ASBRIDGE,
T., De eerste
kruistocht. De oorsprong van het conflict tussen islam en
christendom. (Vert. The First
Crusade. A New History. The Roots of Conflict between Christianity and
Islam, 2004) Adam,
Atheneum Polak & Van Gennep, 2010 (5e dr.) 384 pp. ISBN 978 90 253 6796
1
Een Gode
absoluut onwelgevallig volk is het land der christenen binnen gevallen en heeft
de bevolking te vuur en te zwaard vervolgd en geplunderd. Met hun vuige
praktijken hebben zij de altaren bezwadderd en geschonden. Zij hebben de
christenen besneden en het besnijdenisbloed aan de altaren gesmeerd of in de
doopvonten gegoten.
In november
1095 hield paus Urbanus II een gezwollen toespraak tot een grote menigte. De
christenen in het Oosten, betoogde hij, werden vreselijk onderdrukt en uitgebuit
door hun woeste islamitische heersers. Daarom moest katholiek Europa de wapens
opnemen en een wraakexpeditie uitrusten ter herovering van die gebieden. Door
deel te nemen aan deze heilige oorlog, zouden alle christenstrijders bovendien
van hun zonden zouden worden gereinigd. Dit zette de hele christenheid in
lichterlaaie.
Het door de
paus opgeroepen beeld van moslims als brute onderdrukkers was pure
oorlogspropaganda. De islam was in de loop der eeuwen immers juist veel
toleranter geweest ten opzichte van andere godsdiensten dan het katholieke
christendom. Europa was bovendien beslist niet verwikkeld in een felle,
gigantische strijd om zijn voortbestaan. Er waren wel latente spanningen, die af
en toe aanleiding gaven tot schermutselingen. Maar de islam en het christendom
leefden al eeuwenlang in een betrekkelijk vreedzame
co-existentie.
Het
kruisvaardersvuur verspreidde zich in 1096 door heel Europa. Tienduizenden
Latijnse christenen verlieten huis en haard voor de lange reis naar Jeruzalem.
Weinig deelnemers zullen enig idee hebben gehad van de afschrikwekkende lengte
en zwaarte van de reis. De meesten werden gedreven door een opwelling van
spontane geestdrift en gingen zonder veel overleg of voorbereiding op weg. Het
was een bijzonder onbezonnen onderneming, en velen zouden al volkomen berooid
zijn of de dood vinden voordat ze het Westen achter zich hadden
gelaten.
Thomas
Asbridge, verbonden aan London University en specialist in de vroegmiddeleeuwse
geschiedenis, heeft het beschikbare bronnenmateriaal diepgaand bestudeerd en
bezit een gedegen kennis van de Levant. In dit boek verheldert hij de
ontstaansgeschiedenis van de eerste kruisvaart, beschrijft hij hoe de
onderneming verliep en analyseert de gevolgen. En hij ontkracht enkele
hardnekkige mythes.
De
kruisvaarders waren geen bende op eigenbelang beluste, jongere zoons die geen
land hadden geërfd en dat in het Oosten hoopten te verwerven, zegt Asbridge.
Hebzucht is niet het belangrijkste motief geweest voor de deelnemers. In de
leef- en denkwereld van de 11e eeuw werd het dagelijkse leven totaal beheerst en
gestuurd door het geloof. De gemoedsrust van middeleeuwers werd belaagd door één
overweldigende, ongeruste gedachte: het gevaar van een zondig leven. Het idee
van een strijdvaardige pelgrimstocht waardoor de deelnemers vrij konden gemaakt
worden van hun zonden was dan ook een schot in de roos.
Dit van
wapengekletter weergalmend tijdperk werd bovendien beheerst door een typisch
Middeleeuwse moraal. Europa was toen een bijzonder gewelddadige samenleving, met
een strijdlustige adel die beheerst werd door bloedige vetes en wraakoefeningen.
In de gedachtewereld van de kruisvaarders sloten innige vroomheid, barbaarse
strijdmethoden en belustheid op materieel gewin elkaar niet uit. We mogen de
kruistochten dus niet met moderne normen beoordelen.
De expeditie
begon onvoorbereid en ordeloos. We volgen de bonte schare deelnemers op hun
riskante tocht door onbekend en vijandig gebied. We krijgen een gedetailleerd en
omstandig beeld van hun samenstelling en hun uitrusting, van de organisatie en
de krijgsverrichtingen, van de bondgenootschappen en rivaliteit tussen de
leiders en van de moeilijkheden die ze op hun weg moesten
overwinnen.
Na een barre
tocht vol ontberingen en tegenslagen, werd bijna vier jaar na de oproep van
Urbanus het doel bereikt: Jeruzalem werd ingenomen. De terugtocht naar het
Westen was een zware en geldverslindende onderneming. Duizenden kruisvaarders
ploeterden moeizaam terug naar Europa, velen uitgeput, ziek en berooid. In de
Levant bleven een aantal geïsoleerde christelijke satellietstaatjes over, die
zichzelf uitputten in de verdediging tegen steeds vijandiger wordende
moslimregimes.
De eerste
kruistocht vormde een keerpunt in de betrekkingen tussen de islam en het Westen.
Door dit conflict koersten de beide wereldgodsdiensten af op een diepgaande
animositeit en blijvende onmin. Tussen 1100 en 1300 veranderden katholiek Europa
en de islam van elkaar af en toe bestrijdende partijen in gezworen
tegenstanders. De demonisering van de islam werd vooral in de hand gewerkt door
de mythische geschiedschrijving. De herinnering aan de eerste kruistocht werd in
het collectieve bewustzijn van de westerse én de oosterse samenleving verankerd
als een fanatieke godsdienstoorlog. De echo hiervan is tot op de dag van vandaag
voelbaar.
De onderneming
heeft niet alleen de betrekkingen tussen het christendom en de islam ingrijpend
veranderd, zegt Asbridge. Ze was bovendien de basis voor een kerkelijke
ideologie van onverdraagzaamheid tegenover andere godsdiensten, die er voorheen
niet was. In hun kruisvaardersijver gingen de verhitte pelgrims zich te buiten
aan een brute en gewelddadige massamoord op de Joden van Europa, de eerste
holocaust genoemd.
Dit
indrukwekkende werk heeft me van begin tot einde geboeid. Het is, behalve
uitermate interessante geschiedschrijving, een onverholen waarschuwing voor
iedere vorm van vijanddenken in het algemeen en deze van demagogische politici
in het bijzonder.
De tekst is
heel onderhoudend geschreven en uitermate degelijk gedocumenteerd. Er zijn
verschillende kaarten opgenomen, die de lezer toelaten het hele gebeuren ook
geografisch te situeren. Het boek is
uitgegeven in een handig klein pocketformaat. Dit heeft echter als nadeel dat
een onooglijk klein lettertype werd gebruikt.
De LANG,
H., V. ICKE e.a, Canon
van de natuurkunde. De grootste ontdekkingen en theorieën van 100 belangrijke
natuurkundigen.
Diemen, Veen Magazines, 2009, 348 pp. ISBN 978 90 857 1235
0
Gedachteloos knippen we het licht aan,
draaien we de thermostaat van de verwarming hoger of lager, zetten we het
koffiezetapparaat aan, luisteren we naar de radio of kijken we televisie.
Treinen, autos, computers, draadloos internet, telefoon en gsm, ze zijn niet
meer uit ons leven weg te denken. En we raadplegen de buienradar als we een
wandeling of fietstocht willen maken.
We staan er zelden bij stil dat nagenoeg de hele
inrichting van ons moderne leven berust op een ononderbroken technologische
evolutie. Nog minder vaak denken we eraan dat die ontwikkeling alleen maar
mogelijk was door het werk en de ontdekkingen van een lange reeks gedreven en
inventieve wetenschappers. Daaronder nemen de natuurkundigen een belangrijke
plaats in.
In dit boek worden honderd
van de belangrijkste natuurkundigen voorgesteld met hun onderzoek en
publicaties. Hiermee willen de redacteurs van de Canon
van de natuurkunde een
overzicht bieden van meer dan twee millennia ontwikkeling van de
natuurkunde. In chronologische volgorde passeren een reeks meer en
minder bekende, briljante en soms excentrieke geesten de revue, te beginnen met
de antieke natuurfilosofen tot de hedendaagse ontdekkers van de astrodeeltjes en
het relativistische kwantum-Hall-effect. Deze wetenschappers waren hun tijd vaak
ver vooruit. Hun baanbrekende theorieën kregen soms geen gehoor omdat er geen
publiek was dat onbevooroordeeld naar hen wilde luisteren.
Het doel van de canon is niet zozeer om de lezer de
finesses van deze theorieën bij te brengen, maar in de eerste plaats een
cultuurgeschiedenis van de natuurkunde te bieden. We lezen hoe de Griekse
natuurfilosofen als eersten de wereld beschreven en verklaarden, zonder terug te
vallen op bovennatuurlijke verschijnselen of godheden. We maken kennis met de
eerste natuurwetenschappers uit de zeventiende eeuw die hun theorieën door
middel van experimenten testten. De schat aan nieuwe gegevens die deze werkwijze
in de achttiende en negentiende eeuw opleverde was de aanzet tot de ontwikkeling
van een deterministisch wereldbeeld. En in onze tijd is dat eenvoudige
verklaringsmodel door nieuwe onderzoeksmethoden en preciezere meetapparatuur
alweer helemaal achterhaald.
De Canon
van de natuurkunde is
geschreven door een keur van onderlegde natuurkundigen, met een brede interesse
en passie voor het schrijven over de natuur en de mensen die de natuur
onderzoeken. Alle auteurs willen hun kennis en enthousiasme delen met anderen en
respect en bewondering afdwingen voor de schoonheid van de natuurkunde en de
slimheid van haar beoefenaars.
Hoe
interessant en leerrijk de Canon ook
is, volgens mij schieten de auteurs hun doel voorbij. Veel bijdragen
veronderstellen een voorkennis, die alleen lezers met een gedegen opleiding in
de natuurkunde bezitten. Wie vooral geïnteresseerd is in de ontwikkeling van de
natuurkunde kan zich beperken tot de teksten die de verschillende tijdsperiodes
inleiden. Die zijn toegankelijker geschreven.
De
tekst is gedrukt op hoogwaardig glanspapier en overvloedig geïllustreerd met
prachtige fotos en sprekende tekeningen. Een handige index van de gebruikte
vaktermen sluit het geheel af. De stevige kaft laat toe het boek helemaal open
te leggen tijdens het lezen. De aantrekkelijke vormgeving is echter een schrale
troost voor de natuurkundige leek die dit prijzige boek heeft
aangekocht.
VAN DEN
ABEELE, A, De kinderen van Hiram.
Vrijmetselaars en vrijmetselarij. Roeselare, Roularta Books, 2011, 405 pp.
ISBN 978 90 8679 266 5
Over de
vrijmetselarij bestaat veel onwetendheid. De kennis van de doorsnee burger beperkt
zich meestal tot stereotypen, onjuistheden of fantastische verhalen. Er wordt
veel kletspraat verkocht en de obediënties en loges zijn zelf niet bereid om
veel objectieve informatie te verschaffen. In De kinderen van Hiram maakt Andries Van den Abeele een diepgaande
studie van de bijzondere wereld van de vrijmetselarij.
In het
eerste deel ontdoet hij haar duistere geschiedenis van haar mythologische kantjes.
Hij neemt ons mee naar het achttiende eeuwse Londen, waar de vrijmetselarij is
ontstaan als een van de talrijke clubs en sociëteiten. Blijkbaar spraken opzet
en symboliek velen aan, want algauw kreeg de Freemasonry internationale
uitstraling. Al zeer snel na haar ontstaan brachten Britten, die om politieke
redenen uitgeweken waren, de Vrijmetselarij naar Frankrijk.
Daar kreeg
de oorspronkelijke beweging een grondige facelift. De Fransen vonden de Engelse
organisatie te prozaïsch naar hun smaak en smukten haar op met een keur van occulte
ingrediënten en esoterische ritualen. Romantische zielen legden haar oorsprong onterecht
bij kruisvaarders en tempeliers of zelfs Noach en Adam zelf. Geheel in overeenstemming
met de tijdgeest stonden de leden te dringen om op te klimmen en een van de talloze
en fantasierijke graden te verwerven. Daardoor ging de vrijmetselarij op het
vasteland een eigen koers varen.
Het
tweede deel biedt een uitgebreid overzicht van de geschiedenis en ontwikkeling
van de Belgische vrijmetselarij tot heden. We lezen hoe de Belgische loges en
obediënties evolueerden tot een organisatie waar de strijdende vrijzinnigheid belangrijker werd dan de traditionele en ritualistische vrijmetselarij. Ook nu is de vrijmetselarij
in België vooral bekend als antiklerikaal en ronduit atheïstisch, en bovendien
politiek geëngageerd. Van den Abeele toont aan dat de werkelijkheid zoals
altijd veel genuanceerder is.
