Wat is de oorzaak van langdurige slapeloosheid? Komt het door opbouw van verkeerde gewoontes of zijn lichamelijke aandoeningen de boosdoener? Of is het iets waar je mee geboren bent?
We hebben reeds uitgebreid over de drie stappen aanpakvan slapeloosheid gesproken. Het model van Arthur Spielmans trekt dit breder open, en vooral om de oorzaak van langdurige slapeloosheid beter te doorgronden. Hier spelen immers verschillende factoren een rol, en de invloed van elk ervan variëert over de tijd. De 3 P's van Spielman zijn Predisposing (voorgeschiktheid), Precipitating (uitlokkende factoren) en Perpetuating (in stand houdende factoren).
Iedereen heeft een bepaalde graad van predispositie, aanleg voor slapeloosheid, alleen heeft iemand met een hoge voorgeschiktheid maar weinig verstoring nodig om wakker te blijven liggen. Je karakter speelt een grote rol in de voorbeschiktheid voor slapeloosheid, zo zal iemand die die eerder angstig of depressief is, gevoeliger zijn voor slaapverstoorders.
Een brede waaier factoren kan slapeloosheid uitlokken (precipitating), zie ook oorzaken van slapeloosheid. Naar schatting heeft de meerderheid van wie lijdt aan langdurige slapeloosheid een bijkomend probleem dat bijdraagt aan de slapeloosheid. Dit kunnen psychische of medische problemen zijn, zoals een pijnlijke artrose, rusteloze benen, slaapapneu en tal van andere. Als geen enkele oorzaak of aanleiding wordt gevonden spreken we van primaire slapeloosheid. De reden zou kunnen bestaan uit een onvermogen van het systeem dat ons wakker houdt om in kracht te verminderen op het moment dat we in slaap zouden moeten vallen.
Als de uitlokkende factoren opgespoord en uitgeschakeld zijn, zou je verwachten dat je probleem opgelost is. Maar zo eenvoudig raak je niet in dromenland, verscheidene factoren kunnen de slapeloosheid langere tijd in stand houden (perpetuating). Misschien zijn de eerste oorzaken onbelangrijk geworden, maar door slechte slaaphygiëne en ontwikkeling van geconditioneerde waakzaamheid blijft de slaap verstoord.
Langdurige slapeloosheid wordt best behandeld, het is immers een risicofactor voor psychische problemen zoals angststoornissen en voor medische aandoeningen zoals hypertensie (hoge bloeddruk) en diabetes. Onbehandelde slapeloosheid bij rusthuisbewoners geeft een verhoogd risico om te vallen.
bron: Redefining the Management of Insomnia: Focus on the Biology of Sleep David N. Neubauer, MD 31 augustus 2007 Medscape
Langs de ene kant is het algemeen aanvaard dat vrouwen gedurende en na de menopauze een vermindering van het slaapkwaliteit ervaren (voor meer info over menopauze, klik hier). Anderzijds hebben objectieve studies (met gebruik van slaaponderzoek) geen duidelijke vermindering van de slaapkwaliteit kunnen aantonen bij vrouwen rond de menopauze in vergelijking met vrouwen vóór de menopauze! Daarom moeten we er niet automatisch van uitgaan dat klachten over de slaap alleen maar te wijten zijn aan de warmteopvliegers en zweetaanvallen. Al de gebruikelijke oorzaken van slapeloosheid, met inbegrip van psychische klachten, los van de menopauze, mogen niet uit het oog worden verloren.
Waarom slapen vrouwen dan slechter rond en na de menopauze? Ten eerste komt dat door de lichamelijke, psychische en hormonale veranderingen, die gepaard gaan met de menopauze. Een tweede reden bestaat uit de veranderingen in levensstijl, je gezondheid en de relatie met je partner. Concrete oorzaken die er het meest uitspringen zijn opvliegers, stemmingsschommelingen en ademstoornissen zoals slaapapneu.
Heel wat vrouwen hebben een onderbroken nacht door nachtelijke warmteopvliegers en zweetaanvallen. Het is echter niet duidelijk in welke mate deze opvliegers de slapeloosheid beïnvloeden. Of hormoonbehandeling de slaap verbetert bij vrouwen met opvliegers staat eveneens ter discussie. Recente studies suggereren maar weinig verbetering in slaaptijd bij het nemen van vrouwelijke hormonen. N.B. Naast de gekende niet-hormonale en niet-medicamenteuze behandeling van opvliegers zouden ook lage dosissen antidepressiva (SSRI en SNRI's) de opvliegers verminderen.
