SPROOKJES ZIJN VERHALEN DIE DE MENSEN WIJS MAKEN

Een paar jaar geleden bezocht ik in Odense (Denemarken) het huis van een van mijn lievelingsschrijvers. Je vindt er het museum over sprookjessprokkelaar Hans Christian Andersen en alleen op maandag is het gesloten. Het wàs toen maandag én 2 april. Pech dus. Maar soms moet je in het leven wat geluk hebben en anders helpt chance ook wel. Er is maar één uitzondering op die maandag: het museum is wél geopend op zijn verjaardag. Tweede keer chance dus: de brave man was jarig op 2 april en dus heb ik alles wat over hem is nagebleven in levende lijve kunnen ervaren. Het is een een lijvige tentoonstelling waarin geen enkele wetenswaardigheid of kleine kantjes van de gevierde sprookjesschrijver niet uit de doeken werden gedaan. Bovendien was de inkom gratis en kreeg ik een boek over de brave man zomaar cadeau. In enkele uren ontdekte ik de merkwaardige figuur achter een supercreatieve man. Sprookjes fascineerden me altijd en daarom stapte ik in de leefwereld van de sprookjesschepper in het tweede grootste Deense stadje Odense.

Hans Christian Andersen, de eeuwige sprookjesverteller, werd in 1805 in de achterbuurten van Odense geboren. Hij had echt geen sprookjesleven. Zijn vader was schoenmaker, had tuberculose en stierf toen de kleine Hans 11 jaar was. Zijn moeder, een wasvrouw die meer aandacht had voor de drank dan voor haar zoon, liet hem op 14-jarige leeftijd vertrekken naar Kopenhagen… om er beroemd te worden, zoals hij dat altijd wilde. Daarvóór werd hij op school echt gepest. Voor zijn tijd was hij letterlijk een grote jongen: hij had overzetboten van 33 cm lang, een lange neus en bovendien een slungel eerste klas. Op de pesterijen reageerde hij vijandig en agressief. Bijna iedereen meed hem en hij maakte zo weinig vrienden. Hij voelde zich echt een buitenbeentje en men vermoedt dat dit de basis vormde voor zijn sprookje ‘Het lelijke eendje’. Het lelijke eendje werd daarin een mooie zwaan. Ook in het echte leven werd Andersen van 'zwakkeling' een ‘beroemd schrijver’. In Kopenhagen probeerde hij zijn passie voor toneel, acteren en dansen vorm te geven. Met weinig talent, maar dank zij het jarenlang zwoegen en het geloof van zijn moeder en sommige ‘medekunstenaars’, ontwikkelde hij zich toch. Toen al kreeg hij de smaak te pakken om verhalen te schrijven. De eerste tien jaren produceerde hij vooral proza. Ondanks zijn povere afkomst integreerde hij vrij vlug in de burgerij van de hoofdstad en werd een graag geziene gast op Deense landgoederen en paleizen in Europa. Hij legde contacten in de culturele wereld en hield er een moderne samenlevingsvisie aan over. Met sterk psychologisch inzicht combineerde hij zijn sociale ervaringen, fantasie en schrijftalent in een rijke verzameling van pennenvruchten.

En toen ontstonden de sprookjes. Pas in 1835 begon Andersen sprookjes en vertellingen te schrijven. Hij schreef er 191. Hij mikte op een volwassen én op een jonger publiek. Dank zij die sprookjes wipte hij ook over de landsgrenzen, want zijn toneelstukken, novellen, gedichten, reisverhalen en autobiografieën raakten buiten Denemarken weinig bekend. Met dieren en voorwerpen die konden praten mikte hij op een jong publiek, maar stilaan nestelden zich ook volwassen thema’s en sociale vraagstukken in zijn verhaaltjes. Hij ontdekte de fantasie in het dagelijkse leven, terwijl tevoren vertellingen vooral educatief en niet puur vermaak mochten zijn. Andersen stampte tegen gevestigde schenen en bleef verhalen schrijven in zijn expliciete spreekstijl zoals hij ze ook aan kinderen vertelde. Sprookjes en vertellingen werden toen hoofdzakelijk mondeling overgeleverd. Omdat Andersen dieren en voorwerpen liet spreken, kon hij de alledaagse werkelijkheid verwerken waarbij hij fantasierijke discussies niet uit de weg ging.

Als reisjournalist H.C. Andersen maakte meer dan 30 reizen als sprookjesverkoper. Hij schuimde Europa af en ontmoette o.a. Robert Schumann, Edvard Grieg en Charles Dickens. Hij was een graag geziene maar bovenal graag gehoorde gast aan het hof van Queen Victoria. Tijdens zijn verteluurtjes was hij ook een meester in het schaarknippen van sprookjes- en andere figuurtjes in gevouwen papier. Dat resulteerde telkens in figuurtjes die hij kleurde en waarvan ik talloze wonderlijke voorbeelden zag. Het toont het gemak waarmee hij zijn creativiteit vleugels kon geven in een vlucht uit de realiteit. Altijd keerde hij terug naar pen en papier. ‘Reizen is leven’ werd zijn lijfspreuk. Heel Europa trok hij rond met zijn vale valiezen, zijn hoedendozen en ook een touw om bij een eventuele brand zo snel mogelijk zijn kamer te kunnen verlaten. Andersen leerde overal beroemde schrijvers kennen die raar opkeken van die ‘lange, magere Deen’, maar gaandeweg won hij sympathie. Op 4 augustus 1875 stierf hij aan leverkanker en liet een erfenis van hartverwarmende sprookjes na: ‘Het lelijke eendje’, ‘Het meisje met de zwavelstokjes’, ‘Duimelijntje’, ‘De nieuwe kleren van de keizer’, ‘De prinses op de erwt’, ‘Het tinnen soldaatje’, en nog veel meer. In een tuin naast het Andersenmuseum ligt het cultuurhuis voor kinderen Fyrtojet, waar kinderen een reis door de sprookjeswereld van Andersen kunnen maken.

Men zegt dikwijls: het is maar een sprookje! De mens is het enige wezen op aarde dat meer kan dan hij denkt, spijts zijn beperktheden. Ik ondervond dat sprookjes schrijven aartsmoeilijk is: het lijkt eenvoudig, tot je eraan begint! Ik heb er dan ook heel weinig geschreven, maar veel geprobeerd.

Sprookjes worden van generatie op generatie doorverteld. En zoals bij ieder kunstwerk is de diepere betekenis van een sprookje heel persoonlijk. Dat hangt af van behoeften, belangen en stemming van mensen die het sprookje lezen of horen. Hoewel sprookjes geen verhalen zijn uit het werkelijke leven, vertellen ze toch de binnenste waarheid van de mens. Dat verhaal confronteert de mens met zijn fundamentele noden. Het neemt bang zijn serieus. Sprookjes zijn verhalen, waar zelfs een kind zich in herkent. Een kind begrijpt intuïtief de symboliek van de taal. Een sprookje spreekt de taal van het onderbewuste. Leugen en list worden duidelijk gesteld tegenover waarheid en eerlijkheid. Het verhaal laat de gevolgen zien. Dat kon H.C. Andersen. Zijn ‘sprookjes’ zijn kinderverhalen met levenslessen.

Daarom bewonder ik die man zo fel. Voor hem was het leven het mooiste sprookje.

Marcel Huysmans

17-10-2019, 17:09 geschreven door Marcel Huysmans