Wie
nieuwsgierig is naar de vrijmetselarij zelf zal in het derde deel zeker aan
zijn trekken komen. Dit biedt een uitgebreide introductie in het reilen en
zeilen van de vrijmetselarij. We krijgen een rondleiding in de organisatie, de
graden en de riten. We leren waarin reguliere en irreguliere obediënties zich
onderscheiden. We lezen over de verschillende soorten loges en hun
activiteiten. We worden vertrouwd gemaakt met de maçonnieke basiswoordenschat
en ingeleid in de symbolische en allegorische wereld van de vrijmetselarij.
Zo maakt
de auteur ons wegwijs in het schijnbaar onontwarbare en onoverzichtelijke kluwen
van obediënties, tempels en strekkingen. Verschillende keren benadrukt hij dat elk
vermoeden van een stevig georganiseerde wereldvereniging totaal ongegrond is. Dé
loge bestaat niet, aldus Andries van den Abeele, wel een kleurrijk en zeer
gediversifieerd mozaïek van onafhankelijke organisaties. En het geheim is
helemaal niet zo geheim als algemeen wordt aangenomen.
Dit
boeiende boek werpt een objectief en kritisch licht op een wereldwijde controversiële
stroming met hooggestemde idealen maar een onduidelijk project. Het verhaal over
de feiten is correct en goed gedocumenteerd, en dit wordt door de insiders niet
ontkend. Het is dan ook onderbouwd door meer dan 20 jaar intensieve studie. Een
groot deel betreft de situatie van de Belgische loges, maar de auteur besteedt
ook ruim aandacht aan de mondiale ontwikkelingen.
Kritisch
is de auteur voor de maatschappijgerelateerde aspecten van de vrijmetselarij.
Zo uit hij bedenkingen over de consequenties van de geheimhouding, de toelating
en positie van vrouwen en zwarten, en de ingewikkelde en gespannen relatie met
de kerken.
Het komt
de buitenstaander echter niet toe te oordelen over het metselen zelf, stelt
hij. Dit is een geestelijk avontuur, dat persoonlijk en onmededeelbaar is. Van
den Abeele vestigt uitdrukkelijk de aandacht op de mooie en bevredigende kanten
van het vrijmetselaarschap. Ik was aangenaam verrast over zijn open en
respectvolle houding.
Deze
herziene en aangevulde uitgave is twee keer zo dik als het eerste boek uit
1990, maar het is de moeite van het lezen meer dan waard. Het werk wist mij van
begin tot eind te boeien. Ik heb zeer veel geleerd over een beweging waarover
ik als kind veel negatieve zaken hoorde, en die in verdachte geheimzinnigheid bleef
gehuld.
Andries
Van den Abeele is bovendien een begenadigd schrijver. Door zijn levendige en
humoristische stijl leest De kinderen van
Hiram als een roman.
GODDEERIS, I & R. HERMANS
(Red.), Vlaamse migranten in
Wallonië. Lannoo Campus, 2011, 247 pp. ISBN 978 90 209 9586
8
De
geschiedenis van de mens is wezenlijk verbonden met migratie. Mensen hebben
altijd al hun vertrouwde huis en goed verlaten op zoek naar een beter leven. Ze
vluchtten voor een ondraaglijke thuissituatie of werden aangetrokken door een
hoopvolle situatie elders. Zelden gaan migranten op stap voor
rijkdom.
Zo dreven uitzichtloze leefomstandigheden en schrijnende
armoede talloze Belgen tussen 1850 en 1950 tot emigratie. Een minderheid zocht
zijn heil in overzeese gebieden, zoals de Verenigde Staten en Canada.
Honderdduizenden Vlamingen zochten een beter bestaan in de bloeiende en
uitdijende industrie van Wallonië. Ze werden er tewerkgesteld in de Waalse
steenkoolmijnen, glasfabrieken en metaalnijverheid.
Dit boek verscheen naar aanleiding van de tentoonstelling
Vlaamse migranten in Wallonië, 1850-2000. Het bundelt bijdragen van
historici die zich in verschillende onderdelen van het onderwerp hebben
verdiept. Hiermee willen zij een systematisch en objectief beeld schetsen van een
welhaast vergeten en daarom geslaagde migratie.
Als start wordt de Vlaamse emigratie naar Wallonië in een
historische context geplaatst. De trek naar Wallonië was voor Vlamingen in
zekere zin minder vreemd dan nu. In die periode identificeerden mensen zich
veeleer met hun dorp of streek dan met een landsgedeelte. De
taalgrens bestond toen nog niet, tenminste niet in de hoofden van de mensen. In de bijdrage
over de migratiebewegingen en vestigingspatronen lezen we dat de
migranten zich vooral oriënteerden op hun streekgenoten.
Toch waren er heel wat inspanningen van Vlaamse
verenigingen, ook in Wallonië, om de uitgeweken Vlamingen in hun eigen taal te
laten deelnemen aan het sociale en culturele leven. We lezen over de talrijke
initiatieven die zowel in Vlaanderen en als in Wallonië werden genomen. Een
aantal daarvan ontstonden en werkten in de schoot van de opkomende Vlaamse
Beweging. De meeste echter ambieerden enkel ontspanning en cultuur in de eigen
taal.
Ook de kerk liet zich niet
onbetuigd. Ze maakte zich zorgen over het zedelijke en religieuze verval van de
emigranten in de industriële leefomgeving. De vreemde taal, de aard en
organisatie van de arbeid, waaronder zondagswerk, en het leven buiten het
toezicht van de vertrouwde instituties brachten de moraliteit in gevaar. Ze
ontplooide dan ook heel wat initiatieven om de uitgeweken Vlamingen op het
rechte pad te houden.
Begrijpelijkerwijs waren de Waalse ingezetenen daar niet
zonder meer enthousiast over. Zoals overal ter wereld werden ook de Vlaamse
migranten geconfronteerd met wantrouwen en vooroordelen van de plaatselijke
bevolking, organisaties en de pers. Evenals de huidige migrantenpopulatie waren
ze het voorwerp van negatieve stereotypering en stigmatisering. Opvallend is dat
hen net hetzelfde werd verweten. Ze zouden achterlijk zijn, een barbaarse
cultuur en gewoonten hebben en een haard van criminaliteit
vormen.
Maar de initiatieven van het
thuisfront doofden langzaam uit en de vooroordelen werden bijgestuurd. Binnen
enkele generaties zijn de Vlamingen in Wallonië volledig geïntegreerd. Sommigen
onderhouden nog sporadisch contact met de verre familie, bij de meesten
herinnert alleen de naam aan hun Vlaamse wortels.
Op
basis van onontgonnen archiefmateriaal worden in het boek ook nieuwe, minder
gekende themas aangeboord. Zo wordt de migratie van honkvaste Vlaamse boeren
naar het veel dunner bevolkte Wallonië belicht. In een interessante epiloog
wordt tenslotte de Vlaamse migratie naar Wallonië vergeleken met die naar de
industriesteden van Noord-Frankrijk.
Dit
boek ontsluit een weinig gekend hoofdstuk in de sociale geschiedenis van België.
Het zet belangrijke aspecten van de huidige communautaire spanningen in een
breder perspectief. Het laat tevens toe de huidige migratiestromen beter te
begrijpen. Zoals vroeger ontvluchten mensen nog altijd het platteland op zoek
naar een beter leven. Migranten behoren vaak tot de laagste sociale klassen. Ze
klampen zich vast aan hun taal en groep, en verwelkomen iedere steun van het
thuisfront. Ze worden geconfronteerd met negatieve beeldvorming en afwijzing. En
uiteindelijk gaan ze zich na verloop van tijd meer of minder moeizaam
integreren.
Dit werk is een echt
tijdsdocument. Het is aantrekkelijk gepresenteerd en overvloedig geïllustreerd.
Getuigenissen van uitgeweken Vlamingen of hun afstammelingen maken de algemene
bijdragen concreet. Door de vlot geschreven tekst en de grote druk is deze
historische studie toegankelijk voor een zeer ruim publiek.
Een aanrader voor wie geïnteresseerd is in de
geschiedenis van de gewone mens.
HEIJNE,
B., Moeten wij van elkaar houden? Het populisme ontleed. Adam,
De Bezige Bij, 2011, 143 pp. ISBN 978 90 234
3587 7
Eigen
volk eerst.
Meer muziek van eigen bodem op de radio of in de
metro.
Onderwijs in de tweede landstaal afschaffen.
Aanpassen of
opkrassen.
De landen in
West-Europa zijn in de ban van hartstochten waar men na de tweede wereldoorlog
niet meer van wilde weten. Identiteit, groepsdenken, blind geloof in de eigen
geschiedenis en eigen cultuur zijn aan de orde van de dag. Slogans over eigen
volk en nationale trots verdringen de verlichte humanistische grondbeginselen
van de naoorlogse democratieën.
In een wereld van hartstocht en emoties
lijkt de Verlichtingstaal van de naoorlogse democratie versleten. Gelijkheid,
tolerantie, rechtvaardigheid en solidariteit, de universele waarden van de
Verlichting, worden als onpersoonlijk en afstandelijk ervaren. Ze moeten het
afleggen tegen verwantschap, eigenheid en nationale trots.
Hoe was de
opkomst van het nieuwe populisme mogelijk? En hoe kunnen we verklaren dat de
verdedigers van het naoorlogse humanistische ideeëngoed nauwelijks invloed
hebben?
In dit stilistisch verfijnd essay presenteert Bas Heijne een min
of meer samenhangende verzameling beschouwingen die voor verschillende
gelegenheden zijn geschreven. Ze leiden tot zijn eigen persoonlijke diagnose van
de oorsprong en het succes van het huidige politieke populisme. Dit laat zich
niet zuiver rationeel verklaren omdat de kern ervan heel weinig met redelijkheid
te maken heeft, stelt hij.
Het vertrouwde landschap lijkt van alle kanten
bedreigd te worden. De gewone man is bang voor de gevolgen van globalisering en
immigratie. In de alles doordringende mediacultuur worden feiten en objectieve
kennis weggespoeld door een emotionele beeldcultuur. Rationele overwegingen
delven het onderspit tegen gevoelens en diepgewortelde menselijke
behoeften.
Twee denkoefeningen hebben mij in het bijzonder aangesproken.
De eerste is een verkenning van de mysterieuze aantrekkingskracht van
identiteit. De tweede een analyse van de huidige politieke stromingen als een
botsing tussen twee tegengestelde opvattingen over moderniteit, de Verlichting
en de antiverlichting.
Eindelijk hoeven we niet meer van elkaar te
houden, zo lijkt het wel. Misschien hoeven we elkaar niet eens aardig te vinden,
zegt Bas Heijne. Vijandigheid en uitsluiting zijn deel van de menselijke natuur.
Maar we moeten ook niet zonder meer toegeven aan de kretologie van het
populisme, dat de geloofsartikelen van de Verlichting slappe leugens noemt.
Gelijkheid, tolerantie en vrijheid mogen niet overboord gegooid worden maar
herdacht, zodat zelfs in een zakelijk georganiseerde maatschappij ogenschijnlijk
irrationele verlangens naar gemeenschap en identiteit tot hun recht kunnen
komen.
Hiermee is natuurlijk geen concrete oplossing gegeven,
maar dit was ook niet de bedoeling van de auteur. Typerend voor dergelijke
essays is echter dat ze een maatschappelijke realiteit als abstractie bekijken.
Ik mis de inbreng van wetenschappelijk onderzoek en vooral de stem van de
gewone man over wie het gaat. We moeten immers niet van elkaar houden, we
moeten een manier vinden om met elkaar te kunnen leven.
SITSKOORN,
M., Passies
van het brein. Waarom zondigen zo verleidelijk is. Adam,
Uitg. Bert Bakker, 2010, 224 pp. ISBN 978 90351 3223
8
Bezit
u veel meer boeken dan u ooit gelezen krijgt? Hebt u stapels serviesgoed dat u
nooit gebruikt? Is een stukje chocolade de aanleiding tot het verslinden van het
hele pak? Haalt u zich geregeld een vervelende onenigheid op de hals door een
totaal onnodige woedeuitbarsting? Vindt u uw collegas maar klungels? Zit u
stiekem te gluren naar de borsten van uw vrouwelijke medewerkster? Geniet u van
een uitgebreide roddelpartij?
Over
het rijtje van de zeven hoofdzonden of ondeugden zijn de meeste filosofen en
theologen het al sedert de oudheid eens. Ze zijn des menschen, van iedereen en
van alle tijden. Als ze alleen maar nefaste gevolgen hadden voor de persoon zelf
was het niet zo erg. Maar ze liggen aan de basis van ontelbaar veel misstanden
en rampen in de wereld. De meeste oorlogen vinden hun oorsprong in machtshonger
en zelfingenomenheid.
