Druk oponderstaande knop om een berichtje achter te laten in mijn gastenboek
"Altijd Welkom Bij fritske2"
24-04-2006
FIG . 46 / 47 .STILLEVEN VAN CHARDIN .
Fig . 46 Wij laten je hier nogmaals een stilleven van Chardin zien . Het is een zeer origeneel onderwerp en ook de compositie is opmerkelijk . De vis - een rog - is precies in het midden van het beeld opgehangen hetgeen eigenlijk in strijd is met wat wij verteld hebben . Toch is de compositie niet saai geworden . Wij moeten de vis dan ook meer zien als een licht fond . De donkere partij hierin verplaatst als het ware de verticale as naar links .
FIG . 50 / 51 . DE BEGRENZING VAN DE SCHADUWPARTIJEN.
Fig . 51 Uitvoering met de tekenpen . De vloeiende overgangen van licht naar donker en omgekeerd werden verkregen door met de vorm meelopende arceringen . De donkerste partij is mooi open gebleven . Let op het tegenlicht rechts op de pot .
Een stilleven noemt men een schilderij of tekening van dode voorwerpen . Het kunnen gewone huishoudelijke voorwerpen zijn , doch ook verschillende gereedschappen of instrumenten , vruchten of groenten , vissen of wild . De samenstelling van de verschillende voorwerpen wordt bepaald door de regels der aesthetica . Het opbouwen van een stilleven is dan ook geen gemakkelijke taak . Na veel heen en weer geschuif , hoger of lager zetten van enkele onderdelen , richten van de belichting enz. moeten wij tot een goed en verantwoord geheel weten te komen . Graag willen wij je daarbij helpen en raadgeven .
1e. Het stilleven moet een steunpunt hebben . Het voorwerp waar het om gaat mag dan ook nimmer aan de rand van de compositie komen te staan . Dit belangrijkste voorwerp moet dus in het centrum komen , omdat het oog op die plaats een rustpunt vindt , zonder evenwel te verhinderen dat de gehele compositie gezien wordt .
2e. De samenstelling moet mooi in evenwicht zijn . De gedeelten links en rechts moeten , groot gezien , ongeveer dezelfde ruimten innemen .
3e. De lichtpartijen mogen niet meer dan ongeveer een derde van de compositie uitmaken .
4e. Het centrale voorwerp mag nooit precies in het midden van de compositie liggen , doch even links of rechts uit het midden .
Het zijn weliswaar nuchtere regels , voortgekomen uit gezond verstand en goede smaak . Bezien wij nu eens fig . 43 ; een stilleven van Chardin . Wij zouden niets kunnen vinden dat sprekender en duidelijker is . Wanneer wij dit schilderij bestuderen , ontdekken we dat er ondanks de schijnbare wanorde een gelukkige harmonie en evenwicht verkregen zijn . Deze begaafde schilder bezat in hoge mate de kunst van componeren . Het gaat bij een stilleven niet alleen om een aangename verdeling van kleuren en tonen , doch vooral om een harmonische rangschikking van de vormen om op die wijze een bepaald gevoel uit te drukken . In het schilderij van Chardin is de compositie gebaseerd op een driehoek . Het centrale onderwerp is interessant om zijn vorm , zie de mooie vloeiende lijnen , en om zijn belichting . Je zult ook zien dat de verticale as van deze vaas niet precies in het midden ligt , doch even rechts daarvan . Wij waarschuwen je dan ook nogmaals voor een onaangename symmetrie door links en rechts van het centrale onderwerp voorwerpen van gelijke grootte te plaatsen . Het beeld mag dus nimmer horizontaal , verticaal of diagonaal in twee gelijke stukken worden gedeeld , waarop dan telkens voorwerpen van gelijke grootte voorkomen . Natuurlijk moet de compositie evenwichtig zijn , doch dit kan ook worden bereikt zonder een storende symmetrie . Chardin is hierin altijd volledig geslaagd . De granaatappels en de druiven links vormen een mooi tegenwicht met de appels en peren rechts , terwijl de beide glazen juist even boven de horizontale middenlijn steken . Je ziet dus dat - ook al is de compositie gevat in een geometrische figuur - de symmetrie vermeden is door de centrale vorm naar rechts te verplaatsen en de glazen buiten deze vorm uit te laten steken . De tafelrand wordt gebroken door een overhangende druiventros welke daardoor ook meteen een tegenhanger vormt met de opgaande lijn der glazen . De sterke lichtval op het mes doorsnijdt eveneens de tafelrand en richt tevens de blik naar het voornaamste onderwerp in dit stilleven . Doch niet alleen hierdoor , maar ook door de meesterlijke verdeling van de overige voorwerpen is een schitterend evenwicht bereikt , waartoe ook het spel van licht en schaduw bijdraagt . Gelijkheid in toon moeten wij , evenals gelijkheid in vormen altijd weten te vermijden . Na de grote opbouw van zijn stilleven gevonden te hebben gaat de schilder zich bezighouden met de uitwerking . Hij heeft de aandacht gericht op het belangrijkste voorwerp , zonder evenwel de andere voorwerpen te verwaarlozen . Integendeel , hij heeft deze laten meewerken tot de geslaagde compositie , zonder dat elk van die bijkomende voorwerpen te belangrijk wordt . Zo ziet je , dat in overeenstemming met de gegeven " richtlijnen voor het stilleven " , de totale lichtpartijen iets minder dan een derde gedeelte van het totale beeld uitmaken . Overigen zijn onze richtlijnen geen vaststaande wetten en enige gedurfdheid behoeft niet altijd schade te berokkenen wanneer een beter effect het gevolg kan zijn . Het loslaten - in beperkte mate dan - van deze regels kan zelfs een bepaald accent toevoegen en het karakter en de oorsponkelijkheid van het werk verhogen . Wij hebben het reeds vaker gezegd : in de kunst telt het resultaat alleen . Reeds in de eerste les hebben wij je aangeraden om voorwerpen op aangename wijze te groeperen . Deze oefening moet je thans herhalen . Alvoren te gaan tekenen dient je - de richtlijnen in het oog houdend - de onderdelen zo te rangschikken dat een verantwoord en harmonieus geheel ontstaat . De volgende stap is de plaatsing op het papier . In grote lijnen schetst je de vormen binnen het door uzelf bepaalde kader . Maak hierbij gebruik van het A.B.C. - scherm , een instrument dat nog altijd nuttig blijkt te zijn ! Deze eerste stap tot de uitvoering van het stilleven noemen wij de vlakverdeling of " mise en page " . Deze vlakverdeling zal ook de grote schaduwpartijen te zien geven , en hieraan verder werkende komt men tenslotte tot de verdeling van licht en donker , welk begrip wij veelal zullen tegenkomen in zijn franse benaming : " clair - obscur " . Bij het clair-obscur gaat het niet , zoals men geneigd is te denken , alleen om het aanbrengen van licht - en schaduwpartijen , doch om een kunstzinnige verdeling van licht en donker en dit op een dusdanige wijze dat zij elkaar versterken en daardoor leiden tot het " effect " . En dan is nu het ogenblik aangebroken dat wij overgaan tot de praktijk !
Fig . 44 . Schema van de compositie , die in dit hoofdstuk uitvoerig besproken wordt . Bestudeer het nauwkeurig . Ga op dezelfde wijze te werk bij Uw eigen stillevens om zodoende de juiste plaats van ieder onderdeel te bepalen . Nooit overhaast gaan tekenen , maar alles vooraf goed overdenken . Let op de juiste belichting ; voor ieder onderwerp zal deze weer anders moeten zijn om tot een mooi geheel te komen .
Hier zien wij een prachtig stilleven van Chardin . Er zijn veel boeken met afbeeldingen van zijn werk verschenen en het is zeker van zijn werk verschenen en het is zeker de moeite waard deze zien te bemachtigen . Veel werk van Chardin hangt in het Louvre te Parijs . Met veel liefde zijn hier alledaagse voorwerpen bestudeerd en omgetoverd tot dichterlijke composities . Zie eens hoe met licht en schaduw gespeeld is om tot deze mooie harmonie te komen . Het is jammer dat wij je de prachtige kleuren niet kunnen laten zien .
Wanneer wij de fig . 36 en 37 vergelijken zien wij dezelfde samenstelling van het stilleven , doch het effect van beide is zeer verschillend . Wat verstaan wij nu eigenlijk onder het woord " effect " ? Het effect komt overeen met de indruk welke wij krijgen van een tekening of schilderij door de wijze waarop dit is uitgevoerd , hetzij dus door zijn heldere tinten of kleuren of door zin stemmig gamma of door een bepaalde licht - of schaduwval . Want al deze verschillende uitvoeringen kunnen bepaalde gevoelens bij ons oproepen , hoewel dit ook allemaal weer zeer persoonlijk is . Zo worden wij door warme kleuren meestal vrolijk gestemd en donkere koele tinten hebben vaak iets droevigs . Doch laten wij niet al te ver vooruitlopen en ons bij de getoonde afbeeldingen houden . Je ziet dan hoe een bepaalde voorstelling kan veranderen door het licht wat er op valt . In beide gevallen is er een duidelijke tegenstelling in tinten tussen de achtergrond en het stilleven zelf . De licht tinten zullen tegen de donkere fond bijna geen verandering ondergaan , behalve dat zij op sommige plaatsen nog lichter lijken . Tegen een lichte achtergrond echter verliezen zij een gedeelte van hun herderheid en naarmate de fond nog lichter wordt , zullen die lichte partijen steeds donkerder worden . De serie afbeeldingen geven nogmaals een bewijs van het effect dat wij ondergaan door variatie in de belichting . In alle vier afbeeldingen is de samenstelling van het stilleven precies eender en toch schijnt het dat in alle vier gevallen de lichte draperie van vorm verandert . Maar het is slechts het spel van licht en schaduw wat wij zien . Niet alleen de vormen van de schaduwen zijn veranderd , doch ook de onderlinge toon verhoudingen zijn gewijzigd . Dit geld echter ook voor alle andere onderdelen van het stilleven , vandaar deze vier heel verschillende " effecten " .