Bij vrouwen rond en na de menopauze bestaat net zoals bij alle vrouwen een sterk verband tussen stemmingsproblemen en slapeloosheid. In vergelijking met mannen is slaap bij vrouwen gevoeliger aan de invloed van stress, gezondheidsproblemen, verandering in de relatie door het ouder worden, het overlijden van de echtgenoot of familieleden, of aan andere levensgebeurtenissen. We moeten dus opmerkzaam blijven voor eventuele nood aan psychotherapie of gedragsmatige verbetering van slaaphygiëne. Daarbij is het belangrijk om kortdurende slapeloosheid (door opvliegers of traumatische levensgebeurtenissen) juist te behandelen, om een mogelijke evolutie naar langdurige slapeloosheid te voorkomen.
Net zoals bij mannen komen met het ouder worden ook bij vrouwen meer ademhalingsgebonden slaapproblemen zoals slaapapneu voor. Menopauze is daar trouwens een onafhankelijke risicofactor voor. Als een vrouw in of rond de menopauze klaagt over slaperigheid overdag, als ze snurkt en zeker als er adempauze opgemerkt worden, dient zonder uitstel een slaaponderzoek te worden uitgevoerd. Zoals bij jonge vrouwen is CPAP (lucht onder positieve druk via een masker) de eerste keuze behandeling bij slaapapneu. Indien CPAP niet verdragen wordt, en bij milde gevallen, kunnen vrouwelijke hormonen worden uitgeprobeerd.
Algemeen gezien heeft ten minste 1 studie aangetoond dat rustige lichaamsbeweging en rekkingsoefeningen de slaapkwaliteit bij vrouwen na de menopauze kunnen verbeteren, zeker bij wie niet genoeg beweegt en wie overgewicht heeft. Ook de algemene aanbevelingen voor een goede slaaphygiëne blijven belangrijk? We denken aan voldoende beweging overdag, gewichtverlies, vermijden van cafeïne en nicotine en het toepassen van gezonde slaapgewoontes.
bron: Sleep and Sleep Disorders in Women: Unique Challenges and Solutions Leslie Lundt, MD Medscape Neurology & Neurosurgery, 2006;8(2)
Na de bevalling ondergaat iedere vrouw dramatische veranderingen in de hormonenhuishouding en in het functioneren van het lichaam. Daarnaast zijn er nog veranderingen in levensstijl, slaappatroon, verantwoordelijkheden en in de relatie met de partner. Al deze veranderingen kunnen het slaappatroon en de slaapkwaliteit flink beïnvloeden. Als je net moeder bent geworden, ondervindt je meestal verstoring van de slaap tot meer dan één jaar na de bevalling.
Hoewel een groot aantal factoren invloed hebben op de slaap van een jonge moeder, bestaan er maar weinig studies die een duidelijke aanbeveling geven voor de behandeling van eventuele slaapproblemen. Belangrijke factoren zijn de voeding van het baby'tje, het aantal kinderen in het huishouden, hoe je met je kindje omgaat, de relatie met de andere leden van het gezin en de tevredenheid van de moeder met haar partner.
Het zou nuttig zijn om bij een hoger risicogezin te zorgen voor extra bezoek, ondersteuning en aanleren van nieuwe vaardigheden aan de moeder, maar op welke wijze dit moet worden georganiseerd is nog onduidelijk.
Ten slotte moeten we vooral aandacht besteden aan het ontstaan van postnatale depressie (voor meer info, klik hier) of psychose, die meestal pas 3 tot 5 maanden na de bevalling de kop opsteken. Hier is extra begeleiding en behandeling zeker noodzakelijk.
Besluit: het is belangrijk te weten dat het normaal is om wat meer last te ondervinden met de slaap na een bevalling, de algemene aanpak van slapeloosheidmoet nog meer in het oog worden gehouden dan anders, en probeer een overzicht te houden, met eventueel juiste afspraken hoe je binnen het gezin en met je partner omgaat met de noden van het nieuwe kindje.
bron: Sleep and Sleep Disorders in Women: Unique Challenges and Solutions Leslie Lundt, MD Medscape Neurology & Neurosurgery, 2006;8(2)
Hoewel de meeste slaapklachten worden veroorzaakt door de veranderingen die een zwangerschap in je lichaam teweeg brengt, is het belangrijk om andere oorzaken van een verstoorde slaap niet uit het oog te verliezen. We denken hierbij aan slaapgebonden ademhalingsproblemen zoals slaapapneu en rusteloze benen(RLS). Het is trouwens geweten dat rusteloze benen meer voorkomt tijdens de zwangerschap. Of ook slaapapneu meer voorkomt als je zwanger bent is niet zo duidelijk, maar er zijn aanwijzingen dat een belemmering van de ademhaling kan samengaan met een vertraagde groei van de foetus en met hoge bloeddruk bij de toekomstige mama. Hoge bloeddruk kan dan weer aanleiding geven tot zwangerschapsvergiftiging (preeclampsie), zodat we dit absoluut moeten behandelen.