We
beseffen dat we teveel gedronken hebben, te snel uit onze slof zijn geschoten of
weer iets overbodigs gekocht hebben. We kunnen het niet laten om ons over te
geven aan achterklap en pootje lichten, diefstal en bedrog, burenruzies en
veldslagen. Maar als we de gelegenheid krijgen doen we het weer. Waarom blijven
we ons, tegen beter weten in, bezondigen aan gedrag waarvan we achteraf spijt
hebben, omdat het onszelf en anderen schade berokkende?
De
onweerstaanbaarheid van dit gedrag wortelt in onze hersenen, zegt hoogleraar
klinische neuropsychologie Margriet Sitskoon. In dit boek verheldert ze de
processen in ons brein die ons aanzetten tot gulzigheid, afgunst, vraatzucht,
lust, woede, trots en luiheid. En meteen wordt duidelijk dat deze ondeugden niet
voor niets zo krachtig zijn. Ze zijn immers nuttig in de strijd om te overleven.
Daarom zijn ze nauw verbonden met pijn en genot.
Die
hartstochten zijn echter niet enkel bron van leed en spijt, ze hebben ook hun
goede kanten. En het vermogen om ze in aanvaardbare banen te leiden is evenzeer
terug te brengen tot processen in de hersenen. Het mag soms moeilijk zijn om het
zondigen te laten, wijsheid heeft ook zijn wortels in ons brein. Margriet
Sitskoorn legt uit hoe je je hersenen zelf in die richting kunt
sturen.
Onze
hersenen werken immers niet op zichzelf, ze worden beïnvloed door
gebeurtenissen, de omgeving en ons eigen gedrag. Sitskoorn legt uit hoe macht en
status ons ongevoeliger maken voor het lot van anderen en zelfzuchtig gedrag
bevorderen. Ze maakt duidelijk waarom rechtvaardigheid hebzucht tegengaat en op
zijn beurt rechtvaardigheid bevordert, en waarom vergeven de meest effectieve
manier is om woede kwijt te geraken. En we leren waarom er zout in koekjes zit
en suiker in chips.
Voor
zover mogelijk voor een boek over de werking van de hersenen is Passies
van het brein een vrij
toegankelijk werk. Margriet Sitskoorn gebruikt zo weinig mogelijk vaktermen en
waar noodzakelijk verwijst ze naar een vereenvoudigde tekening van de hersenen
achter in het boek. Daarop worden de belangrijke gebieden in de hersenen
aangegeven die een rol spelen in het voelen van genot en pijn. Je kunt de
bladzijde met deze figuur uitklappen zodat je hem kunt raadplegen tijdens het
lezen.
Wie
het op een bepaald ogenblik toch gaat duizelen van de moeilijke termen hoeft
zich geen zorgen te maken. Het is helemaal niet noodzakelijk alle details te
begrijpen om de kern van het betoog te vatten. De tekst is bovendien met zwier
geschreven en laat zich vlot lezen.
Dit
populairwetenschappelijke werk doet wat het belooft. Je wordt meegenomen op een
fascinerende ontdekkingsreis naar het verband tussen je onweerstaanbare
neigingen en het brein. Het biedt niet alleen inzicht, maar doet je nadenken
over hoe je zelf met verleidingen omgaat. En als je dat wil kan je het als
werkboek gebruiken om je onbeheersbare neigingen beter onder controle te
krijgen.
ANDERSON,
C., Free.Hoe het nieuwe Gratis de markt radicaal
verandert. (Vert. Free. The Future of a
Radical Price) Adam, Nw Adam, 2009, 318 pp. ISBN 978 90 468 0508 4
Werkt u met de Firefox-webbrowser?
Gebruikt u een mailadres van Google? Raadpleegt u Google-maps als u ergens heen
gaat? Hebt u een account op Twitter of Facebook? Zoekt u regelmatig iets op
Wikipedia? Tikt en bewaart u uw teksten op Googledocs? En blijft u op de hoogte
van nieuws uit alle hoeken van de wereld via gratis
nieuwsbrieven?
U betaalt niets voor de
applicaties van Google en toch is het een van de meest winstgevende
ondernemingen in Amerika. Het gratis Linux ecosysteem is dertig miljard
dollar waard. Chris Anderson, journalist en hoofdredacteur van het
toonaangevende Amerikaanse magazine Wired, noemt dit de paradox van Gratis:
mensen verdienen een hoop geld aan het verlenen van diensten waarvoor de
gebruikers niets betalen. Hoe werkt dat dan en waarom wordt het zo vaak verkeerd
begrepen of gevreesd?
Gratis is nochtans niet nieuw. In
het begin van de twintigste eeuw werd het voor het eerst als marketingtruc
gebruikt. Om een onbekend product te lanceren werden gratis kookboekjes
uitgedeeld. Het product ging als zoete broodjes over de toonbank en Gratis werd
een strategisch onderdeel in de verkoop. Gratis verrassing, gratis
verzendkosten, 3 halen 2 betalen, een gratis proefproduct, het zijn alle
variaties op hetzelfde thema. Ze komen in meer of mindere mate neer op het
verschuiven van geld. We weten allemaal dat de verbruiker het toch betaalt. Maar
het blijft werken omdat Gratis een grote aantrekkingskracht heeft. Zelfs de
meest achterdochtige consument laat zich erdoor verleiden.
Maar in de digitale wereld is
Gratis meer dan een truc om geld van de ene zak naar de andere te verplaatsen.
Veel digitale producten zijn werkelijk gratis. Je kan ze gebruiken en je betaalt
er echt niets voor als je dat niet wil. Hoe kan dat? En hoe blijven de
bedrijven, die deze producten aanbieden, overeind en maken ze zelfs
winst?
Voor bedrijven die enkel in de
digitale wereld opereren is het een volstrekt logische benadering om veel weg te
geven en geld te verdienen aan een paar dingen, zegt Chris Anderson. Digitale
bedrijven verhandelen immers geen goederen maar informatie. De kosten daarvan
zijn razendsnel gedaald tot bijna nul, en dat heeft geleid tot geheel nieuwe
bedrijfsmodellen met gratis diensten. Het werkt voor bedrijven zoals Google, die
geld verdienen met reclame-inkomsten. Het werkt op andere manieren voor
mediabedrijven, de amusementsindustrie en de modewereld.
In de digitale wereld draait het
immers allemaal om schaal. Gratis is nuttig als je een breed publiek wil
bereiken waarvan een klein deel misschien betalende klant wordt. Je verliest
misschien geld bij veel mensen, maar wint dat terug bij een klein aantal. Dat
kan nog altijd over honderdduizenden mensen gaan. Hoe meer mensen er meedoen,
des te meer kans dat er betaald wordt. En er zijn verschillende manieren om dat
te bereiken. Zelfs piraterij kan het oorspronkelijke product ondersteunen als
een vorm van gratis marketing.
Maar is het dan helemaal niet meer
zo dat alleen de zon voor niets opgaat? Je moet toch betalen voor je aansluiting
op internet? Zitten er achter Gratis niet een hoop verborgen kosten? Deze en
andere veel geopperde twijfels en bezwaren tegen het Gratisconcept worden door
Anderson in het laatste hoofdstuk op de korrel genomen. Helemaal gratis zal
inderdaad nooit kunnen, zegt hij. Maar we moeten onderscheid maken tussen atomen
of goederen en bits. Voor de eerste moet nog steeds betaald worden, voor het
laatste niet noodzakelijk. Gratis is niet voldoende, op een of ander manier moet
je het altijd combineren met betaald.
Met Gratis moet dus zorgvuldig
worden omgegaan. Als toemaatje serveert Anderson daarom een aantal tactieken
waarmee je Gratis kan invoeren in je bedrijf en 50 voorbeelden van
bedrijfsmodellen waarin Gratis wordt toegepast.
En geheel in overeenstemming met
het onderwerp is Free gratis te
downloaden op Lifehacking.
Je hoeft geen Einstein te zijn om
te begrijpen hoe Gratis werkt op internet, beweert Anderson. Toch duurde het een
hele tijd voor ik het principe echt door had. Ik werd door de auteur echter
gerustgesteld. Een reden waarom we vaak niet zo goed snappen hoe Gratis werkt,
is dat het geen ding is maar juist het ontbreken van een ding. Talrijke schemas
en overzichten helpen de lezer over deze drempel.
Maar mijn moeite werd ruimschoots
beloond. In verschillende opzichten is dit een zeer leerrijk boek. Anderson doet
echt wat hij belooft. Hij maakt de lezer die opgegroeid is met het Gratis van de
twintigste eeuw wegwijs in een mysterieus concept van de eenentwintigste eeuw.
Als u zich ook al afgevraagd hebt
hoe het mogelijk is dat u gebruik kunt maken van internetdiensten zonder dat u
daar een cent voor betaalt, dan is dit boek beslist iets voor
u.
SMIT,
H., REIJNDERS, H., van DOORN, J., van der OOST, J. & P. WILLEMSEN (Red.), Microcanon. Wat je beslist moet weten over
microbiologie. Uitg. Veen
Magazines, 2011, 246 pp. ISBN 978 90 8571 327 2
Met
bacteriën hebben de meeste mensen liever niet te maken. Ze roepen beelden op van
een rauwe keel, koorts, buikpijn en meer nare toestanden. Infecties en
voedselvergiftiging kunnen we missen als kiespijn. Daarom laten we onze kinderen
inenten en nemen we vrede met conserveringsmiddelen in onze voeding.
Microbiologen
stellen ons echter gerust. Die akelige ziekteverwekkers vormen slechts een
fractie van het totale aantal micro-organismen op de aarde. Het leeuwendeel
leeft vredig samen met mens, plant en dier en is zelfs nuttig. Brood, bier,
wijn, kaas, yoghurt en salami danken we aan micro-organismen. Zonder deze
piepkleine organismen zouden we ons voedsel niet kunnen verteren, ons niet
kunnen verwarmen en we zouden stikken in ons afval. Microben zijn essentieel
voor de instandhouding van de kringlopen op aarde en voor het handhaven van een
levensvatbare atmosfeer op onze planeet. Zonder micro-organismen is leven zelfs
onmogelijk.
Dat
tonen ruim zestig microbiologen overvloedig aan in de Microcanon. Dit indrukwekkende boek werd
uitgegeven ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Nederlandse
Vereniging voor Microbiologie. Het is een initiatief van de Microbenclub, een
groep gepassioneerde microbiologen die werkzaam zijn aan verschillende
universiteiten, instituten, onderwijsinstellingen en in het bedrijfsleven. Ze
begeleiden ons bij een boeiende ontdekkingsreis door de fascinerende wereld van
de micro-organismen.
Deze
eencellige wezens zijn de oudste levensvormen op aarde. Ze zijn
alomtegenwoordig en kunnen overleven in de meest extreme omstandigheden. Er
bestaan naar schatting miljoenen soorten en daarvan is slechts een klein deel
bekend. En voortdurend worden nieuwe soorten
ontdekt.
Omdat
micro-organismen zo klein zijn weten we slechts een paar eeuwen van hun bestaan
af. Met de ontdekking van kleijne diertgens in zijn eenvoudige microscoop
ontsloot Antoni van Leeuwenhoek in de zeventiende eeuw een intrigerend
universum, de microkosmos. Een nieuwe tak in de wetenschap was geboren: de
microbiologie. We lezen hoe die ontwikkeling werd ondersteund door de
perfectionering van de microscopen, en leidde tot technieken om micro-organismen
te kweken.
Daaruit
heeft men enorm veel geleerd over hoe micro-organismen leven en zich
ontwikkelen. De Microcanon legt uit
hoe de microbenwereld wordt beheerst door de race tegen de evolutionaire klok.
We worden ingewijd in de verbluffende verscheidenheid aan strategieën om
concurrenten te slim af te zijn of uit te schakelen.
De
toenemende kennis over de lifestyle van eencelligen is onontbeerlijk om de
strijd tegen ziekteverwekkende bacteriën succesvol te maken. Daaraan wordt in
het boek uitgebreid aandacht besteed. De ontdekkingen van Louis Pasteur
ontketenden een revolutie in de geneeskunde. Van de meeste onaangename en
besmettelijke ziekten werd de microscopisch kleine veroorzaker ontmaskerd. Dank
zij vaccinatie en antibiotica is de mens geen weerloos slachtoffer meer van
ziekten die vroeger dood en verderf zaaiden. Maar u leest ook waarom nieuwe
ziekten ons zullen blijven verrassen en hoe resistente microben ons het leven
nog behoorlijk zuur kunnen maken.
Ook
virussen, de kleinste en meest voorkomende levensvorm op aarde, worden niet
vergeten. We kennen ze vooral van hun schadelijke effecten op onze gezondheid en
uit de biologische oorlogvoering. Maar ook hun nuttige functie als gereedschap
in de gentherapie wordt belicht.