Een reeks tinten gemaakt met een contépotlood . De juiste waarde van een tint kan pas worden bepaald wanneer wij deze vergelijken met de omringende lichtere of donkerder tinten . Het begrip tint ( toonwaarde ) is dus betrekkelijk . Deze reeks loopt van lichtgrijs tot zwart en vormt als het ware de sleutel voor de vergelijkingen waarover je in de les meer zult lezen . Wij kunnen hier ook spreken van " nuance " een woord dat gebruikt wordt voor de verschillende gradaties van het grijs of van één bepaalde kleur ; echter niet voor de gradaties van meerdere kleuren .
De toonwaarden van de schaduw en de toonwaarde van de kleur.
Tot nu toe hebben wij ons voornamelijk beziggehouden met het bepalen van de vorm der schaduwen en meer in het bijzonder met de vorm van de slagschaduw . Wij zijn er bij onze studie - en dit voor het gemak - van uitgegaan , dat de slagschaduw zuiver begrensd en gelijkmatig van tint is . Maar al studerende op deze zaken zult je reeds zelf bemerkt hebben dat in het algemeen niet gesproken kan worden van een scherpe begrenzing der schaduw en evenmin van een gelijkmatige tint . Soms immers is een schaduw nauwelijks waarneembaar , dan weer doet hij zich duidelijk aan het oog voor . In het begin van deze les hebben wij reeds over de " toonwaarden " ( tinten ) gesproken . Je weet dus dat wij de verschillende kleuren welke wij om ons heen waarnemen gaan weergeven als een schakering van grijzen , van heel licht tot heel donker . Kom , laten wij nu eerst terugkeren naar de eigen schaduw en fig. 31 bestuderen . Van dit blokje zijn drie vlakken zichtbaar ( A , B en C ) . Het vlak A wordt het eerst door de lichtstralen geraakt en is dan ook het lichtst van tint . Het vlak C daarentegen is geheel onttrokken aan de direkte belichting en is dus het donkerste van tint . Het vlak B , dat slechts gedeeltelijk licht vangt geeft een tussenliggende tint te zien ; dit vlak bevindt zich in het " halflicht " . Met deze drie tinten , op eenvoudige wijze in fig . 31 gedemonstreerd , zullen wij steeds te maken krijgen . Het zijn dus , we herhalen het nog even : A - " licht " , B - "halflicht " , C - " schaduw " . In ons voorbeeld van fig . 31 zijn de rechthoekige vlakken naukeurig begrensd en dientengevolge kunnen wij dus ook de toonwaarden van de drie zichtbare vlakken duidelijk waarnemen . Bij voorwerpen met ronde vormen is het evenwel lastiger om een duidelijke scheiding van de drie toonwaarden te ontdekken . Oefen dus eerst in het weergeven van voorwerpen met een " kantige " vorm en probeer dan eenvoudige ronde vormen te tekenen . Bepaal met de grootst mogelijke nauwkeurigheid de grenzen tussen licht , halflicht en schaduw . Het afnemen in toonwaarde van donker tot licht geeft je zo zuiver mogelijk weer opdat je op die wijze tot een natuurlijke uitbeelding komt . Denk er vooral aan dat je de schaduwpartij niet te donker of te massief maakt . De krachtigste accenten immers moet je " in reserve " houden voor de plaatsen waar dit nodig is . Aan de andere kant echter moet je er ook op toezien dat het geheel niet te grijzig wordt en daardoor een " doods " aanzien krijgt . Een juiste weergave van het reliéf van een voorwerp verkrijgt je alleen wanneer je de vormen van de verschillende lichtpartijen zuiver bepaalt en hun onderlinge toonwaarden nauwkeurig tegen elkaar afweegt . Op ronde voorwerpen kunnen de verschillende sterkten van licht en schaduw zeer regelmatige schakeringen van tinten te zien geven . Je kunt dit waarnemen bij de vaas op fig . 32 . Zoals je ziet staat deze vaas in een donkere omgeving , terwijl het licht van rechts komt . De schaduwpartij links gaat bijna op in de achtergrond . Zetten wij echter aan de linkerkant een stuk wit papier achter de vaas , dan wordt die diepe schaduw sterk opgelicht . Het witte papier weerkaatst de lichtstralen op de buik van de vaas en werkt nin of meer als een tweede , zij het wat zwakkere , lichtbron , die het tegenlicht op de vaas doet onstaan ( fig . 