Om slaapapneu te voorkomen of te verhelpen is het belangrijk om niet overdadig veel gewicht bij te komen tijdens de zwangerschap. Houdingsveranderingen door gebruik van kussens of door het hoofdeinde van het bed 30° te verhogen kan helpen, maar bij slaapapneu is ook bij zwangeren beademing met lucht onder licht verhoogde druk (CPAP) de keuzebehandeling.
Bij rusteloze benen moet worden nagekeken of je voldoende ijzer en foliumzuur inneemt, en als nodig worden voorgeschreven. Bij ernstige gevallen kunnen in principe lage dosissen dopamine agonisten worden gebruikt (bvb Requip), maar in de praktijk wordt het gebruik afgeraden tijdens de zwangerschap.
bron: Sleep and Sleep Disorders in Women: Unique Challenges and Solutions Leslie Lundt, MD Medscape Neurology & Neurosurgery, 2006;8(2)
Vanaf het begin van de zwangerschap verhoogt de kans op slaapklachten, en het wordt er niet beter op naarmate de zwangerschap vordert. Tijdens de eerste trimester neemt de totale slaaptijd eerder toe, maar vermindert tijdens de derde trimester. Je wordt 's nachts meer wakker, de slaapkwaliteit vermindert, en ook bij slaaponderzoek zie je inderdaad veranderingen in de slaaparchitectuur.
Deze veranderingen zijn het gevolg van de invloed van zwangerschapshormonen, van verandering van de regeling van je lichaamstemperatuur, van een andere ademhaling en van het zwaarder worden. De meeste klachten zijn echter het gevolg van de veranderingen die met de zwangerschap gepaard gaan, zoals dikwijls moeten plassen, rugpijn, kindsbewegingen, buikklachten, krampen in de benen en maagzuur.
Om deze slaapklachten te verhelpen is medicatie natuurlijk niet zo'n goed idee. Gelukkig helpen ook niet-medicamenteuze maatregelen om beter te slapen. Wat wordt aanbevolen? verbetering van de slaaphygiëne door (zie ook tips om beter te slapen): op regelmatige uren gaan slapen en opstaan alleen in bed blijven als je slaperig bent best geen dutjes doen overdag vermijd cafeïne, nicotine en alcohol relaxatieoefeningen met onder andere massages, rekoefeningen en lichaamsbeweging overdag. beperken van het drinken enkele uren voor bedtijd. verlichten van rugpijn door massages, plaatselijke warmte en gebruik van kussens.
bron: Sleep and Sleep Disorders in Women: Unique Challenges and Solutions Leslie Lundt, MD Medscape Neurology & Neurosurgery, 2006;8(2)
Uit meerdere studies blijkt dat vanaf de leeftijd van 40 jaar vrouwen meer last hebben van slapeloosheid dan mannen. Voor 40 jaar houden mannen en vrouwen gelijke tred. Een recente meta-analyse (grote overzichtsstudie) met in totaal 1 miljoen deelnemers toonde een verhouding van 1.41 vrouwen ten opzichte van mannen, dus voor 100 mannen met slaapproblemen zijn er 141 vrouwen.
Waarom is dat zo, en welke factoren spelen hierin een rol?
1. Als een vrouw gaat slapen heeft ze meer dan een man de neiging om de gebeurtenissen van de dag te overdenken, ze zal gemakkelijker liggen piekeren over relaties, gezondheidsproblemen, gebeurtenissen van de dag of de planning van de volgende dag overlopen. Om te kunnen inslapen is het juist nodig om alles los te laten, om bij wijze van spreken de knop om te draaien en bij jezelf te denken: morgen is er een nieuwe dag.
2. In het algemeen komen depressieve of angstklachten meer voor bij vrouwen, en dat geeft dan weer op zijn beurt problemen om in te slapen.
3. Hormonale factoren spelen zeker ook een rol. Tijdens de tweede helft van de menstruele cyclus, als je zwanger bent of na de bevalling, en tenslotte tijdens de menopauze kunnen slaapklachten ontstaan.
Slaapklachten tijdens of na een zwangerschap, of met de menopauze komen in volgende artikels aan bod, graag bekijk ik nu wat de invloed is van de menstruele cyclus.