Tenslotte
krijgen we een uitgebreide inkijk in de biotechnologie, het werkterrein van de
microbiologen. De zoektocht naar nieuwe manieren om micro-organismen in te
zetten ten voordele van de mens, levert goedkope en milieuvriendelijke
productiewijzen om kwalitatief hoogstaande voedingswaren en gebruiksvoorwerpen
te vervaardigen. Micro-organismen worden op grote schaal ingezet om afvalwater
te zuiveren. Ze worden ook al gebruikt om zelfherstellend beton te maken. En er
dienen zich steeds weer nieuwe ontwikkelingen aan. In de toekomst kunnen we
wellicht de fossiele brandstoffen inruilen voor biobrandstoffen, die door
micro-organismen geproduceerd worden.
De
samenstellers van dit boek hebben niets aan het toeval overgelaten. De bijdragen
zijn bondig en overzichtelijk. Toch is er een stevige basiskennis van biologie
en scheikunde nodig om de tekst goed te begrijpen. Voor een gering aantal
hoofdstukken schoot de mijne echt tekort. Gelukkig is er voldoende afwisseling
tussen meer en minder gemakkelijke delen, zodat je als lezer de moed niet
verliest.
Het
werk is bovendien zeer aantrekkelijk vormgegeven. De tekst is gedrukt op
hoogwaardig glanspapier en overvloedig geïllustreerd met prachtige fotos en
sprekende tekeningen. Een handige index van de gebruikte vaktermen sluit het
geheel af. De stevige kaft laat toe het boek helemaal open te leggen tijdens het
lezen.
Het
onderzoeksdomein van de microbiologie is zo uitgebreid dat de samenstellers zich
moesten beperken. Maar de ondertitel van de Microcanon wordt zeker waar gemaakt. De
kennismaking met de wonderlijke wereld van de micro-organismen vervult je met diep
ontzag voor de ongelooflijke complexiteit en genialiteit van de natuur. In dit
boeiende boek is inderdaad te vinden wat je beslist moet weten over
microbiologie.
DE GROOF, K. & T. DE
GENDT (Red.), Kans op slagen. Een
integrale kijk op geweld in gezinnen. Leuven, Lannoo Campus,
2007, 284 pp. ISBN 978 90 209 7419 5
Een 35-jarige man
werd veroordeeld tot een celstraf van 12 maanden, waarvan de helft
effectief, voor het mishandelen van
zijn 28-jarige vriendin. Volgens de burgerlijke partij zou de man het
slachtoffer niet alleen gedurende drie dagen hebben geslagen, maar probeerde hij
haar ook te verstikken. Op de rechtbank ontkende de man de feiten. Tijdens zijn
voorarrest kreeg hij verschillende malen bezoek van zijn
vriendin.
Het gezin
is de plaats waar we liefde en warmte verwachten te ontvangen. Daarom zijn we
altijd geschokt wanneer we lezen over kinder- of partnermishandeling. Toch is
geweld binnen gezinnen de meest voorkomende vorm van geweld in een samenleving.
Maar omdat het tot de intieme leefsfeer behoort, wordt het afgedekt en zelden
openlijk besproken. Het is beladen met schaamte, angst en machteloosheid, en
daardoor taboe. Het geweld dat aan de oppervlakte komt is slechts het topje van
de ijsberg. Huiselijk geweld is stil
geweld.
Huiselijk geweld moet nochtans wel degelijk besproken en
aangepakt worden, want het stopt nooit vanzelf. Bovendien weten we dat iemand
die geweld in het gezin ervaart, hetzij als getuige of als slachtoffer, een
beduidend grotere kans loopt later in het leven zelf geweld te plegen of te
ondergaan. Hulpverleners dienen dus alert
te zijn op signalen van huiselijk geweld. Ze moeten inzicht hebben in de
mechanismen achter het geweld om er op gepaste wijze mee om te
gaan.
Dit boek bevat bijdragen van
academici en praktijkmensen. Ze bespreken diverse aspecten van huiselijk geweld,
waarvan mannen en vrouwen, kinderen en ouderen het slachtoffer zijn. Alle
auteurs vertrekken van een integrale en gezinsgerichte benadering. Geweld binnen
gezinnen is immers een complex fenomeen, dat vaak van generatie op generatie
doorgegeven wordt en waarvan de verschillende componenten nooit los van elkaar
gezien mogen worden.
In
het eerste deel komen algemene aspecten van huiselijk geweld en de hulpverlening
aan de orde. De auteurs lichten de verschillende vormen van huiselijk geweld toe
alsook waarom het zo vaak voorkomt. Ze geven inzicht in de geweldspiraal bij
dader en slachtoffer, en benadrukken het belang van situationele factoren en van
het kunnen omgaan met conflicten zonder tot geweld over te gaan. De auteurs
belichten ook de taak en positie van de hulpverlener in geval van vermoeden van
geweld. Ze wijzen tenslotte op de noodzaak van een efficiënt netwerk van
hulpverlening en nauwe samenwerking tussen justitie en de
welzijnszorg.
Het tweede deel laat
praktijkwerkers aan het woord over specifieke themas. Aan de orde komen onder
andere het bespreekbaar maken van geweld in het gezin, stalking, werken met
plegers van gezinsgeweld en het omzichtige werken met kinderen als slachtoffer
en getuige. De twee boeiende bijdragen over huiselijk geweld in allochtone
kringen plaatsen huiselijk geweld in een sociaal-cultureel perspectief. En
ouderenmishandeling, een vaak vergeten vorm van geweld, werd hier niet
vergeten.
In het derde deel tenslotte
zijn een aantal bruikbare methodische kaders voor de hulpverlening opgenomen.
Zij vullen de praktische richtlijnen uit het vorige deel goed aan.
Het opzet van de redacteurs was om te verduidelijken hoe
de verschillende vormen van geweld in gezinnen met elkaar samenhangen. Daarin
zijn ze met glans geslaagd. Op overtuigende wijze breken ze een lans voor een
integrale en gezinsgerichte benadering. Het geheel is met zorg samengesteld en
de verschillende bijdragen zijn inhoudelijk diepgaand
uitgeschreven.
Dit boek is vooral
bestemd voor professionele hulpverleners. Uiteraard is de inhoud voor hen
belangrijker dan de vorm. Toch had hier meer aandacht aan mogen besteed worden.
Het houterige en afstandelijke taalgebruik van veel bijdragen is storend. Een
slordige redactie heeft bovendien heel wat taalfouten laten staan, zoals het
door elkaar gebruiken van enkel- en meervoud. Ook
een boek voor beroepskrachten verdient echter een aantrekkelijke presentatie en
vlot leesbare tekst.
Niettemin kan ik dit werk aan alle
geïnteresseerden aanbevelen. Het mag zeker niet ontbreken in de bibliotheek van
agogische opleidingen en centra voor welzijnszorg.
FUREDI,
F., De terugkeer van het gezag. Waarom
kinderen niets meer leren. (Vert. Wasted, 2009) Adam, Meulenhoff, 2011,
304 pp. ISBN 978 90290 8629 5
Het
gebeurt vaker dat de titel van een vertaald boek de lading niet dekt, maar hier
heeft de uitgever de bal toch flink mis geslagen. Niet de terugkeer, maar de
teloorgang van het gezag baart de notoire Britse socioloog Frank Furedi zorgen.
Dit is immers de belangrijkste reden waarom een grote groep jongeren niet meer
de basiskennis verwerft om met succes een voortgezette opleiding te volgen. Als
gevolg daarvan hebben onderwijsinstellingen hun normen verlaagd en leveren zij
ondermaatse diplomas af.
Nog nooit is er zoveel geld en energie gepompt in het onderwijs. Zijn sociale en economische gewicht nemen alleen maar toe. Toch kan het de
hooggespannen verwachtingen niet waarmaken. Furedi noemt dit de paradox van het
onderwijs: hoe meer de samenleving investeert in en verwacht van het onderwijs,
des te minder resultaten het oplevert. Hoe komt het dat het onderwijs zoveel
moeite heeft met onderwijzen?
De crisis
in het onderwijs is een crisis van het gezag, zegt Furedi. De moderne
samenleving heeft een ongemakkelijke verhouding met volwassenheid en het gezag
van volwassenen. Het gevolg is dat de traditionele taak van het onderwijs onder
druk staat. De samenleving heeft het belang van
cultuuroverdracht als een intrinsiek
waardevolle activiteit uit het oog verloren. Daarmee verspilt ze een groot deel van
de middelen en energie die in het instituut onderwijs worden gestoken. Verspilde
kansen, verspild potentieel en verspilde jeugd zijn het
resultaat.
De wortels
van de Westerse samenleving liggen in het verzet tegen traditioneel gezag. Dat
heeft veel positieve gevolgen gehad. Gezag kan niet meer willekeurig worden
uitgeoefend, men moet rekenschap afleggen van zijn handelen. Bewegingen die
opkomen voor meer democratische rechten zien het als hun doel om het gezag te
beperken.
Maar voor
veel mensen is gezag inmiddels per definitie het tegenovergestelde van vrijheid.
Gezag in al zijn gedaanten wordt door velen vaak verdacht
gevonden.
In de
moderne samenleving wordt de waardering van het gezag van volwassenen op
verschillende manieren ondermijnd, stelt Furedi. De uitoefening van volwassen
verantwoordelijkheid geniet weinig culturele steun, integendeel. Onze
samenleving idealiseert de eeuwige jeugd en associeert volwassenheid met
oubolligheid. En wanneer het gezag van volwassenen betwist wordt, komt de
kerntaak van het onderwijs, cultuuroverdracht, in het gedrang.
De
afbrokkeling van het gezag van volwassenen heeft niet alleen de ordehandhaving
in de klas ernstig bemoeilijkt en soms onmogelijk gemaakt, maar heeft ook de
status van de leerkracht aangetast. Centraal in het onderwijs staat niet meer de
kennisoverdracht maar wel het kwetsbare kind. Die zogenaamde kindgerichtheid
is echter een vrijbrief geworden voor een anti-intellectuele sfeer op school en
heeft geleid tot de verlaging van het onderwijsniveau en devaluatie van
diplomas.
Aan de
uitholling van het gezag doen onderwijskundigen trouwens gretig mee. Het belang
van traditionele vakken als geschiedenis en literatuur wordt door hen in twijfel
getrokken. Traditionele theoretische kennis zou volgens hen beperkt zijn. Zij
zweren bij ervaringsgericht leren en beweren dat dit lonender is dan het
oude leren.
Diezelfde
onderwijskundigen en ook de beleidsmakers hebben zich bovendien bekeerd tot de
doctrine van levenslang leren. Het reguliere leren wordt zelfs vaak in
ongunstige zin vergeleken met informele vormen van leren. Daarmee wordt het
gezag van regulier onderwijs impliciet of expliciet in twijfel getrokken.
De crisis
in het gezag van volwassenen ondermijnt ook de opvatting dat volwassenen iets
belangrijks kunnen doorgeven aan de jongere generaties. Ouders en gezagsdragers
voelen zich vaak onzeker over wat zij kinderen en jongeren kunnen en mogen
opleggen. Scholen krijgen zodoende de verantwoordelijkheid toegeschoven voor de
socialisatie van hun leerlingen. Soms lijkt het er zelfs op dat scholen
oplossingen moeten bedenken voor problemen waar de samenleving als geheel geen
antwoord op heeft.
Gezag is
echter essentieel voor het onderwijs. Kinderen en jongeren zijn niet uit
zichzelf gemotiveerd om kennis en vaardigheden te verwerven die zij niet
onmiddellijk kunnen gebruiken. Zonder de waardering voor het gezag van
volwassenen is een groot deel van de maatschappelijke investeringen en van de
noeste arbeid en inspanningen van docenten zinloos, aldus Furedi.
Het
onderwijs moet weer autonoom kunnen functioneren, zegt hij. Het mag geen
slagveld zijn waarop sociaal-politieke belangen worden uitgevochten. Onderwijs
is doel op zich en niet een middel tot een ander doel. De kerntaak van het
liberaal-humanistisch onderwijs is kennisverwerving en het stimuleren van de
cognitieve ontwikkeling van de jeugd. Daarvoor zijn een gedegen lerarenopleiding
nodig en solidariteit tussen volwassenen in de uitoefening van
gezag.
Dit boek
gaat over de situatie in Groot-Britannië en de Verenigde Staten maar
onderwijsmensen hier te lande zullen hun bekommernissen zeker herkennen. Furedi
legt immers de vinger op een pijnlijke wonde.
Zijn
vlijmscherpe betoog nodigt uit tot nadenken en
discussie.
In zijn
bevlogenheid valt Furedi vaak in herhaling, maar dit vond ik niet echt storend.
Zoals we van hem gewoon zijn, is de tekst uitermate vlot
geschreven.
Dit boek
is een regelrechte must voor iedereen die oprecht met het onderwijs begaan
is.