32 en 33 ) . Wij kunnen hieruit dus opmaken dat , hoe meer een voorwerp wordt omringd door verlichte vlakken , des te lichter en transparanter zullen de schaduwen van dat voorwerp worden . Wij kunnen je niet voldoende op het hart drukken met dit verschijnsel steeds rekening te houden . Daartegenover staat , dat een voorwerp geplaatst in een ruimte waarvan de wanden heel donker zijn , diepe schaduwen zal vertonen welke haast ongemerkt in de omgeving overgaan . Doch , hoe donker een schaduw zich ook aan ons voordoet , vergeet nimmer dat schaduwpartijen altijd enigzins transparant moeten blijven . Zet je maar eens een voorwerp op een gebloemd of geblokt tafelkleed en je zult door de slagschaduw heen altijd duidelijk het patroon van het kleed kunnen blijven volgen . Maak dus nimmer de schaduwen of slagschaduwen massief zwart van tint . Veel beginners maken deze fout ; denk er dus aan ! Het is goed op deze plaats nog eens even aandacht te besteden aan de " modulatie " . Modulatie of moduleren wil dus zeggen dat wij in een tekening of schilderij alle sterkten van licht en donker , welke onstaan door de vorm of kleur van het voorwerp zuiver weergeven . Sla het begin er nog eens op na . Wij hebben hier alleen te maken met de tekening en niet met een palet vol kleuren zoals bij het schilderij . Je weet dat wij iedere kleuren -reeks kunnen herleiden tot een reeks van grijzen , gaande van heel licht tot heel donker . De volgende proef is daarom interessant . Op een vel wit papier schildert je strookjes van ultramarijn donker , donker smaragdgroen ( vert emeraude ), vermiljoen , gele oker en citroengeel . Met een zacht potlood met afgeplatte punt gaan wij nu ieder strookje een grijze tint geven . We beginnen bovenaan heel donker en zwakken dit naar beneden toe af tot een heel licht grijs . Op die manier leert je van deze kleuren hun " toonschaal " zien . Met deze omstandigheden moet je altijd rekening houden . Je heeft namelijk niet alleen met licht en schaduw te maken , maar ook met kleuren in licht en schaduw . En je kunt deze alleen maar juist leren weergeven door alle waarden zuiver tegen elkaar af te wegen .
Glimmende en doorschijnende oppervlakken .
Het is uitermate interessant om het effect van licht en schaduw op glimmende en doorschijnende oppervlakken te bestuderen . Je zult verrassende ontdekkingen doen . Laten wij allereerst fig . 34 eens bekijken . Wij zien hier een eenvoudige stenen kan waarvan het bovengedeelte geglazuurd is . Op dit gedeelte wordt het licht , dat van rechts komt , zeer sterk teruggekaatst en zelfs de vorm van de lichtbron - in dit geval een raam - is duidelijk te onderscheiden , zowel op de buik als op de hals . Op het ongeglazuurde gedeelte van de kan zien wij eveneens een lichtpartij , doch hoe vloeiend loopt deze over in halflicht en schaduw . De glazen suikerpot van fig . 35 ontvangt zijn licht ook door een raam dat zich er links van bevindt . Het gaat hier eveneens om glimmende vlakken en dit is duidelijk te zien aan de sterke weerkaatsingen aan de linkerzijde . Maar... er is meer ! De lichtstralen gaan door het voorwerp heen en raken de binnenkant van de tegenoverliggende wand . Op die plaatsen ziet je dus ook een sterke weerkaatsing , hoewel minder helder dan aan de linkerzijde . Zo is dus de rechterkant , welke théoretisch in de schaduw ligt , ook verlicht . Het kan zelfs gebeuren dat de donkerste gedeelten van een doorschijnend voorwerp zich bevinden aan de kant vanwaar het licht komt , en de lichste gedeelten aan de tegenovergestelde kant . In ieder geval tellen de schaduwen op een doorschijnend voorwerp maar voor een gering deel mee . Het zijn vooral de lichten en de reflexen welke ons de vorm van een doorschijnend voorwerp doen begrijpen . Ingewikkeld wordt het wel wanneer wij omringende voorwepen en de achtergrond door het voorwerp heen zien , doch door aandachtig bestuderen van deze veelheid van toonwaarden zult je het stellig leren zien en begrijpen .