Studies door middel van slaaponderzoek hebben op het eerste zicht geen duidelijk bewijs gevonden dat tijdens de cyclus significante veranderingen optreden in slaapefficiëntie of slaaparchitectuur. Nochtans bestaan er meer klachten over de slaap tijdens de luteale fase, dit is de tweede helft van de cyclus ( vanaf de eisprong tot aan de regels) waarbij er meer productie is van progesterone. Voor meer uitleg over de cyclus: klik hier. De meeste van deze slaapklachten zijn trouwens geassocieerd met premenstruele klachten zoals krampen hoofdpijn, een opgezwollen gevoel, verhoogde prikkelbaarheid, moeheid of concentratieproblemen. Voor meer info over het premenstrueel syndroom: klik hier. Behandeling van premenstruele klachten geeft dan ook een verbetering van de slaap.
Tijdens de periode voor de regels bestaat er ook een hogere gevoeligheid voor angst en gemoedsschommelingen, waardoor je weer slechter slaapt.
bron: Sleep and Sleep Disorders in Women: Unique Challenges and Solutions Leslie Lundt, MD Medscape Neurology & Neurosurgery, 2006;8(2)
Het woord slaapapneu (kortdurend stoppen met ademen tijdens de slaap) is al dikwijls gevallen in de vorige artikels. Per definitie duurt een apneu minstens tien seconden. We bedoelden telkens die vorm waarbij de luchtweg toeklapt tijdens de slaap en waarbij je meestal luid snurkt. Dit wordt obstructieve slaapapneu genoemd, obstructie wil zeggen dat de lucht afgesloten wordt door de weke weefsels van de keel zoals de amandelen, poliepen, een te grote huig of vetophopingen in de keel.
Naast deze vorm van slaapapneu bestaat nog een andere, waarbij er evengoed adempauzes optreden, maar waarbij de luchtweg niet toeklapt. Deze laatste vorm wordt centrale slaapapneu genoemd. Het centrum in het onderste deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor de regeling van de ademhaling functioneert tijdens de slaap niet zoals het hoort en vergeet het juiste signaal naar de ademhalingsspieren te sturen om ze aan het werk te zetten.
De gevolgen zijn dezelfde als bij obstructieve slaapapneu namelijk korte onderbrekingen van de adem, waarvan de ernst wordt uitgedrukt in de Apneu- Hypopneu Index (AHI). Deze index is een maat voor het aantal ademstilstanden (apneus) per uur. 1. In het algemeen wordt een AHI van 5 15 beschouwd als een milde vorm van slaapapneu. 2. Een AHI van 15 30 word beschouwd als een gemiddelde slaapapneu. 3. Een AHI van 30 of meer wordt beschouwd als een ernstige vorm van slaapapneu.
Andere klachten bestaan uit overmatige moeheid overdag(door de onderbroken slaap), met concentratiestoornissen of prikkelbaarheid en ontwikkeling van hoge bloeddruk, wat dan weer invloed heeft op het hart en de bloedvaten (zie ook 'snurken is niet altijd onschuldig). Indien een zenuwaandoening de oorzaak is van de centrale slaapapneu kunnen slikklachten, verandering van stem of algemene zwakte aanwezig zijn.
Mogelijke oorzaken van centrale slaapapneu hebben invloed op de werking van de hersencellen thv van de slaapkern in de hersenstam: polio, hersenontsteking, operaties of bestralingen thv de nek, hersenbloeding of zware artrose thv de hoge nek. Soms kan een verminderde werking van het hart gepaard gaan met centrale slaapapneu, een nazicht bij de hartspecialist is dan gewenst. Tenslotte kan een idiopatische centrale slaapapneu voorkomen: idiopatisch wil zeggen dat er geen oorzaak voor wordt gevonden.
De diagnose wordt gesteld door attent te zijn op de klachten, dikwijls door het verhaal van de bedgenoot en vooral door een slaaponderzoek in het slaap- waaklabo. Bij ernstige centrale slaapapneu is verder onderzoek naar de onderliggende oorzaken noodzakelijk. Een hartonderzoek, ademtest en scanners van het hoofd horen daar zeker bij.
Wat is de behandeling? In de eerste plaats worden de onderliggende oorzaken aangepakt, maar dikwijls is dit niet mogelijk. De volgende stap, zeker bij lichte vormen, bestaat uit een aantal aanpassingen van de levensstijl: vermijden van alcohol, geen medicaties die het zenuwstelsel onderdrukken zoals kalmeermiddelen of spierontspanners, vermindering van het overgewicht en stoppen met roken. Bij obstructieve slaapapneu kan geprobeerd worden om de persoon te verhinderen op de rug te slapen door bijvoorbeeld een tennisbal in te naaien in de rugzijde van de pyjama of het gebruik van mondstukken om de luchtweg op te houden.
