie is gebleven: enerzijds lijkt het me noodzakelijk om de actualiteit te volgen en zich te informeren om zo correcter te kunnen oordelen en bij de volgende stembusgang een meer verantwoorde keuze te maken. Anderzijds heb je geregeld een 'time out' nodig. Je moet af en toe op een 'geestelijk eiland' gaan zitten, in de natuur, tussen de kaft van een heerlijk boek, in de armen van een geliefde. Anders riskeer je compleet gek, cynisch of depressief te worden.
Dat wordt blijkbaar bewezen door de cijfers van gisteren: ongeveer 17% van onze volwassenen lijdt aan depressies. Een psychiater stemde in met mijn vermoeden dat dit te maken heeft met de dagelijkse lawine aan negatieve sensaties: ongevallen, rampen, criminaliteit, aanslagen en oorlogsbeelden. Dit overbeklemtoonde negativisme moet onvermijdelijk een weerslag hebben op de psyche van onze bevolking. Ten tweede is er de toenemende druk op de werkvloer, een gevolg van de moderne leuzes 'flexibiliteit' en 'verhoogde productiviteit'. Het is al vaker gezegd, onder meer door Frank Vandenbroucke en Mieke Vogels: 'je kan de mensen niet blijven uitpersen als citroenen.' Mensen zijn geen machines die je bij panne kan vervangen door een even goeie of nog betere.
Ten derde vrees ik dat het ritme van de arbeidsmarkt is overgeslagen op dat van de vrijetijdsbesteding: bijna iedereen heeft het druk, druk, druk. Bij elkaar binnen lopen zonder aankondiging kan niet vanwege een overvolle agenda. Toch weet deze hyperindividualistische dichter dat de mens wezenlijk een sociaal dier is: je hebt niet enkel behoefte aan samenzijn, maar aan kwalitatief samenzijn met mensen die je vertrouwt, tegenover wie je echt kan zeggen wat je denkt en voelt.
Kortom, ik vrees dat we in een zieke en ziekmakende tijd leven. De overvloed van onze consumptiemaatschappij - althans voor wie er aan mag deelnemen - kan deze aanslagen op het welzijn niet compenseren. De depressieven onder ons vervullen de functie van de kanaries in de vroegere steenkoolmijnen: zij signaleren ontploffingsgevaar. Niet alleen zij moeten worden behandeld, maar in de eerste plaats deze zichzelf beschadigende maatschappij.
Vandaag lezen we in Visie, het weekblad van het ACW, een interview met ene Pol van Camp, gepensioneerd vakbondsman en vredesactivist. Hij is pas terug uit Afghanistan en spreekt over de Afghaanse hongerstakers in Brussel: 'De hongerstakers hebben nu via een ongeoorloofd middel gekregen waar ze recht op hebben. Wat onrechtvaardig is, is dat ze daarvoor hun leven moesten riskeren.' De kop boven het artikel luidt: 'Hongerstaking is een wanhoopsdaad'. Het mededogen van deze man staat in schril contrast met de verklaringen van de blauwe excellentie van binnenlandse zaken, Patrick Dewael, en de Dienst Vreemdelingenzaken die bij herhaling de hongerstaking 'chantage' hebben genoemd en : 'Op chantage gaan wij niet in, we laten ons niet chanteren.' De woorden 'chantage, chanteren' worden dan uitgesproken met een diep misprijzen door ongetwijfeld zeer eerzame burgers en democraten. Terecht: volgens het wetboek is chantage, in de betekenis van afpersing, een misdrijf. Maar een terugblik op de geschiedenis kan ons wat anders leren. Was niet de beroemdste aller hongerstakers in de voorbije eeuw Mahatma Gandhi? Voelt iemand zich geroepen om Gandhi een crimineel te noemen? Verkiest men een verzetsleider (tegen de toenmalige Britse overheersing in India) die terreuraanslagen organiseert of een burgeroorlog op touw zet? Als er iets crimineel is aan de hongerstaking, dan wel de situatie van uitzichtloosheid die iemand naar dit wapen van de machteloze doet grijpen. Er zijn toch rare dingen aan de hand met de morele verontwaardiging: aan de ene kant stuurt men soldaten naar Afghanistan en aan de andere kant vindt men dat de slachtoffers van Taliban en 'war lords' maar in eigen land moeten blijven - Afghanistan is veilig genoeg volgens de experten van Vreemdelingenzaken. Idem dito voor Iran: telkens weer schreeuwen Westerse politici hun verontwaardiging uit over dit theocratische dictatoriale regime, maar opnieuw mogen Iraanse vluchtelingen door dit regime vervolgd hier niet binnen. Vluchtelingen moeten kunnen bewijzen dat zij