|
Ik heb altijd graag rijmelarijen geschreven, een verborgen bezigheid die niet altijd door iedereen gesmaakt wordt. Jarenlang was het kolder, dan rijmpjes schrijven voor Louis Verbeeck en Jos Gijsen en daar heb ik menig miniflesje jenever mee gewonnen. Toen kon dat nog. Je kunt er maar voor een bepaald publiek mee naar buiten komen en hoogstaande litteraire onderscheidingen blijven voor eeuwig achterwege. Een deel van mijn rijmcapaciteiten is zeker ontstaan door het voortdurend aframmelen van aftelrijmpjes in mijn kindertijd. We zeggen wel aftelrijmpjes, maar ze werden ook in breder perspectief gebruikt als hinkelrijmpje, kinderliedje of getallenliedjes. Het zijn de liedjes die generatie na generatie doorgegeven en geoefend werden en die onvermoede structurerende en educatieve kracht gaven aan de allerkleinsten. Aftelrijmpjes danken hun naam aan het feit dat ze eerst en vooral dienen om te leren tellen, maar in realiteit zijn ze nog veel straffer. Ze helpen kinderen om taal te leren en om woorden met beelden te verbinden. Door die verbeelding zetten ze meteen hun eerste stappen in de poëziewereld van de kinderversjes. Dikwijls kunnen door het herhalen ook moeilijke klanken in eender welke taal aangeleerd en gedrild worden. Of dat dan in het Frans, Duits, Engels, Afrikaans of Zoeloeees gebeurt, speelt dan helemaal geen rol.
Aftelrijmpjes behoren tot de kindercultuur. Ze zijn relatief kort, gewoonlijk niet meer dan 40 woorden, en ze hebben een zeer regelmatige versbouw: strak metrisch patroon, eindrijm en soms alliteratie (gelijkheid van beginmedeklinkers), onomatopeeën (klanknabootsingen) en nog vele dingen meer. Die litteraire middelen worden in de versjes met een zwierige variatie en verfijning gebruikt, wat duidelijk de creativiteit en spontaneïteit van de kinderen die ze produceren laat zien. Iedereen kent nog wel het eindeloze aftelrijmpje: Olleke bolleke, riebesolleke, olleke bolleke, knol. De klankstructuur lijkt zo typisch Nederlands, dat weinig mensen verwachten dat het ook in een andere taal kan bestaan. Maar vrijwel hetzelfde rijmpje komt in Engeland voor: Olicka bolicka, susan solicka, olicka bolicka, nob. Wij gebruikten vroeger – en nu doen mijn kleinkinderen dat nog – hetzelfde rijmpje voor het spelletje met de toren van vuisten, alleen wordt dan het rijm afgesloten met ‘al wie handen of tanden laat zien, krijgt tien stompen en één beet’. Je ziet het: hoogstaande litteratuur!
Op de speelplaats van de kleuter- en lagere school, maar ook in de jeugdbeweging, speelden we allerlei spelletjes en zegden dan een rijmpje op om te zien wie het eerst aan de beurt was of wie eerst moest afvallen. Daarbij werd iedere deelnemer op de maat van het aftelrijmpje met de vinger aangewezen. Wie werd aangewezen op het moment dat het liedje stopte, was de geluksvogel of het volgende slachtoffer. Dat daarbij ongemerkt trucjes in de versjeswereld manipulatie van de groep of vage vermoedens van bedrog bij sommige deelnemers deden opkomen, was zeker niet de bedoeling maar kwam wel voor. Dat was trouwens de reden waardoor sommige spelletjessessies een vroegtijdig einde kenden.