Lukken deze maatregelen niet, dan kunnen medicijnen worden gebruikt die je aanzetten tot ademen, zoals lage dosissen Diamox (acetazolamide), dit wordt 1 uur voor het slapen gegeven, eerst 2 keer per week en indien nodig 3 tot 4 keer per week. Een andere mogelijkheid is CPAP: lucht wordt onder licht positieve druk via een masker toegediend. Indien nodig kunnen lage dosissen zuurstof worden gegeven. Recent zijn er ook (peperdure) ventilatoren ontwikkeld, zo verteld een van de longartsen me, die bij het wegvallen van de ademhaling actief beademen, net als bij iemand die op de intensieve zorgen afdeling beademd wordt, en verhinderen dan de adem stilvalt.
Dan is het mogelijk dat je last hebt van overmatige slaperigheid overdag.
Veel mensen beseffen niet eens dat ze er last van hebben, ze beschouwen het telkens indutten als een deel van hun leven. Daarbij ontstaan deze klachten soms heel geleidelijk, je zit ermee zonder dat het opvalt. Trouwens, ons hectisch leven geeft een groeiend probleem van onvoldoende slaap, is het dan verbazend dat je overdag om de haverklap in slaap valt?
Denk aan overmatige slaperigheid als je klachten hebt van vergeetachtigheid, moeheid, stemmingsschommelingen, aandachtsproblemen of het soms kort afwezig zijn. Hoe slaperig je bent kan worden gemeten met de Epworth Sleepiness Scaleen de Muliple Sleep Latency Test (MSLT, zie onderaan dit artikel).
Als we doordringen naar de oorzaken van overmatige slaperigheid, botsen we op dezelfde oorzaken die slapeloosheid geven. Meer info: klik hier. Een slechte slaap kan veroorzaakt worden door bijvoorbeeld pijn, opvliegers, prostaatklachten of spierkrampen. Ook stoornissen van het dag-nachtritme, medicaties of psychische aandoeningen kunnen een belangrijke rol spelen.
Het moeilijkste probleem stelt zich bij mensen die een onderbroken slaap hebben zoals bij slaapapneu (snurken met adempauzes). Je bent je er niet van bewust dat je voortdurend gedurende een korte periode wakker wordt, waardoor je overdag wel slaperig bent. Je moet immers ten minste 5 tot 6 minuten wakker blijven s nachts om er s morgens nog iets van te weten!
In dit laatste geval is de inbreng van je partner van levensbelang. Als je merkt dat je bedgenoot snurkt en korte adempauzes doet, waarbij je misschien de neiging voelt om hem (of haar) eens aan te stoten om de adem terug op gang te krijgen, dan moet je dit melden, zodat verder onderzoek kan worden gepland.
De juiste diagnose wordt gesteld door middel van een slaap-waakonderzoek, maar de volgende vragenlijst (ook STOP vragenlijst genoemd) kan je al op het goede pad brengen:
Snurk je luid?
Voel je jezelf moe of slaperig overdag?
Heeft iemand bemerkt dat je stopt met ademen tijdens de slaap?
wordt of werd je behandeld voor hoge bloeddruk?
Bij 3 of 4 ja antwoorden is verder onderzoek noodzakelijk.
Hoe werkt de MSLT (Multiple Sleep Latency Test)?
Als je erg slaperig bent zul je sneller indutten wanneer je overdag gaat liggen. Dit wordt op een gestandaardiseerde manier gemeten met de MSLT. Je mag dan gedurende de dag 5 keer een dutje doen, met tussen 2 dutjes telkens twee uur wakker zijn. Via een slaaponderzoek wordt elke keer gemeten hoeveel tijd je nodig hebt om in slaap te vallen, dit noemen we de slaaplatentietijd. Door dit 5 keer te doen kan een gemiddelde berekend worden en bekomen we een betrouwbare meting. Een voorwaarde hiervoor is dat je de week ervoor s nachts wel goed geslapen hebt!
Duurt het meer dan 10 minuten eer je in slaap valt, dan zit je goed, dit is een normale slaaplatentietijd. Slaap je binnen de 5 minuten in, dan duidt dit op een abnormale slaaplatentie, dit wil zeggen dat je lijdt aan overmatige slaperigheid overdag, wat verder onderzoek vraagt.