persoonlijk het slachtoffer geweest zijn van vervolging: hoe doe je zoiets? De sporen tonen van foltering, wat impliceert dat je in de dictatuur moet blijven leven tot je inderdaad gefolterd wordt? Moet een vrouw de littekens van een verkrachting kunnen tonen? Hoe leg je de eigendomsbewijzen voor van een huis dat is onteigend of weg gebombardeerd? Hoe kom je aan documenten als je halsoverkop bent weggevlucht of halfnaakt uit een bootje of vrachtwagen wordt gehaald? Kortom, eens te meer staan we voor het gezegde van Léo Ferré: 'La morale c'est la morale des autres.' Wij mogen ons wentelen in de luxe, dat is ons onvervreemdbare geboorterecht, de schooiers die hier aanspoelen moeten terug naar hun mesthoop en/of gevangenis met martelkamer. Uit Hertoginnedal noch uit de Wetstraat hebben we al een signaal opgevangen dat de onderhandelaars erg in hun maag zitten met dit probleem, zeker de communautaire scherpslijpers niet. We leven in een land met een toenemend egocentrisme en groepsegoïsme, in de vele varianten op de kreet: 'Eigen Volk Eerst'. Wat gewoon een uitbreiding is van: 'ik eerst'. Gandhi was niet gelukkig met de splitsing van India na de oprichting van de islamitische staat Pakistan - later heeft ook Bangladesh zich afgesplitst. En in India zelf bleven de gewelddadige conflicten tussen moslims, hindoes en sikhs voort duren. Het is niet met opruiende taal dat je mensen tot bedaren brengt en coëxistentie mogelijk maakt. Vluchtelingen zouden moeten gezien worden als getuigen: hun ellende is een getuigenis van wat fanatisme aanricht, om het even over welk fanatisme het gaat.
Onder deze titel op de frontpagina van De Standaard van 21 november verklaart Koen Peeters, medewerker van Flanders DC - what's in a name? - :'Wanneer in de klas een probleem wordt besproken dan geeft de leraar maar één oplossing. Dat staat haaks op de creativiteit van de ondernemer.'
Tot mijn grote verwondering wordt deze bewering kritiekloos herhaald in het opiniestuk van hoofdredacteur Guy Tegenbos.
Naar welke school zijn deze heren geweest? Zelfs in de autoritaire oertijd van de vroege jaren 1960 aanvaardde onze leraar wiskunde dat je langs meer dan één redenering tot eenzelfde oplossing kunt komen. Er zijn nu eenmaal vakken waarin de exactitude onvermijdelijk een doelstelling moet zijn; ook in een goed gedicht kan maar één woord op één specifieke plaats staan, maar zijn dichters daarom niet creatief?
Trouwens, als ons onderwijs zo schadelijk is voor de creativiteit, waarom komen vrijwel alle creatieve Vlamingen dan uit datzelfde onderwijs? En sommige onder hen blijven er als leerkracht.
Er zijn intussen allerlei leervormen bij gekomen die juist het persoonlijk initiatief van de leerling aanmoedigen: een bezoek aan om het even welke secundaire school zou je daarvan kunnen overtuigen.
De meest waarschijnlijke reden waarom er in Vlaanderen te weinig ondernemers zouden bijkomen - wat op zich al een vreemde vaststelling is: gaat Vlaanderen er immers niet voortdurend prat op dat het zoveel ondernemender is dan Wallonië? - wordt in het editoriaal van Tegenbos aangegeven: het beroep van zelfstandige is uiterst precair en heeft diverse statutaire nadelen. Dit geldt niet enkel voor bedrijfsleiders, maar net zo goed voor de meeste vrije beroepen.
Wil men meer jonge mensen laten kiezen voor het zelfstandig ondernemen dan zal men de huidige risico's moeten milderen en de statutaire bescherming verbeteren.
Vergelijk maar even de wettelijk gewaarborgde pensioenen, het aantal werkuren en je weet al voldoende. Om nog te zwijgen over de moordende concurrentie: wie kan vandaag als beginnende bakker nog op tegen de grote ketens en warenhuizen?
Het is natuurlijk heel modieus om het onderwijs van alles wat er mis loopt of zou lopen, de schuld te geven. Het hedendaagse onderwijs in Vlaanderen initiatiefdodend noemen is naar mijn mening - en ik spreek vanuit meer dan 30 jaar beroepservaring - een belediging voor alle leerkrachten die zich precies voor zelfstandig initiatief, creativiteit en vindingrijkheid engageren.
Na 7 dagen in een Midden-Europese hoofdstad stellen we vast dat de loopgravenoorlog tussen onze volksstammen nog steeds aan de gang is.
