Veel mensen denken bij het woord verslaving aan drugs, alcohol, criminaliteit of lichamelijke en zelfs geestelijke aftakeling. Maar er zijn ook lichtere verslavingsvormen die minder kwaad kunnen. Ik ken mensen die ’s morgens enkel kunnen functioneren na de opwekkende geur en de smaak van een kopje sterke dampende koffie. Anderen kunnen genieten van verslavende dingen als de tongstrelende smaak van zachtsmeltende chocola. Nog anderen zijn verwoede tv-kijkers, heen- en weer surfende internetters, gamers, lichte gokkers of geruisloze en dus stille snoepers. Veel alledaagse middelen kunnen verslavend zijn, maar zolang één gewenning niet overheerst, is het zo erg niet en zeker sociaal verdedigbaar. Voor de meesten zijn die alledaagse verslavingen juist de kleine genoegens die het leven extra aangenaam maken. Mijn weekendverslaving wordt thuis per brommer afgeleverd en verloopt meestal in stilte maar niet altijd rimpelloos. In de weekendkranten met bijvoegsels, in de reclamegazetjes, in magazines en zelfs in De Week zitten mijn zoethoudertjes te popelen: bladgrote kruiswoordraadsels die uur en tijd doen vergeten en die elke week in verschillende gangen voorgeschoteld worden!

 Even simpel als bonjour! In het traditionele diagram met de zwarte vakjes zoek je telkens opnieuw naar een willekeurige omschrijving waarmee je een ‘letterlijk’ antwoord kunt neerpennen. Dat woord vul je op de juiste plaats in en met de hulp van kruisingen kun je misschien de andere antwoorden invullen. Zo vlecht je baantje per baantje het diagram vol. In december 1913 verscheen in de New York World (VSA) de eerste kruiswoordpuzzel. Een journalist verzon dit woordspelletje als een extraatje bij de kersteditie van zijn zondagskrant. De cross-word puzzle was meteen een succes en al snel volgden ook andere kranten. Daarna namen ook de boekjes het over en sommigen raakten zo verslaafd dat ze werk en familie verwaarloosden. Ooit werd een betrapte puzzelaar door de rechter op een rantsoen van twee puzzels per dag gezet. Hoe lang staat nergens vermeld…

Ik kan met moeite weerstaan aan een blanco of deels ingevuld kruiswoordraadsel. Van waar ze komen, hoe moeilijk ze ook zijn en wie er al aan gewerkt heeft, is totaal onbelangrijk. Hoe groter, hoe meer plezier ze beloven en het gebeurt zelfs dat ik ze tegen de tijd probeer in te vullen. Ook dat is woordjessport op het niveau van de 100 m sprint of eerder van de 800 m. Wat blanco achterblijft, behoudt zijn permanente uitdaging tot alle roosters verslonden zijn en lege plekken krijgen een tweede beurt die dikwijls nog meer genoegen bezorgt. Zo vergroot je woordenschat, je synoniemenvoorraad en via hersengymnastiek, waarbij soms nog een duister opslagplaatsje in je grijze hersenmassa onverhoopt oplicht, wordt de verslavingsvreugde nog groter. De Aa en de ai lopen broederlijk naast elkaar (hoewel ze toch anders ‘lopen’) en maken plaats voor vliegende oeloes en oehoes die weinig van elkaar verschillen en beide prooizuchtig zijn… De Japanse ama, de bezige ieme, de alomtegenwoordige Ran duiken op naast het Bijbelse sela. Geen mens die weet wat sela betekent, maar het woord komt wel 85 keer voor in het Oude Testament. Acht keer is het een eigennaam, soms is het een plaatsnaam en de overige keren staat het er gewoon na een of ander vers: de Heer is mijn redder. Sela. Punt uit! Maar meestal kun je best sela invullen als er ‘rustteken’ staat…

Kruiswoordraadsels doen zeker niet aan illegale activiteiten denken, maar een gewone Zweedse huismoeder werd opgepakt omdat ze honderden kranten gestolen en verduisterd had. Aan de politie vertelde ze dat het de enige manier was om haar kruiswoordverslaving te onderhouden. Elke nacht verdwenen voor dezelfde winkel hele pakketten versgedrukte dagbladen. De 64-jarige vrouw werd om drie uur ’s nachts op heterdaad betrapt en de politie vond meer dan duizend kranten in haar huis. Schoorvoetend gaf ze toe dat ze de kranten nooit las, maar dat ze wel elk kruiswoordraadsel invulde: ze was er gewoon verzot op! Dit weze dus een waarschuwing voor iedereen die meent dat het niet tot excessen kan leiden…

Vierduizend jaar geleden hadden de Babyloniërs al puzzels en van schriftgeleerden en priesters leerden de kinderen er wiskundeknepen mee. Leonardo da Vinci maakte reusachtige rebusraadsels en de Romeinen geraakten verslaafd aan ‘tovervierkanten’, waarbij in een vierkant letters en cijfers allerhande merkwaardige resultaten moesten opleveren. In de ruïnes van Pompeï vond men de oudste Romeinse kruiswoordpuzzel uit 79 v.C. die versmoord werd door de vloeiende lava van de rusteloze Vesuvius. Het eerste echte kruiswoordraadsel in ‘The New York World´ van 21 december 1913 was van Arthur Wynne. Kort daarna doken ze overal op waar de taal geschikt was om woorden stofloos in elkaar te vlechten.

De kruiswoordraadselbevrediging zit misschien wel in wat Harry Mulisch schreef in zijn roman De Aanslag over de maker van een dagelijks cryptogram: 'Als hij aan een leestafel een onvolledig opgelost raadsel aantrof in een krant, dan was het zijn eerzucht om verder te komen dan de vorige man of vrouw; die was meestal blijven steken omdat ergens een fout was gemaakt. Als hij klaar was, keek hij tevreden naar het volgemaakte vierkant. Dat de meeste letters twee functies hadden, in een horizontaal en een verticaal woord, en dat de woorden op fantastische wijze paarden, gaf hem een gevoel van welbehagen. Het had iets met poëzie te maken.’ Soms waag ik me tegenwoordig aan een cryptogram, want dan kom je meteen in een andere moeilijkere denkwereld terecht en dus troost ik mezelf door hardop te denken dat overdrijven nooit goed is, hoewel een verregaand ‘aha-effect’ ook niet te versmaden is… Ik moet zeggen dat het anno 2018 nog altijd betert.

Magische vierkanten vind je in alle maten en gewichten. Zweedse puzzels dragen hun eigen vragen in de puzzelvakjes. Bij een doorloper staan er geen zwarte vakjes en moeten je woorden in een regel of kolom achter elkaar invullen. Ook scrabble is een uitloper van het kruiswoordraadsel. En alsof dat nog niet genoeg is: sinds 2004 werd de sudoku hot, tijdverdrijvend en soms eindeloos ingewikkeld. Tegenwoordige vind je ook combipuzzels, woordzoekers, binaire puzzels en de radeloos makende tectonics die je dag om zeep kunnen helpen. Je ziet het: kruiswoordraadsels invullen is maar een kleine verslaving. Goddank, ook in 2018!

Marcel Huysmans