Bron: Recognizing and Treating Excessive Sleepiness in Primary Care: Characteristics and Consequences, Medscape August 2007-09-07
Excessive Daytime Sleepiness: A Problem Often Overlooked Sanford H. Auerbach, MD
Prof. Wirz-Justice concludeert dat stabiele dag-nachtritmes samengaan met een betere lichamelijke en geestelijke gezondheid. Zij breekt dan ook een lans voor een zo regelmatig mogelijke 24-uur routine, met overdag voldoende blootstelling aan licht, zeker s morgens wanneer onze inwendige klok het meest gevoelig is aan de invloed van licht.
Onderzoek naar verandering in lichaamstemperatuur bij het inslapen toonde dat onze handen en voeten warmer worden bij het slaperig worden. Zo vallen sommige mensen gemakkelijker in slaap als ze sokken dragen! Of had je dat al ondervonden? Ook door gewoon te gaan liggen als het bedtijd is zetten de kleine bloedvaatjes uit, wat een opwarming van de armen en benen geeft, die dan weer een gevoel van slaperigheid uitlokt. We spreken hier wel over de huidtemperatuur. Als de temperatuur binnenin je lichaam met een halve graad zakt is dit het ideale moment om onder de wol te kruipen.
Waarom voelen we ons in de loop van de dag slaperig worden? Sinds meer dan een eeuw proberen onderzoekers te vinden welke stof of combinatie van stoffen overdag worden opgestapeld en aanleiding geven tot slaperigheid.
Een stofadenosine is zon kandidaat. Als dan blijkt dat cafeïne de inwerking van adenosine tegengaat, begrijpen we al beter waarom we van enkele koppen koffie wakker blijven.
Misschien kan ook het opbouwen van een slaapschuld zo verklaard worden, gewoon een opstapeling van een aantal chemische bestanddelen.
bron: Highlights of the 21 st Annual Meeting of the Associated Professional Sleep Societes June 9-14, 2007; Minneapolis, Minnesota David N. Neubauer, MD
Robert Stickgold verklaarde dit nader tijdens het jaarlijks congres over slaap in Minneapolis in juni 2007. Slaap speelt een sleutelrol om dingen te blijven onthouden. Stickgold toonde aan dat mensen niet goed kunnen leren als ze te weinig slapen en dat niet alleen REM-slaap, maar ook diepe slaap erg belangrijk is om te kunnen leren. Tijdens onze slaap, legt hij uit, worden herinneringen versterkt en ingebed in het geheugen door het maken van samenhangen tussen deze herinneringen.
Slaap bevoordeelt de moeilijkste aspecten van het leren en filtert de informatie die het belangrijkste is.
PS Om te onthouden wat je geleerd hebt, moet je het wel eerst goed hebben doorgenomen, een ongelezen boek onder je hoofdkussen leggen helpt jammer genoeg niet.
De bijdrage van Dr. Armitage vond ik vond ik opmerkelijk, ze sprak over het verband tussen slaap en depressie.
Dr. Armitage ondervond dat kinderen die te weinig slapen een hoger risico hebben om in de toekomst depressie, angst, vroeg alcoholgebruik, of andere gedragsproblemen te ontwikkelen. Kinderen met een verstoorde slaap hebben een 7 keer groter risico om klachten van angst of depressie te krijgen in vergelijking met goede slapers. Kinderen met slaapproblemen op 6 jarige leeftijd hebben 2 keer meer kans om een depressie te krijgen op 11 jarige leeftijd.
Dit vind ik stevige argumenten om te waken over de slaap van onze kinderen en om er iets aan te doenals er slaapmoeilijkheden zijn.
bron: Highlights of the 21 st Annual Meeting of the Associated Professional Sleep Societes June 9-14, 2007; Minneapolis, Minnesota David N. Neubauer, MD
Slaapmedicatie: deel 5: vrij te verkrijgen medicatie
29-08-2007
Sommige medicamenten zijn vrij verkrijgbaar in de apotheek, toch kun je ze niet zomaar zonder risico innemen. Ze kunnen overgedoseerd worden als je er teveel van inneemt of door interacties met andere medicamenten. Omdat ze vlot beschikbaar zijn, het gevoel geven veilig te zijn en vermits ze soms weinig kosten, kunnen ze een efficiënte behandeling uitstellen, wat niet direct een voordeel is.
We nemen drie groepen onder de loep: antihistaminica, melatonine en valeriaan.