We zagen daklozen overnachten in hun vaste vensternis, een oud vrouwtje krom gebogen over een stok, een plastic bekertje in haar vrije hand. Wat uit haar mond kwam, kan een gebed geweest zijn maar net zo goed een vervloeking van mens en wereld, alle goden inbegrepen.
Taferelen die zich ook in ons land, met name in het Brusselse afspelen. Staan de blokletters BHV dan voor Buiten slapen-Homeless-Verpauperd?
Weinig waarschijnlijk dat de sabelslijpers van NVA en FDF het hierover al ooit hebben gehad: aan de poorten van hun vergaderpaleizen wordt immers gebedeld om brokken sensatie niet om levensonderhoud. Als je door een chauffeur ter plaatse wordt gebracht, heb je geen last van een opgehouden hand.
Nochtans zitten met oranje-blauw christenen en humanisten bij elkaar. Oranje is een vrolijke, warme kleur en daar is in het huidige politieke klimaat weinig van te merken, zacht gezegd.
Het blauw daarentegen is Berlijns blauw, bijna zwart. België is inderdaad een surrealistisch land: de meerderheid baadt in weelde, de vertegenwoordigers van het volk bekvechten om 'een morzel gronds' en vrijwel iedereen gaat onverschillig voorbij aan de dingen die er echt toe doen: hoe overwinter je met een gering of helemaal geen inkomen?
Misschien is de federale staat zelf een bestaansonzekere bejaarde, maar toch geen die de straat op moet met een plastic bekertje?
Geldt Orwells gezegde dat ondanks de gelijkheid van alle zwijnen, de vette gelijker zijn dan magere ook in onze verzorgingsstaat?
Wie kan nog een peil trekken op een opiniepeiling? Volgens een nieuwe enquête van VRT-De Standaard (is het toeval dat die twee samenwerken?) zou 70% van de Vlamingen de aanslepende onderhandelingen schadelijk vinden en tegelijk zouden de partijen aan de onderhandelingstafel nog aan stemmen winnen.
Hoe verklaren onze politieke handenlezers deze contradictie? Bewijst de individuele populariteitspoll niet dat veel zoniet alles bepaald wordt door de manier waarop politici in de media komen?
Links haalt met SP.a, Groen en de ACW-vleugel binnen CD&V ongeveer 33%, dus twee derden van Vlaanderen is rechts tot extreem-rechts. Welk beeld zagen we van links de voorbije maanden: weinig meer dan interne verdeeldheid, zeker geen wervende boodschap.
In Terzake van vrijdagavond 9 november kon je Bart De Wever horen foeteren op de Waalse pers die volgens deze verlichte geest een hetze zou voeren tegen de Vlaamse partijen.
Maar wat valt er dan te zeggen over de Vlaamse media? Is er in Vlaanderen een dag- of weekblad, een tv-zender die erop aandringt om het communautaire gehakketak even te nuanceren en voorrang te geven aan essentiële uitdagingen, zijnde de vergrijzing, de stijgende kosten in de gezondheidszorg, de strijd tegen de armoede?
Heeft iemand al één bevredigende verklaring gehoord of gelezen waarom bijvoorbeeld de armoedebestrijding in Vlaanderen zou afgeremd worden door een gebrekkige Belgisch-federale structuur?
Is het niet eerder zo dat de armoede ook voor onze eigen Vlaamse regering niet direct een topprioriteit kan worden genoemd?
Maar goed, ik spreek namens maximum één derde van de Vlaamse bevolking: de rest droomt van meer gevangeniscellen, lagere belastingen etc En van 'een grote staatshervorming' al kan bij straatinterviews geen enkele ondervraagde zeggen wat daarmee bedoeld wordt.
Zou je geloven dat ik meer en meer de neiging krijg om net zoals Jacques Brel te antwoorden op de vraag waar ik vandaan kom: 'Moi, je suis du Luxembourg'?
En Luxemburg staat in deze zin voor Patagonië of om het even welk gebied dat maar ver genoeg van hier verwijderd ligt.
'Ik ben een Vlaming en daar ben ik fier op': wie kan deze sticker nog op zijn auto of venster kleven, tenzij gehypnotiseerden - mensen die al hun reële of ingebeelde problemen aan een communautaire oorzaak toeschrijven waardoor deze problemen als bij toverslag zouden verdwijnen na de hocuspocus van een volgende staatshervorming.
In De Standaard van zaterdag 10 november beweerde een opstelschrijver met het epiteton 'filosoof' achter zijn naam dat de Belgische democratie met haar mythische consensusmodel over en uit is en eindelijk de baan moet ruimen voor een Vlaamse democratie. Als die consensusmythe zo rampzalig was, hoe is Vlaanderen dan kunnen uitgroeien tot een van de rijkste regio's ter wereld? En waarin zou de Vlaamse democratie superieur zijn: in die 20% stemmen voor racisten, in onze roemruchte wachtlijsten?