WOUTERS,
C., Informalisering. Manieren en emoties
sinds 1890. Adam, Uitg. Bert Bakker, 2008, 388 pp. ISBN 978 90 351 3289
4
De
buren met de voornaam aanspreken, zoenen in het openbaar, in gesprekken
onverbloemd kenbaar maken dat je het er niet mee eens bent. Nu is het gewoon, tachtig
jaar geleden was het niet denkbaar. In de Westerse
samenlevingen werden heel wat omgangsvormen overboord gegooid die in de loop
van de vorige eeuwen gemeengoed waren.
In
de twintigste eeuw zijn overal in het Westen de regels voor goede manieren
soepeler en gevarieerder geworden. Tegelijk zijn steeds meer mensen deze
manieren gewoon en goed gaan vinden. Vergeleken met de voorgaande eeuwen zijn
ze bovendien veel vrijer om hun emoties te tonen. Dit informaliseringsproces
begon volgens de socioloog Cas Wouters aan het einde van de negentiende eeuw.
Op
het eerste zicht is dit een eigenaardige evolutie. In 1976 beschreef de gerenommeerde socioloog Norbert Elias hoe het gedrag van mensen vanaf de Renaissance tot het einde van de negentiende
eeuw steeds meer aan strikte en gedetailleerde regels werd onderworpen. Een
aantal van die regels werden mettertijd in wetten gegoten, andere werden als goede
manieren of omgangsvormen nageleefd, tenminste voor wie als beschaafd wilde
doorgaan. Een geciviliseerde mens snoot bijvoorbeeld zijn neus in een zakdoek en
at met vork en mes.
Wie
zich gedroeg toonde dat hij tot de betere kringen hoorde. Om op de sociale
ladder te stijgen diende men zich verfijnde omgangsvormen eigen te maken. En
aangezien in de Westerse samenleving, onder druk van de arbeidsdeling, de sociale
klassen steeds nauwer verweven raakten, waren er steeds meer mensen die dat
deden. Het resultaat was dat goede manieren vanzelfsprekend werden en deel
gingen uitmaken van de persoonlijkheidsstructuur of de habitus van mensen. Het
Westen werd steeds beschaafder.
Dat
proces kreeg een wending aan het einde van de negentiende eeuw. Cas Wouters bestudeerde
een groot aantal etiquette- of manierenboeken van verschillende landen uit de periode
tussen 1890 en het begin van de eenentwintigste eeuw. De manieren werden
gaandeweg losser. Ongedwongenheid en spontaneïteit werden overal de norm. In
bepaalde decennia verschenen zelfs helemaal geen nieuwe boeken over hoe het
hoorde. Hoe komt dat?
De
verklaring ligt in aanzienlijke veranderingen in de sociaaleconomische
verhoudingen van die periode, zegt Wouters. De sociale mobiliteit nam toe en mensen
van allerlei slag kwamen vaker met elkaar in contact. Steeds meer mensen
deelden in de groei van de welvaart. De verschillen in macht en rang tussen
mensen werden kleiner en alle mensen werden gewoner.
In
deze toenemende sociale vermenging en democratisering werden openlijk vertoon
van minachting en andere uitingen van superioriteit onaanvaardbaar. Manieren,
als instrument om afstand te houden en andere mensen buiten te sluiten of af
te wijzen, kwamen in een kwade reuk te staan. De etiquetteboeken benadrukken steeds
meer de noodzaak van vriendelijkheid in de menselijke omgang. Rekening houden
met de gevoelens van anderen werd de norm bij goede omgangsvormen.
Als
je met mensen van alle slag moet kunnen omgaan heb je immers niets aan starre gedragsregels,
die alleen gelden binnen de eigen coterie. Van een moderne westerling wordt
verwacht dat hij met iedereen, althans oppervlakkig, overweg kan. Flexibiliteit
en ongedwongenheid zijn dus de norm geworden, evenals de bereidheid tot het
sluiten van compromissen. Dat wij dit intussen vanzelfsprekend zijn gaan vinden
illustreert hoezeer dit intussen deel geworden is van onze persoonlijkheidsstructuur.
In
de Westerse landen gaan mensen van verschillende sociale klassen op
verschillende wijze met elkaar om. Wouters maakt die verschillen en eigenheden begrijpelijk.
Hij legt verband tussen de sociale en politieke geschiedenis van een land en de
oorsprong van de volksaard. Maar de neergang van formele regels voor
omgangsvormen verliep overal gelijkaardig, zij het met verschillende uitkomst.
Met
het model van informalisering kunnen volgens Wouters veel andere, zowel
historische als hedendaagse, perioden van sociale vermenging bestudeerd en
begrepen worden. Mensen die afkomstig zijn uit landen waar de sociale afstand
tussen de verschillende klassen veel groter is, hebben vaak moeite met onze
informele omgangsvormen en de nadruk op onderhandeling en overleg, die wij als
vanzelfsprekend ervaren.
Anders
dan we geneigd zijn te denken, zijn de lossere zeden dus niet iets van de laatste
decennia, maar omspant dit proces al meer dan een eeuw. Toch is dat geen reden
om niet attent te zijn op de teloorgang van goede manieren. Informalisering mag
dan wel een meer ongedwongen omgang gebracht hebben, de keerzijde is een
verruwing en vergroving van de omgangsvormen. Er wordt geklaagd over het gebrek
aan beschaving in onze samenleving. Geregeld gaan stemmen op om waarden en
normen in ere te herstellen. Goede manieren en etiquette zullen nooit overbodig
worden.
In
een interessante bijlage legt Wouters trouwens parallellen met de regulering
van de globaliserende arbeidsmarkt. De globalisering heeft, zowel in de rijke
westerse samenlevingen met hoge lonen als in de arme lageloonlanden, een
deregulering gebracht. Die biedt bedrijven meer bewegingsruimte maar heeft de positie
van arbeiders verzwakt. In de hogeloonlanden ging aan de informalisering van de
arbeidsverhoudingen echter aanzienlijke regulering of formalisering vooraf. In
de lageloonlanden was dit doorgaans niet of nauwelijks het geval. Daar bestaat
het risico dat het recht van de sterkste zegeviert.
Hoewel
een wetenschappelijke studie, is dit boek vrij toegankelijk geschreven. Het
bevat ook een boeiend hoofdstuk over de geschiedenis van manieren in Europa
vanaf de hofsamenleving tot de victoriaanse periode.
DOOM, R.,
Spiegelpaleizen. Wat zij denken over ons. Brussel, Academic and
Scientific Publishers, 2010, 233 pp. ISBN 978 90 5487 764 6
Eeuwenlang
konden Europeanen het zich veroorloven om de mening van mensen uit andere
werelddelen over hen te negeren. Nu zij echter over meer reële macht beschikken
zal het echter steeds moeilijker worden om hun opvattingen als niet relevant
opzij te schuiven. Maar hoe kijken zij dan naar ons? Woedende menigten die
vlaggen verbranden, bomaanslagen op Westerse ambassades, minirokken in China,
modeshows in Japan. Het beeld dat ons door de media wordt voorgehouden is
fragmentarisch en gekleurd, zo betoogt Gie Goris in zijn voorwoord.
De
beelden die zij over ons koesteren zijn bovendien, evenmin als de
opvattingen die wij over hen hebben, eenduidig en algemeen. Net als in een
spiegelpaleis zien wij en zij wisselende beelden, afhankelijk van de positie
die ingenomen wordt. In een internationale context gaat dat meer bepaald over
politieke en economische macht.
De rode draad in het boek van Ruddy Doom
is dan ook hoe veranderende internationale machtsrelaties de kijk op anderen
beïnvloeden. Daarvoor spit hij het ingewikkelde machtsspel tussen de gevestigde
machtsblokken en nieuwkomers op het wereldtoneel uit. In een zeer interessant
hoofdstuk toont hij aan hoe de verschillende spelers daarvoor dankbaar gebruik
maken van het idee van morele superioriteit. Vervolgens analyseert hij
uitgebreid de recente geopolitieke machtsverschuivingen in de wereld. Zo wil hij
duidelijk maken hoe ingewikkeld beeldvorming over zichzelf en de andere is, want
afhankelijk van de wisselende kansen op het politieke en economische
slagveld.
Een boeiend thema dus. De titel van dit boek riep hooggespannen
verwachtingen op. Die lost de auteur echter niet in. Hij belooft wat hij redelijkerwijze niet kan beantwoorden. Ik heb mij bovendien slechts moeizaam door dit werk
heen geworsteld. Ik kreeg veel feiten geserveerd maar weinig inzichtelijke duiding.
De zeer erudiete Ruddy Doom veronderstelt een ruime en diepgaande
politiek-economische voorkennis, waarover het brede en diverse publiek dat hij
beoogt ongetwijfeld niet beschikt. Voor de gewone geïnteresseerde lezer is dit
een ronduit ontoegankelijk boek.
Het is bovendien geschreven in een
ondoorzichtige academische taal met veel sociologenjargon. Ook de vormgeving is
die van een wetenschappelijk werk, met voetnoten onderaan de bladzijde en een
klein lettertype. Tot overmaat van ramp heeft een slordige redactie veel
ingewikkelde zinnen en tikfouten ongemoeid gelaten. Gelukkig voor de lezer
springt er geregeld een treffende oneliner uit de band.
Dit is een
gemiste kans, want voor dit thema is er heel zeker een ruim publiek. Een meer
bevattelijke versie zou dus zeer welkom zijn.
FILLIOZAT, I., De
anderen en ik. Het belang van sociale intelligentie. (Vert. Les Autres et
Moi, 2009) Adam, De Arbeiderspers, 2011, 220 pp. ISBN 978 90295 7390
0
Er zijn van die mensen die zich overal in hun element voelen. Ze leggen
vlot contacten, spreken zonder schroom in het openbaar, brengen leven in een
groep en lossen conflicten op langs diplomatieke weg. Anderen voelen zich
ongemakkelijk in gezelschap, weten niet hoe ze zich moeten gedragen en klappen
dicht. Voor de meesten hangt het gemak waarmee zij zich in gezelschap bewegen af
van hoe de anderen zich gedragen.
Maar kunnen we leren om in alle
omstandigheden vlot sociale contacten te leggen? Isabelle Filliozat, klinisch
psychologe en psychotherapeute, is daarvan overtuigd. Als we beschikken over de
juiste sociale vaardigheden kunnen we ons actief opstellen in menselijke
relaties en hoeven we minder af te wachten wat anderen doen. Want wij hebben
evenveel mogelijkheden om hun gedrag te beïnvloeden als zij het onze.
Mensen handelen immers in interactie en beïnvloeden elkaar wederzijds.
Net zoals wij op hen, reageren de anderen op ons. Een beter inzicht in ons
gedrag en het effect ervan op anderen geeft ons meer greep op de omstandigheden.
En hoe beter wij ons eigen gedrag begrijpen, des te beter we anderen kunnen
begrijpen.
Die wederkerigheid in de sociale omgang vormt de spil in het
boek van Isabelle Filliozat. Als we ons bewust worden van onze
medeverantwoordelijkheid kunnen we onze eigen houding tegenover anderen sturen.
Daardoor zullen mensen anders naar ons kijken en anders met ons omgaan.
Alle aspecten van de
sociale omgang passeren de revue. Filliozat legt uit hoe een oprechte begroeting
het ijs kan breken en waarom het nuttig is een doel voor ogen te hebben bij een
ontmoeting. Ze toont aan hoe we kunnen geven, vragen, ontvangen en weigeren
zonder mensen af te wijzen. We leren hoe we verlegenheid kunnen overwinnen, meer
vrienden kunnen maken, en aan groepsdruk kunnen weerstaan. Ze laat ons kijken
achter de façade van onbeleefd gedrag en breekt een lans voor het kennen en
respecteren van sociale codes.
Zo herstelt ze de sociale omgangsvormen
op een eigentijdse manier in ere. Die zijn immers veel meer dan willekeurige
regels. Ze zijn het smeermiddel voor vlotte sociale contacten en een essentieel
onderdeel van onze sociale vaardigheden. Ze verhogen onze sociale intelligentie
en verschaffen ons meer vrijheid en comfort in het sociaal contact.
Dit
boek is geschreven met de Franse slag. De structuur laat nogal eens te wensen
over, de lezer wordt overspoeld door een woordenwaterval en veel herhaling.
Maar wie zich niet laat
afschrikken door het rommelige aspect wordt ruim beloond. Dit is een zeer
informatief en no-nonsensboek over sociale vaardigheden en hoe die ons
gelukkiger kunnen maken. Het blijft dicht bij de dagelijkse realiteit en
verliest zich niet in zwaarwichtigheid of zweverigheid.
De theorie wordt ruim
geïllustreerd met praktijkvoorbeelden. De tekst laat zich bovendien vlot
lezen.