1. Antihistaminica (antiallergische medicatie) van de 1ste generatie. Ondanks het feit dat ze een kalmerende werking hebben zijn er maar weinig studies die aantonen dat ze een blijvende verbetering van de slaap geven.
Gezien hun bijwerkingen en invloed op andere medicaties worden ze niet aanbevolen bij oudere mensen. Naast ochtendsufheid en duizeligheid kunnen ze meer ernstige neveneffecten geven zoals het onvermogen om te plassen, verstopping van de darmen, zichtstoornissen en delirium.
Door er meer van in te nemen ga je niet beter slapen, maar wel meer neveneffecten ondervinden.
2. Melatonine Meer uitleg over de werking van melatonine is te vinden bij de bespreking van ramelteon en jetlag.
Er bestaan onvoldoende kwalitatief belangrijke studies die de werking van melatonine ondersteunen. Een kleine studie toonde bij mensen met een verlaat dag- nachtrime een verbetering van het inslapen aan. Een andere studie demonstreerde een verbetering in slaapduur en het inslapen, maar niet van de slaapkwaliteit.
Melatonine kan nuttig zijn bij het reizen naar andere tijdszones (jetlag), hoewel hier discussie over bestaat (meer info: klik hier). Om het effect te kunnen beoordelen bij jetlag en andere dag-nachttime problemen zoals shiftwerk zijn grotere studies noodzakelijk.
Bij normale dosissen is melatonine een veilig product. Bijwerkingen treden maar zelden op, toch zijn neveneffecten mogelijk, zodat voorzichtigheid geboden blijft.
3. Valeriaan Valeriaan wordt vaak gebruikt in de behandeling van slapeloosheid en angst. De FDA beschouwt het als 'algemeen gezien veilig' en de Duitse commissie heeft het goedgekeurd voor de behandeling van slaapstoornissen en spanningsklachten.
Studies bevestigen de werkzaamheid van valeriaan bij kortdurend gebruik. Het inslapen gaat sneller, je hebt het gevoel dat je beter slaapt en je wordt minder wakker 's nachts.
Valeriaan geeft geen gewenning, afhankelijkheid of slechter slapen bij stoppen. Het wordt goed verdragen en is veilig bij gebruik aan de normale dosissen. Wel moet je opletten bij mensen met een gestoorde leverfunctie en bij hartziekten (wegens kans op snel hartritme bij stopzetting behandeling) als je lange tijd valeriaan inneemt. Ook de combinatie met kalmeermiddelen kan best worden vermeden .
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Ramelteon Ramelteon heeft een gelijkwaardige werking als melatonine en is dus een totaal ander produkt dan de voorgaande. Het is echter nog niet bekend wanneer ramelteon in Europa op de markt komt.
Melatonine is een hormoon dat door je eigen lichaam wordt geproduceerd en beïnvloedt het dag-nachtritme. Het wordt vrijgesteld door een klein kliertje in de hersenen, namelijk de hypofyse (pijnappelklier). Als het donker wordt, en je ogen vanger minder licht op, vertrekt een signaal vanuit het netvlies dat resulteert in de vrijstelling van melatonine. Deze verhoging van melatonine in het bloed veroorzaakt slaperigheid en vertelt ons lichaam dat de nacht aanbreekt.
De meeste studies tonen een verbetering van het inslapen en een verhoging van de totale slaaptijd, maar het aantal keren wakker worden en het idee over de slaap waren echter niet significant verschillend van placebo.
Het besluit van 'Pharmacoselecta' biedt ons een goede indruk over de plaats van ramelteon: Zij concluderen dat ramelteon effectief lijkt als inslaapmiddel, zij het dat de werking bescheiden is. Een sterk punt is dat de bijwerkingen vergelijkbaar zijn met placebo. De gepubliceerde informatie over ramelteon is echter mager. Daarom verdienen, in die gevallen dat de bijwerkingen geen probleem zijn, benzo's, gezien prijs en ervaring, de voorkeur. Wanneer bijwerkingen wel een probleem vormen, is vooralsnog zolpidem de eerste keus.
Trazondone
Voor meer details over de volledige bijsluiter van trazodone, klik hier.
Trazodone (bvb Trazolan) is een antidepressivum met kalmerende werking, en wordt almaar meer voorgeschreven voor de behandeling van chronische slapeloosheid, ondanks dat het niet goedgekeurd is door de FDA als slaapmiddel. Factoren die hierin een rol spelen zijn onder andere het idee dat er minder bijwerkingen zouden zijn, de lage kost en het feit dat je het kunt blijven doornemen.