Vlaanderen lijkt sedert bijna een jaar te leven onder hypnose van de drie D's, De Wever, Dewinter en Dedecker: volksophitsers gezegend door het lauwe wijwater van Jo van Deurzen en gehuldigd op de open tribunes van onze media.
Ter gelegenheid van de Klara Top 75 hoor je zeggen (en kan je lezen) dat schoonheid troost, ook als die schoonheid zelf droevig klinkt.
Waarom is dit zo en is dit geen zeer eenzijdige benadering van de schoonheid?
Om te beginnen is de behoefte aan troost niet zo verwonderlijk. We leven in een wereld die steeds meer als onzeker en bedreigend wordt ervaren, als emotioneel koud - een ervaring die in grote mate wordt versterkt door onze media die de feiten heel selectief en negativistisch presenteren.
De behoefte aan het tegendeel, aan zekerheden en emotionele warmte is dus een vanzelfsprekendheid, ook los van de huidige omstandigheden: de mythe van de verdrijving uit het Aards Paradijs symboliseert de uitdrijving uit de moederschoot, het 'in de wereld geworpen zijn' (volgens de existentialisten) en al wat we nastreven is een herstel van deze oertijd, een volkomen geborgen zijn.
Onze samenleving is in toenemende mate geatomiseerd: we leven als eilandjes naast elkaar. Veel vrienden en familieleden hebben een agenda, je moet eerst een afspraak maken om ze te zien te krijgen.
Voorbij is de tijd dat je onaangekondigd ergens kon binnenvallen, buren die bij elkaar in een uit liepen. Vereenzaming is de prijs die steeds meer mensen hiervoor moeten betalen.
En dan kan de geborgenheid van de schoonheid inderdaad een troost bieden, een ersatzwarmte die meer is dan een ersatz: muziek heeft geen handen om je aan te raken en te strelen, maar ze streelt je onderhuids.
Toch lijkt deze troostende functie mij een belediging van de schoonheidservaring. Waarom beklemtoont men niet even zeer dat er zoiets bestaat als esthetisch genot: we hoeven niet droevig te zijn om van schoonheid te genieten. We zijn zinnelijke wezens en kunst spreekt de zintuigen aan, en de diepere sensoren van de ziel. Je kan dus smoorverliefd en intens gelukkig samen van kunst en andere schoonheden genieten.
Wat me stoort aan de frase 'de schoonheid heeft een troostende kracht' is dus niet haar onwaarheid maar haar eenzijdige waarheid.
Misschien omdat vreugde en genot moeilijker onder woorden te brengen zijn of minder mediatiek: hoe vaak zie je immers dolgelukkige mensen op tv of in de krant, tenzij 'artisten' die net een gouden plaat hebben ontvangen?
Ooit al een vrolijke Afrikaanse boer op tv gezien? Of een dansende Afghaan?
We moeten het niet zo ver zoeken: als we elkaar ontmoeten spreken we heel wat gemakkelijker over allerlei lichamelijke kwaaltjes, over prijsstijgingen dan over de schoonheden die ons hebben ontroerd.
Wie zegt tegen zijn bezoekers: o we hebben gisteren zo lekker gevrijd?
Of: we hebben hier in het donker een uur zitten luisteren naar Bach en we waren helemaal weg van de wereld?
Weg van de wereld en weg van elkaar: raar hoe hetzelfde woord zo'n totaal tegengestelde betekenis kan hebben. In het eerste zinsdeel slaat het op een vlucht, een ontsnapping; in het tweede gaat het om 'vervoering', opgaan in elkaar.
Schoonheid heeft beide te bieden: het kan inderdaad een asiel zijn, een toevluchtsoord; in andere gevallen ga je genietend op in de aanwezigheid van het genie, in de zintuiglijke manifestatie van een hoger bestaan, het sublieme waartoe slechts enkelen productief in staat zijn maar waar in principe iedereen receptief binnen kan.
In principe, haast en verharding plegen een slijtage op de gevoeligheid of ontvankelijkheid: opgaan in het schone vooronderstelt een vertoeven, stilstaan, luisteren, kijken met aandacht.
Dit laatste is de belangrijkste pedagogische waarde van de schoonheidservaring: ze leert ons aandachtig te leven in beide betekenissen van dit woord. Aandacht in de zin van intensiteit, en in de zin van wijding, vroomheid - het schone ervaren is een religieuze, soms zelfs mystieke belevenis.