CHABOT,
B., Auto-euthanasie. Verborgen stervenswegen in gesprek met naasten.
Adam, Uitg. Bert Bakker, 2007, 304 pp. ISBN 978 90 351 3161 3
Altijd al hebben mensen hun dood willen beheersen.
Door de verbeterde medische diagnostiek en behandeling is dit pas in de laatste
halve eeuw bij sommige ziekten ook mogelijk geworden. In westerse landen
beschikken artsen over verschillende methodes om het overlijden te bespoedigen.
Dank zij de euthanasiewetgeving kunnen zij mensen op verzoek uit hun
ondraaglijke en uitzichtloze lijden verlossen zonder dat zij hiervoor gestraft
worden. Maar in onze samenleving zijn er mensen die hun overlijden niet aan
artsen willen overlaten. Ze willen zelf bepalen hoe en wanneer zij sterven.
Over deze manier van sterven verkeert de samenleving in zalige onwetendheid.
Weinig mensen weten welke middelen je nodig hebt om op een serene manier een
einde te maken aan je leven noch hoe je er aan komt. Ook zijn niet alle artsen bekend
met de manier waarop iemand zichzelf zonder fysieke ellende van kant kan maken.
In hun opleiding en bijscholingen komt dat thema in ieder geval niet aan de
orde.
Als psychotherapeut en psychiater werd Boudewijn Chabot intensief met
doodsverlangens van mensen geconfronteerd. Meer dan 10 jaar lang heeft hij verhalen
verzameld over de wijzen waarop mensen proberen hun dood zelf te regisseren.
Dit is mogelijk door het innemen van een dodelijke combinatie (slaap)middelen
of door bewust te stoppen met eten en drinken. In beide gevallen gebeurt de
levensbeëindiging in gesprek met een of meer naasten en zonder dat een arts een
dodelijke handeling verricht. Chabot noemt deze methodes auto-euthanasie of
zelfdoding in gesprek met naasten.
Ieder jaar benemen een aantal mensen zich het leven door middel van
auto-euthanasie. Het zal geen verbazing wekken dat deze praktijk met
geheimzinnigheid omgeven is. Zelfdoding roept onmiddellijk beelden op van
wanhoopsdaden en gruwelijke verminking. Er is bitter weinig vakliteratuur over
voorhanden en nauwelijks onderzoek naar gedaan. Men weet niet over hoeveel
sterfgevallen per jaar het gaat en waarom mensen daartoe overgaan, noch hoe het
verloopt. Voor het euthanasiedebat is het nochtans belangrijk dat hierover meer
informatie beschikbaar is.
In dit boek presenteert Chabot de resultaten van een systematisch sociologisch
onderzoek naar die twee vrij onbekende wegen om het eigen leven met opzet te
beëindigen. Met behulp van een combinatie van vragenlijsten en
diepte-interviews met naasten van de overledenen wilde hij te weten komen hoe vaak
mensen met behulp van deze methoden hun eigen dood veroorzaken, wie dit doet,
waarom en hoe het verloopt.
Net omdat het over een zeer gevoelig onderwerp gaat, heeft hij dit onderzoek
zeer zorgvuldig aangepakt. De methodologie is grondig doordacht en aan strenge
criteria onderworpen. Hiermee heeft hij een solide basis gelegd voor later
geactualiseerd onderzoek naar auto-euthanasie. Liefst twee hoofdstukken van het
boek worden besteed aan de verantwoording van de gevolgde werkwijze. Wie daar
geen boodschap aan heeft kan zich gerust beperken tot de interpretaties en
conclusies.
Het verhaal van tien naasten over het zelfdodingsproces van een familielid of
bekende, die Chabot dossiers noemt, zullen echter zeker iedere lezer boeien.
Anders dan tegenstanders vaak beweren, blijkt uit deze gevalsbeschrijvingen dat
bewuste levensbeëindiging in gesprek met naasten geen impulsieve daad is uit
wanhoop, maar weloverwogen en zeer doordacht. Je kan alleen maar ontzag hebben
voor de vastberadenheid waarmee deze mensen kozen voor een waardige dood, soms
in strijd met hun arts.
Uit het onderzoek blijkt dat beduidend meer mensen sterven als gevolg van
auto-euthanasie dan in de overlijdensstatistieken vermeld wordt. Veel vaker dan
men denkt worden artsen met dilemmas geconfronteerd door patiënten die
overwegen bewust ten dode te vasten en dorsten of een zelfdoding voor te
bereiden met een dodelijke combinatie van middelen. Toch zouden zij patiënten
met minder schroom van de nodige informatie moeten voorzien. Een goede relatie
met de behandelende arts kan immers in belangrijke mate bijdragen tot een
waardige dood.
Chabot doorprikt meteen een aantal hardnekkige vooroordelen over de
verschillende methodes van levensbeëindiging.
Zijn centrale stelling is dat terminale sedatie, euthanasie en auto-euthanasie
verschillende wegen zijn naar hetzelfde doel: een goede dood met zolang
mogelijk contact met naasten. Dit wordt hier naar mijn mening met glans
beargumenteerd.
Voorlopig, zegt hij, is auto-euthanasie in alle opzichten onbekend terrein.
Terugkijkend op het langgerekte publieke debat dat de euthanasiewet voorafging,
zou het weleens een hele tijd kunnen duren voor de samenleving met
auto-euthanasie leert omgaan. Maar de onbekendheid belet niet dat het vaker
gebeurt dan men denkt.
Dit leerrijke boek laat zich vlot lezen. Het is een must voor iedereen die
zich wil informeren over de mogelijkheden om bewust het eigen levenseinde in
handen te nemen.
VINGERHOETS,
A., Tranen. Waarom mensen huilen. Adam, Uitg. Bert Bakker, 2011, 252
pp. ISBN 978 90 251 3528 4
Huilen lucht op en is gezond. Het is een natuurlijke manier van
stressbestrijding. Tranen hebben een reinigende werking en bezitten helende kracht.
Huilen is een teken van zwakte. Tranen zijn het waarmerk van gevoelige mensen.
Vrouwen huilen vaker dan mannen.
Er is bijna geen emotionele expressie waarover zulke ferme beweringen worden
gedaan. Wat is daarvan waar, wat is interessante speculatie, wat is aperte
onzin? En wat is er dan precies zo bijzonder en mysterieus aan tranen? En
waarom zouden we ons daarin verdiepen?
Huilen is blijkbaar belangrijk. Het is bovendien universeel en typisch
menselijk. Dieren vertonen gedrag dat te vergelijken is met huilen, maar geen
enkele andere diersoort huilt met tranen zoals de mens.
We vergieten tranen bij een verbroken relatie, het overlijden van een dierbare,
heimwee, zakken voor een examen, ontslagen worden. Maar huilen is niet
voorbehouden aan verdriet. Ook een weerzien, een trouwpartij en het leveren van
een uitzonderlijke prestatie doen de tranen stromen.
Ad Vingerhoets heeft duidelijk iets met huilen en tranen. Acht jaar geleden
schreef hij Huilen
is menselijk. De wetenschap staat natuurlijk niet stil. Het
werd dus tijd voor een nieuwe stand van zaken. Dit keer beperkt Vingerhoets
zich niet tot wat de psychologie over huilen te vertellen heeft. Hij verwerkt ook de
resultaten van onderzoek uit de evolutionaire biologie, de fysiologie,
de antropologie, theologie en de cultuur- en kunstgeschiedenis.
Zijn onderzoek heeft niet alleen een enorme hoeveelheid interessante en
verrassende weetjes opgeleverd, maar tevens een samenhangende theorie. Huilen
en tranen passen perfect in de evolutionaire ontwikkeling van de vermogens tot
empathie, sociale binding en samenwerking bij de mens. Ook al zijn er
indrukwekkende verschillen tussen culturen, overal horen tranen en sociale
verbondenheid samen.
Ad Vingerhoets maakt ons wegwijs in de rol van huilen in de evolutie. Hij
verheldert het het verschil tussen sentimentele tranen en echte tranen, en het
onderscheid tussen begroetingstranen, sociale tranen, rituele tranen en
emotionele tranen.
We
leren over de huildrempel en over huilen als vorm van stresshantering. We maken
kennis met de zeer uiteenlopende betekenis van huilen en tranen in
verschillende culturen. En we krijgen informatie over de fysiologische functie
van tranen en over de werking van het zenuwstelsel.
Maar dit boek is veel meer dan een verzameling weetjes. Het is tevens een
boeiende kennismaking met systematisch wetenschappelijk onderzoek. Vingerhoets
vraagt zich immers af wat er in de populaire opvattingen over tranen en huilen
wetenschappelijk waar is en aangetoond. Door de vele kritische vragen wordt de
lezer uitgedaagd om mee te denken en geen genoegen te nemen met algemene
uitspraken of snelle gevolgtrekkingen.
Vingerhoets heeft een wetenschappelijk stiefkindje uit de verdomhoek gehaald.
Op basis van zeer versnipperd onderzoek en uiteenlopende benaderingen,
ontkracht hij verschillende misverstanden over huilen. Meer kennis over huilen
kan bovendien onwetendheid en onbegrip in diverse situaties voorkomen. Zo
kunnen interculturele contacten veel vlotter verlopen als we begrijpen hoe in
een andere cultuur met emoties en in het bijzonder met huilen wordt omgegaan.
En in hulpverleningssituaties kan een correcte inschatting van huilen het
verschil betekenen tussen een ondoelmatige en efficiënte behandeling.
Ondanks het wetenschappelijke gehalte is dit boek goed verteerbaar. In alle
hoofdstukken zijn interessante anekdotes en opmerkelijke oudere theorieën
verwerkt die inmiddels achterhaald zijn, maar wel illustreren hoe men vroeger
over huilen dacht. En de vlot leesbare tekst garandeert ondubbelzinnig
leesplezier.
THIEME, M., Het gelijk van de dieren, het geluk van de
mensen. Adam, Cossee, 2009, 94 pp. ISBN 978 90 5936 236 9
Opgeblazen
kalkoenen die niet langer kunnen lopen, kippen die zo snel groeien dat hun
botten breken, kalveren die hun eerste en tevens laatste levensweken nagenoeg
onbeweeglijk in een nauwe kooi slijten, varkens die onverdoofd gecastreerd
worden. We weten het onderhand allemaal, we zijn verontwaardigd en toch blijven
we vlees eten.
Waarom denken wij ons alles met en jegens dieren te kunnen veroorloven? En wat
levert ons dat op?
Nooit in de geschiedenis zijn dieren op zo grote schaal misbruikt als vandaag
het geval is, zegt Marianne Thieme, voorzitster van de Nederlandse Partij voor
de Dieren. Alleen al in Nederland sterven per jaar honderden miljoenen dieren
in de bio-industrie na een kort en ellendig leven. De rechtvaardiging van dat
groteske misbruik steunt niet op redelijke argumenten maar uitsluitend op
emoties. Die gaan ten koste van mededogen, duurzaamheid en langetermijndenken.
Van die emoties is vooral de hebzucht de oorzaak van de verschillende crises
waarmee de wereld de afgelopen decennia werd geconfronteerd.
In dit heldere essay maakt Thieme duidelijk dat de intensieve veehouderij daar
een zeer belangrijk aandeel in heeft. De bio-industrie is uitgegroeid tot een
kweekvijver van problemen op het gebied van milieu, dierenwelzijn,
volksgezondheid en biodiversiteit.
De maatschappelijke kosten zijn enorm. Ze worden voor een deel verhaald op de
proefdieren. Die moeten bijdragen tot de genezing van ziekten die het gevolg
zijn van onze ongezonde leefstijl. Bovendien betalen wij er allemaal voor, want
ze worden gesubsidieerd uit gemeenschapsgeld.
Een verlaging van de uitstoot van broeikasgassen door de intensieve veehouderij
en een vermindering van de vleesconsumptie in de wereld vormen de grote
uitdagingen voor het klimaatbeleid, stelt Thieme. Een betere wereld voor dieren
zal ook een betere wereld voor mensen opleveren.
Daarmee maken we niet alleen een pragmatische keuze voor welbegrepen
eigenbelang maar kiezen we ook voor een ethiek van mededogen met andere levende
wezens. Daarvoor is een mentaliteitsverandering nodig in de richting van
duurzaamheid en mededogen.
Zelfs als de samenleving nog niet zover is, kunnen we deze keuze reeds als
individu maken en minder vlees eten. Thieme neemt dan ook de Besparingstabel
minder vlees op zoals berekend door het Instituut voor Milieuvraagstukken van
de Vrije Universiteit Amsterdam (onderaan ogenomen).
Wie van een voorvechter van milieu en dieren een hoogdravend en zweverig
sentimenteel verhaal verwacht komt bedrogen uit. Ik was aangenaam getroffen
door de heldere en nuchtere stijl van dit essay, dat zeer degelijk en rationeel
onderbouwd is.