Sommige van die beginrijmen waren ideaal om tegenover groteren toch de baas te kunnen spelen. Eén van de eerste aftelrijmpjes die ik leerde, was: ‘ippe, tippe, torreke, de meester heeft een snorreke, de meester heeft een sik, en af benne kik’. Een ander was: ‘oze wieze woze wieze walla cristalla cristose wiese wose wieze wies wies wies wies’. En dan nog eentje om de makers van Junior Master Chef jaloers te maken: ‘crême la glace, zat in de kas, vader dacht dat ’t boter was, moeder sneed een stukje af, oei, oei, oei, ’t was crême la glace’. Zoals het opzeggen van het alfabet, de vervoeging van ‘esse’ in het eerste jaar Latijn en ‘hotten-totten-tenten-tentoonstellingen’ zijn mij die triviale rijmpjes bijgebleven. Na zoveel jaren kan ik ze nog met het grootste gemak opdreunen zodat ik zelfs vermoed dat mijn geheugen er – buiten mijn weten om – een groot belang aan heeft toegekend. Misschien was het voor mij toen soms een zen-boeddhistische mantra die ik vrij vlug opnam, maar het resultaat blijft een gewoon plezierig rijmpje. Het helpt kinderen bij het maken van keuzes. Bij het opzeggen van zo’n versje – iene miene mutte – worden alle keuzemogelijkheden psychologisch langsgelopen, tot er maar één optie meer overblijft. Zo neemt de groep unaniem een besluit over wie ‘hem is’ (van het werkwoord ‘hem zijn’) om ‘te gaan staan’ bij verstoppertje of buskesstamp. Het is een snelle eenvoudige beslismethodiek die leidt tot breedgedragen gevolgen. Op die manier kunnen kinderen op een schijnbaar onbevooroordeelde manier bepalen wie de “baas” is.
Volwassenen maken bijna nooit keuzes op basis van een aftelrijmpje. Ze denken dat de wereld om hen heen gedeeltelijk beïnvloedbaar is door rationele keuzes, en willen de uitkomsten ervan laten aansluiten bij hun persoonlijke belangen. Toch vochten Christie's en Sotheby’s enkele jaren geleden met een aftelrijmpje uit wie een kunstcollectie van 17,8 miljoen dollar mocht veilen. Kinderlijk eenvoudig als ‘kop of let’ bij de voetbaltoss.
Zo heb ik ook mijn eerste Franse poweziekes geleerd. Weet je ‘t nog? Un, deux, trois, qui à la balle? Wie heeft den bal van Carnaval ? Draai u om, dan weet g’het al. 1 kind stond dan voor de groep met een bal in de hand, draaide zich met de rug naar hen en gooide hem achterover naar de groep. Die verstopten hem achter hun rug en zongen het liedje waarna het slachtoffer vooraan moest proberen te raden wie de bal in zijn of haar bezit had. Je moest dan wel de pokerfaces van je tegenstanders kunnen bestuderen. De échte kinderliedjes of aftelrijmpjes hadden ook altijd van die eigenaardige gedachtesprongen. Ze begonnen dikwijls met het magische ‘pot, pot, pot’ en het hele protocol werd dan ook ‘afpotten’ genoemd.
Een kleine greep uit de aftelrijmpjes die me nog te binnen schieten: Iene miene mutte, tien pond grutten, tien pond kaas, iene miene mutte, is de baas. Onder het water, lag een pater, met zijn tenen boven water, hoeveel tenen had die pater? Dan moest iemand een getal zeggen en dan kon je aftellen…
Achter het kapelletje lag een dikke rat, mieke van me zellleke had erop getrapt oei zei dat ratteke, stukske van mijn gatteke en gij zijt eraf! Alle indianen, schieten met bananen, pif poef paf, uw broek zakt af! Onder de piano lag een ei, in dat ei daar zat een brief, waarop te lezen stond wie is uw lief?
(de aangetikte moest dan een naam zeggen, bv Maria,)... Ma-ri-a en de laatst aangetikte was dan af. Ik herinner me nu nog dat ik een paar keer een rode kop heb gehad, als 8 - 9 jarige, om die onthulling te moeten doen, bij de gemengde spelletjes... Zeker omdat ik toen nog in een niet-gemengde school zat waar aftelrijmpjes ook al vlugger tot de geschiedenis behoren…
Marcel Huysmans
|