Dit dunne boekje is een absolute stellingname tegen het lijden van dieren voor
menselijk gewin of plezier. Het is zeer toegankelijk geschreven en laat zich
derhalve zeer vlot lezen.
Warm aanbevolen!
BLOM, P.,
Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting. (Vert. The Wicked Company, 2010) Adam, Uitg. De Bezige Bij, 2010, 444
pp. ISBN 978 90 234 5831 9
Wanneer we over de Verlichting spreken
denken we spontaan aan de grote namen Voltaire en Rousseau. Toch waren zij zeker
niet de meest briljante denkers van hun tijd. De radicalen waren veel
oorspronkelijker en revolutionairder. In Het verborgen genootschap vertelt de
historicus Philipp Blom het verhaal van twee prominente filosofen die nagenoeg
vergeten zijn, maar wier gedachten hun tijd ver vooruit waren.
Denis
Diderot is vooral bekend als redacteur van de grote Encyclopédie en als auteur
van een paar vernieuwende romans. De naam Paul-Henri Thiry dHolbach leeft
alleen nog voort bij een paar gespecialiseerde wetenschappers. Toch ontwikkelde
Diderot revolutionaire denkbeelden in zijn romans en schreef Holbach de eerste
atheïstische boeken sinds de Oudheid.
De kernboodschap van de Verlichting
luidt dat de mens begaafd is met rede en vrije wil. Hij is het zichzelf en zijn
medemensen verplicht om dit verstand te gebruiken en zelfstandig na te denken.
De radicalen trokken dit uitgangspunt door tot zijn uiterste consequenties. Hun
wereldbeeld was strikt naturalistisch. Lang voor Darwin beschouwden ze de mens
als het resultaat van natuurlijke evolutie. Zoals ieder dier zoekt de mens genot
en vlucht hij voor pijn. Er is geen leven na de dood, geen God of hogere
intelligentie, geen goddelijk plan of Voorzienigheid. Er is alleen een
natuurlijke wereld van leven en dood en de strijd om te overleven.
Hieruit volgt dat wij de zin van ons leven moeten zoeken in het leven zelf. Iedere mens, ongeacht maatschappelijke status,
geslacht, ras en geloof, heeft evenveel recht op het najagen van genot, en in
laatste instantie geluk. In een samenleving kan dit alleen
worden bereikt door middel van solidariteit en samenwerking. Deze visie laat
geen ruimte voor een aristocratie, voor geboorterecht en voor een
maatschappelijke hiërarchie. Zo formuleerden de radicalen een eenvoudige theorie
over sociale rechtvaardigheid, gebaseerd op inzicht in de menselijke aard.
Dit was natuurlijk niet naar de zin van diegenen die de macht in handen
hadden. In de achttiende eeuw werd dit soort gedachten als ketters beschouwd.
Mensen die tegen de leer van de kerk in gingen, liepen het gevaar om
gevangengezet te worden, of zelfs terechtgesteld. Bovendien kon men in het
Ancien régime, dat voor de Franse Revolutie aan de macht was, de sociale en
politieke orde niet ongestraft ter discussie stellen.
De radicale denkers
droegen de oppositie. Het verdedigen van dit ideeëngoed getuigde van grote moed.
Hun boeken en pamfletten moesten clandestien en anoniem aan de man gebracht
worden. Ze werden in het buitenland gedrukt, het land in gesmokkeld en in het
geniep verkocht. In een tijd waarin de alfabetische ordening van een
encyclopedie reeds een politiek en religieus statement was, moesten zij hun
subversieve ideeën inventief verpakken om ze voor de kerk en de machthebbers
verteerbaar te maken en zelf zware straffen te ontlopen. Hun verhaal herinnert
aan de hachelijke situatie van moderne schrijvers en wetenschappers in landen
met een autocratisch bewind.
Het was dan ook belangrijk om te weten wie
je kon vertrouwen en bij wie je je mening kon uiten. In het salon van de rijke
Holbach konden de gedreven gelijkgestemden scherp en vinnig debatteren over
maatschappelijke en politieke zaken. De grootste genieën van Europa, zoals David
Hume en Benjamin Franklin, waren er te gast.
Maar de tijd was nog niet
rijp voor hun denkbeelden. De radicalen van de Verlichting hebben het pleit
verloren aan gematigde denkers zoals Rousseau en Voltaire. Hun gedachten pasten
beter bij de doelstellingen van diegenen die aan de touwtjes trokken.
Philipp Blom dook onder in de wereld en nalatenschap van deze grote
denkers en schrijvers. Met het leven van de gedreven en lucide Diderot als rode
draad volgt hij de opkomst en neergang van het salon van Holbach. De leden
hadden tientallen werken geschreven, over de meest controversiële en belangrijke
onderwerpen gediscussieerd en de grootste literaire schandalen van die tijd
veroorzaakt. Ze hadden het debat over religie en wetenschap, over politiek en
moraal op heel andere leest geschoeid.
Dit boek is een postuum eerbetoon
aan de meest oorspronkelijke, maar verguisde en vergeten denkers van de
Verlichting. Zij waren de directe erfgenamen van de filosofen uit de vroege
verlichting, Spinoza en Descartes, en staan in de traditie van de atheïstische
klassieke filosofen zoals Epicurus en de Stoïcijnen.
Diderot en de
zijnen werden steeds vastberadener voorvechters van persoonlijke vrijheid en
tegenstanders van eender welk autocratisch bewind. Ze waren niet onder de indruk
van hooggestemde idealen of utopieën, maar opteerden voor een samenleving
gekenmerkt door vrijheid, rechtvaardigheid en pragmatische tolerantie.
Blom zet hen neer als mensen van vlees en bloed, met hun zekerheden en
twijfels, hun liefdes, vriendschappen en teleurstellingen. Ook in hun eigen
leven probeerden ze hun principes in de praktijk om te zetten. Hij heeft zich
uitgebreid en diepgaand gedocumenteerd. Het resultaat is een uitermate boeiend
verhaal, bovendien zeer onderhoudend geschreven.
SAUNDERS,
D., De trek naar de stad. (Vert. Arrival City, 2010) Adam, De
Bezige Bij, 2010, 416 pp. ISBN 978 90 234 5881 4
Favelas, bustees, shantytowns, bidonvilles, slums of barrios in de
ontwikkelingslanden en immigrantenwijken, etnische buurten, banlieues
difficiles, chinatowns, Little Indias of migrant suburbs van de rijke
landen, met hun geïmproviseerde woningen bieden ze een troosteloze
aanblik. Ze
worden algemeen beschouwd als toevluchtsoord voor de berooide mislukkelingen en
verschoppelingen van de geïndustrialiseerde samenleving.
De mensen die er wonen zien het echter anders. Voor hen is de wanorde en
vuiligheid van voorbijgaande aard. Bijna zonder uitzondering komen deze
families van het platteland. Met de verhuizing naar de stad hebben ze een
doordacht risico genomen. De inkomens zijn er hoger, het onderwijs beter en er
is meer mogelijkheid om vooruit te komen en de armoede te ontstijgen. De
sloppenwijk geeft op zijn minst hoop op een verbetering van het bestaan.
Het plattelandsleven is immers helemaal niet zo romantisch als het voorgesteld
wordt. Daar heerst ondervoeding, de kindersterfte is er hoog en de
levensverwachting laag. De meeste mensen wonen niet op het platteland omdat het
leven daar beter is, maar omdat ze in de val zitten. Als mensen eenmaal in
steden zijn gaan wonen of naar verstedelijkte landen zijn gemigreerd, keren ze
vrijwel nooit terug. Ondanks alle vuiligheid is dit het betere bestaan.
De journalist Doug Saunders heeft
tientallen jaren te midden van deze enclaves gewoond. Hij ontdekte dat er in
deze onaantrekkelijke sloppenwijken over de hele wereld een opmerkelijk gelijke
en onstuitbare dynamiek heerst. Onder vaak zeer moeilijke omstandigheden werken de bewoners er volhardend en inventief aan hun sociale
mobiliteit. Ze leven in een grensgebied tussen platteland en stad, een
overgangsruimte die Saunders de stad van aankomst noemt.
Overheden hebben de afgelopen zestig jaar veel inspanningen gedaan om het
ontstaan van steden van aankomst te voorkomen, omdat ze als last werden
beschouwd en gewantrouwd. Wie nauwkeuriger observeert, ontdekt echter hoe
belangrijk deze wijken zijn, niet alleen voor de ontwikkeling van de bewoners
en hun families, maar voor de stad zelf en de wereld in het algemeen. De buurt
zelf lijkt onveranderlijk arm en gesegregeerd te blijven, maar heel wat
bewoners schuiven op termijn door naar de middenklasse.
Wetenschappers en functionarissen beginnen nu ook in te zien dat buurten van
rurale migranten van cruciaal belang zijn voor de toekomst van de stad en van
het platteland. De steden van aankomst zijn de plaatsen waar de volgende grote
economische en culturele hausse zich zal voordoen. Overal ter wereld zorgt de
financiële steun van de bewoners van de stad van aankomst voor een effectieve
en duurzame verbetering van de levensomstandigheden in de dorpen.
Een stad van aankomst kan echter niet op eigen houtje fungeren als springplank
naar een beter bestaan. Daarvoor is in de eerste plaats werkgelegenheid nodig.
Om haar verder goed te laten functioneren zijn door de overheid bekostigde
voorzieningen en ondersteuningsmaatregelen nodig waarvoor de vrije markt niet
instaat: onderwijs, openbaar vervoer, gezondheidszorg, veiligheid. Als de stad
van aankomst aan zijn lot wordt overgelaten, en de bewoners niet de
mogelijkheid krijgen om stedelingen te worden en het burgerschap te verwerven,
loopt ze het risico uit te groeien tot een conflicthaard en bakermat van
fundamentalisme.
Het migratiebeleid van veel geïndustrialiseerde landen is kortzichtig, stelt
Saunders. In veel West-Europese landen, in Canada, de Verenigde Staten en
Australië spannen overheden zich te weinig in om haar beter te laten
functioneren. Ze doen alsof zich geen migratie van dorpsbewoners zal voordoen
of menen dat deze migratie permanent kan worden beëindigd of weggefiltreerd.
Daarmee ontnemen zij niet alleen een grote groep ondernemende mensen de kans om
hogerop te komen. Zij lopen het risico dat ze er zelf op achteruit gaan.
Over de hele wereld zal het traditionele boerenleven voor het einde van deze
eeuw uitgestorven zijn, voorspelt hij. Het overgrote deel van de mensheid zal
dan in een stad of verstedelijkt gebied wonen.
Goed aangepakt en begeleid zal de onstuitbare verstedelijking de mensheid
welvaart brengen, de kindersterfte doen afnemen en de bevolkingsgroei afremmen.
Landen kennen zelden economische groei wanneer ze migratie van het platteland naar de stad verbieden of beperken. Als er geen verstedelijking plaatsvindt,
stagneert de economie en lijden de mensen vaak gebrek.
Doug Saunders vertelt het verhaal van steden van aankomst over de hele wereld.
Hij laat ons zien hoe ze ontstaan zijn en hoe ze zich ontwikkelen. Hij
verheldert de factoren die bijdragen tot hun succes of mislukking. Een
uitermate ingewikkeld fenomeen wordt door hem op een genuanceerde en
inzichtelijke manier uitgelegd. Hij maakt taai sociologisch onderzoek voor de
modale lezer verteerbaar.
Omdat hij bovendien de bewoners zelf aan het woord laat, kijk je door hun ogen
naar de stad van aankomst. Dat biedt een frisse, intrigerende kijk op armoede
en sociale mobiliteit.
Mede door de vlot leesbare tekst kon dit boek mij van begin tot eind boeien.
Toch
een bedenking. In dit boek wordt de gestage verstedelijking als een
hoofdzakelijk positieve evolutie voorgesteld. Op de te verwachten problemen en
uitdagingen van de toenemende verstedelijking in de wereld gaat Saunders niet
in.
Dit boek blijft niettemin een echte eye-opener en tevens niet zomaar een
aanrader, maar een must!
VAN REYBROUCK, D., Congo. Een geschiedenis. Adam, Uitg. De
Bezige Bij, 2010, 680 pp. ISBN 978 90234 5866 1
De geschiedenis is weinig meer dan het register van de
misdaden, dwaasheden en rampspoeden der mensheid.
Edward Gibbon
Als er één land is waarop deze
uitspraak van de beroemde Britse historicus van toepassing is, dan is het Congo
wel. In dit schier onmetelijke land met zijn schatrijke bodem, zo groot als
West-Europa, is de kindersterfte een van de hoogste ter wereld en de
levensverwachting een van de laagste. Het land zit aan de grond en zakt steeds
dieper weg. Het wordt verscheurd door een bijna onontwarbaar kluwen van
gemilitariseerde groepjes en bewegingen. Er heerst een diepgewortelde politieke
cultuur van corruptie en cliëntelisme. Congo is afgegleden naar een staat van
chaos en wanbeheer.
De diep gekwetste bevolking
is al decennia lang het slachtoffer van ondenkbare gruwelijkheden. Miljoenen
mensen zijn omgekomen door oorlogsgeweld en de ontberingen in de drie oorlogen
die Congo sedert de onafhankelijkheid teisterden. In al die jaren van
onmenselijk lijden zweefde de bevolking tussen verwoesting en ijdele hoop op
beterschap.
In dit terecht tweemaal
bekroonde boek vertelt David Van Reybrouck de geschiedenis van Congo door de
ogen van de Congolezen zelf. Hij heeft geluisterd naar het levensverhaal van
tientallen mensen, en gewone Congolezen laten vertellen over het leven in hun
land. De geschiedenis is immers zoveel meer dan wat opgeschreven wordt. Het
resultaat is een meeslepende mengeling van doorwrochte geschiedschrijving en de
getuigenissen van diegenen die erin moesten overleven.
Anders dan hij had verwacht
kon Van Reybrouck praten met een man die de hoogst merkwaardige Congolese
Vrijstaat nog had meegemaakt. Over dit immens gebied met vage grenzen, bewoond
door een lappendeken van stammen met zeer uiteenlopende talen en gebruiken,
regeerde Leopold II er als soevereine monarch. De 126-jarige man maakte mee hoe
de levens van de mensen toen grondig veranderden. De plaatselijke bevolking
kwam voor het eerst in contact met blanken en werd massaal ingezet ten bate van
het persoonlijke gewin van de Belgische koning. Bestaande sociale verbanden
werden verder uiteen gerukt door de avonturiers en de missionarissen die in het
kielzog van de pioniers kwamen.
Toen Congo een Belgische
kolonie werd ging dit proces onverminderd voort. Het bureaucratische koloniale
apparaat vergrootte zijn greep op de bevolking. Een beschaving werd tegen wil
en dank verwesterd. Oeroude stamverbanden werden vernietigd en dat had voor
veel Afrikanen desastreuze gevolgen. Met een houding van misprijzen en raciale
neerbuigendheid lepelde de paternalistische kolonisator de inheemse bevolking
gehoorzaamheid en volgzaamheid in. En de duizenden kleine dagelijkse
vernederingen eisten later hun tol. Toch blijken de Congolezen zelf niet
onverdeeld ongelukkig over deze periode. De kolonisatie bracht ook nieuwe
levensvatbare samenlevingsverbanden, een aantrekkelijke levensstijl, een betere
gezondheidszorg en welvaart voor velen.
Even verrassend genuanceerd
kijken de Congolezen naar de stormachtige dekolonisatie, het geschenk dat
achteraf een holle belofte bleek. De hooggespannen verwachtingen werden niet
ingelost. Congo is naar de mening van velen veel te snel en onvoorbereid de
onafhankelijkheid ingedoken. Na de onafhankelijkheid is het land in een chaos
beland die nog altijd niet is opgelost. We lezen een schrijnend verhaal van
ellende en onnoemelijk menselijk leed onder tweeëndertig jaren van dictatuur,
gevolgd door een zwak en corrupt bewind. Hier zien we de uitspraak van Gibbon
op zijn smalst: een opeenstapeling van stupiditeiten van corrupte machthebbers,
die een wetteloos land zonder hoop totaal ontwrichtten en overleverden aan
banditisme en roofzucht.
De recente moeizame
democratisering van Congo zou aan deze droevige toestand een einde moeten
maken. Toch is het nog veel te vroeg om te besluiten of dat zal kunnen lukken,
meent Van Reybrouck. Er is verschrikkelijk veel puin te ruimen.
De recente contacten met Chinese investeerders, hoe weinig lucratief ook voor
de doorsnee Congolees, verwijzen echter naar belangrijke ontwikkelingen in de
komende eeuw, die misschien inderdaad de eeuw van Azië wordt.
Dit ronduit prachtige
verhaal van de tragische geschiedenis van Congo kan niemand onberoerd laten.
Hetzij door hun familie in de kolonie dan wel door een nonkel pater of tante
nonneke in de missies hebben veel Belgische lezers ze van ver of dichtbij
meegemaakt. De geschiedenis van Congo is echter tevens een exponent van de
mondiale kolonisatie als machtsstrijd tussen de Europese mogendheden. Daarin
zullen ook niet-Belgen veel herkenningspunten vinden.
Dit boek bevat geen gewoon
verslag van de loop der gebeurtenissen. Het vertelt vooral de geschiedenis van
de Congolezen zelf. Er komen mensen aan het woord die een bescheiden rol
speelden in de veranderende machtsverhoudingen maar ook mensen die de
gebeurtenissen alleen ondergingen en soms letterlijk lijdend voorwerp waren.
Het is een hulde aan de veerkracht van een volk, dat ondanks alle ellende getuigt
van een verrassende dynamiek en openheid voor nieuwe ontwikkelingen waarvan
zelfingenomen Europeanen veel kunnen leren.
De meeslepende tekst is met
zwier geschreven en leest als een roman. Het boek mag met recht een literair
hoogstandje genoemd worden.
ZIMBARDO,
P & J. BOYD, De tijdparadox. Ontdek
wat je relatie met tijd zegt over je persoonlijkheid. (Vert. The Time Paradox, 2008) Utrecht/Apen,
2009, 320 pp. ISBN 978 90 215 4539 4
Denkt u
vaak aan de kansen die u gemist hebt? Geniet u van verhalen over gezellige
avonden rond de kachel? Neemt u de meeste beslissingen in een opwelling? Maakt u
lijstjes en streept u gedane taken af? Of vindt u dat u niet echt plannen kunt
maken voor de toekomst omdat alles zo veranderlijk
is?
In de
afgelopen twintig jaar hebben Philip Zimbardo, gerenommeerde emeritus hoogleraar
psychologie, en John Boyd, wetenschappelijk onderzoeker, duizenden mensen
ondervraagd, geobserveerd en de gegevens geanalyseerd. Ze kwamen tot de
ontdekking dat geen twee mensen ten opzichte van tijd eenzelfde houding
aannemen. Er zijn mensen voor wie het verleden belangrijk is, anderen leven
vooral in het heden, nog anderen richten zich op de toekomst.
Onze
houding tegenover de tijd heeft iets paradoxaals. We gebruiken de tijd om onze
uren en dagen in te delen en belangrijke levensmomenten zoals geboorten,
verjaardagen en sterfgevallen te markeren. Af en toe treft het ons hoe snel de
tijd voorbij gaat. We beseffen echter zelden hoe ingrijpend ons leven bepaald
wordt door onze houding tegenover de tijd. Die beïnvloedt uiteenlopende zaken
als levensstijl, keuzes en beslissingen op korte en lange termijn, opleiding en
maatschappelijke vooruitzichten, sociale status, omgang met geld, zakelijke
beslissingen en politieke voorkeur. We zijn echter zo vergroeid met ons
tijdsperspectief dat we het vanzelfsprekend vinden.
Dat kan
betekenen dat we de nadelen ervan niet meer onderkennen of niet zien hoe we er
iets kunnen aan veranderen. Op zichzelf is elk tijdsperspectief immers
problematisch. Ieder mens filtert informatie door zijn of haar eigen
tijdsperspectief en bekomt daardoor een vertekend beeld van de werkelijkheid. Op
het verleden gerichte mensen zijn vaak te voorzichtig, op het nu gerichte mensen
sparen te weinig, en op de toekomst gerichte mensen genieten te weinig van het
nu.
Een
evenwichtig tijdsperspectief stelt ons in staat te leren van het verleden, te
genieten van het heden en plannen te beramen voor de
toekomst.
Zon
optimaal tijdsperspectief ligt volgens Zimbardo en Boyd voor iedereen in het
bereik. Ons tijdsperspectief is immers niet bepaald door genetische of kosmische
factoren. We hebben het aangeleerd onder invloed van cultuur, opvoeding,
sociaal-economische en politieke omstandigheden en persoonlijke ervaringen. En
naarmate we ons ontwikkelen en ouder worden gaan we de tijd weer anders
beleven.
In hun
boek reiken de auteurs inzichten aan waarmee je kan herkennen hoe je
persoonlijke tijdsperspectief jouw gedachten, gevoelens en handelingen
beïnvloedt. In het eerste deel verkennen zij de zes verschillende
tijdsperspectieven die ze in hun onderzoek hebben ontdekt en door welke factoren
ze worden gevormd. Met behulp van een vragenlijst kan je ontdekken hoe jouw
tijdsperspectief eruit ziet en hoe evenwichtig het is.
In het
tweede deel werken ze de fundamentele invloed van tijd en tijdsperspectief op
ons dagelijkse leven en verschillende levensdomeinen uit. Onze persoonlijke
tijdsbeleving houdt kansen in maar kan ook valkuilen verbergen.
Met deze
nieuwe inzichten over het tijdsperspectief kunnen we ons voordeel doen, zeggen
Zimbardo en Boyd. Omdat we het aangeleerd hebben kunnen we ons tijdsperspectief
ook veranderen wanneer het ons leven belast. In het laatste hoofdstuk reiken de
auteurs richtlijnen aan voor het ontwikkelen van een optimaal, uitgebalanceerd
tijdsperspectief waarmee we effectiever en bewuster met tijd om kunnen
gaan.
Dit boek
is zowel informatief als een zelfhulpboek. Je maakt kennis met een intrigerende
en originele kijk op de heel uiteenlopende manieren waarop individuele mensen,
groepen en zelfs hele naties omgaan met gebeurtenissen en veranderingen. Kijken
door de bril van het tijdsperspectief maakt moeilijk te begrijpen gedrag en
maatschappelijke fenomenen vaak beter verklaarbaar én verteerbaar.
Je krijgt
bovendien handvatten aangereikt hoe je de tijd kunt aanwenden om meer kansen te
benutten en minder spijtmomenten te kennen.
De visie
van Zimbardo en Boyd is niet alleen plausibel, ze is wetenschappelijk stevig
gefundeerd. Ze is niet alleen gebaseerd op hun eigen onderzoeksbevindingen maar
ook op inzichten uit verschillende psychologische stromingen en andere
onderzoeksgebieden.
Dit boek
geeft je een frisse kijk op mensen. Je krijgt heel wat te verwerken maar dank
zij de vlotte en toegankelijke schrijfstijl blijft het allemaal goed
verteerbaar.
GODDEERIS, I & R. HERMANS
(Red.), Vlaamse migranten in
Wallonië. Lannoo Campus, 2011, 247 pp. ISBN 978 90 209 9586
8
HEIJNE,
B., Moeten wij van elkaar houden? Het populisme ontleed. Adam,
De Bezige Bij, 2011, 143 pp. ISBN 978 90 234
3587 7
ANDERSON,
C., Free. Hoe het nieuwe Gratis de markt radicaal
verandert. (Vert. Free. The Future of a
Radical Price) Adam, Nw Adam, 2009, 318 pp. ISBN 978 90 468 0508 4
SMIT,
H., REIJNDERS, H., van DOORN, J., van der OOST, J. & P. WILLEMSEN (Red.), Microcanon. Wat je beslist moet weten over
microbiologie. Uitg. 
FUREDI,
F., De terugkeer van het gezag. Waarom
kinderen niets meer leren. (Vert. Wasted, 2009) Adam, Meulenhoff, 2011,
304 pp. ISBN 978 90290 8629 5
WOUTERS,
C., Informalisering. Manieren en emoties
sinds 1890. Adam, Uitg. Bert Bakker, 2008, 388 pp. ISBN 978 90 351 3289
4
DOOM, R.,
Spiegelpaleizen. Wat zij denken over ons. Brussel, Academic and
Scientific Publishers, 2010, 233 pp. ISBN 978 90 5487 764 6
FILLIOZAT, I., De
anderen en ik. Het belang van sociale intelligentie. (Vert. Les Autres et
Moi, 2009) Adam, De Arbeiderspers, 2011, 220 pp. ISBN 978 90295 7390
0
CHABOT,
B., Auto-euthanasie. Verborgen stervenswegen in gesprek met naasten.
Adam, Uitg. Bert Bakker, 2007, 304 pp. ISBN 978 90 351 3161 3
THIEME, M., Het gelijk van de dieren, het geluk van de
mensen. Adam, Cossee, 2009, 94 pp. ISBN 978 90 5936 236 9
BLOM, P.,
Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting. (Vert. The Wicked Company, 2010) Adam, Uitg. De Bezige Bij, 2010, 444
pp. ISBN 978 90 234 5831 9
ZIMBARDO,
P & J. BOYD, De tijdparadox. Ontdek
wat je relatie met tijd zegt over je persoonlijkheid. (Vert. The Time Paradox, 2008) Utrecht/Apen,
2009, 320 pp. ISBN 978 90 215 4539 4