Echt stevig bewijs via degelijke studies dat de werking van trazodone ondersteunt, ontbreekt echter. De belangrijkste bevindingen zijn een verbeterde slaapkwaliteit gedurende de eerste 2 weken, maar niet gedurende de derde week en een vermindering van het 's nachts wakker worden. Er werd geen verbetering gezien van het inslapen of van de totale slaaptijd.
De belangrijkste bijwerkingen zijn hoofdpijn en slaperigheid overdag. Ook duizeligheid, droge mond, misselijkheid en/of overgeven, moeilijke stoelgang, lage bloeddruk en zichtsproblemen worden beschreven.
Zelden treden meer ernstige bijwerkingen op zoals hartritme- of hartdoorbloedingsstoornissen. Vooral bij ouderen of bij mensen met reeds bestaande hartklachten moet hier voldoende aandacht aan worden besteed.
Voor wie wil afbouwen van benzodiazepines (voorstel afbouwschema, klik hier) is Trazodone een goed alternatief. Het is immers minder verslavend en heeft minder impact op de slaaparchitectuur dan benzodiazepines. Wie hoge dosissen benzo's of zolpidem inneemt neemt eerst trazodone er bovenop en vermindert dan de hoeveelheid benzo's of zolpidem.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Na zolpidem nemen we in dit artikel de 2 andere Z-slaapmiddelen onder de loep: zalepon en zoplicone.
Zalepon (bvb sonata) werkt net als zolpidem selectiever op slaap dan de klassieke benzodiazepines. Het werkt erg kort, na 1 uur is de helft van dit product reeds uit het lichaam verwijderd, zodat het vooral nuttig is bij inslaapproblemen.
Zaleplon geeft minder verstoring van het geheugen en de spierwerking dan zolpidem. Hoofdpijn wordt het meest gemeld als bijwerking, andere neveneffecten komen maar voor bij een klein percentage van patiënten, en als ze ontstaan zijn ze ook sneller verdwenen dan bij zolpidem.
Eszopiclone wordt als laatste Z-produkt besproken in het artikel van Pharmacotherapy, het is een variant (S-isomeer) van zoplicone, beter gekend als imovane. Ook dit produkt werkt selectiever op slaap dan de benzodiazepines, maar in minder mate dan zolpidem en zaleplon.
Uit studies blijkt eszopiclone niet alleen het inslapen te verbeteren, maar evengoed het doorslapen als de totale slaaptijd. Het geeft minder naeffecten de dag erna.
Typisch voor dit produkt is de kans op een onaangename smaak in de mond, dit komt namelijk voor bij 34% van de gebruikers. Verder kan ook hoofdpijn of duizeligheid optreden. Bij langer gebruik werd geen gewening vastgesteld en evenmin ontweningsverschijnselen na het stoppen.
Zijn deze Z-slaapmiddelen zoveel beter dan de klassieke benzo's? We zullen kijken wat de officiële aanbevelen hierover besluiten.
Het Brits Nationaal Instituut voor Gezondheid concludeert dat er onvoldoende bewijs is om onderscheid te maken tussen de benzo's en Z-slaapmiddelen, betreft efficiëntie, bijwerkingen of risico op afhankelijkheid. De Z-slaapmiddelen dienen met dezelfde voorzichtigheid te worden genomen als de benzo's. (zie: www.prodigy.nhs.uk/insomnia )
De Nederlandse standaard biedt de keuze aan tussen de 2 groepen.
Het besluit in de belgische Folia van oktober 2002 luidt: er zijn geen argumenen dat de z-slaapmiddelen doeltreffender zijn dan de benzo's. Bovendien is hun bijwerkingsprofiel vergelijkbaar, met inbegrip van tolerantie en afhankelijkheid ( zie: www.bcfi.be Folia, oktober 2002).
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Zolpidem (stilnoct bvb) is een van de drie zogenoemde Z-slaapmiddelen en is uit die groep het meest gebruikte. De andere twee zijn zaleplon (sontata bvb) en zopicone (imovane bvb), we komen hierop terug in een volgend artikel.
Zolpidem werkt snel en kort, het versnelt het inslapen en verhoogd de totale slaaptijd. Nochtans bewijst slaaponderzoek dat het aantal keren dat je 's nachts wakker wordt niet verschilt van placebo.
Hoewel studies mekaar tegenspreken, heeft een grote multicenter studie aangetoond dat het plots stoppen met zolpidem net zoals de benzo's aanleiding kan geven tot ontwenningsverschijnselen en terug slechter slapen.
Tip: Als je wil stoppen met slaapmedicatie, bouw ze geleidelijk af en oefen intussen de niet-medicamentueze aanpak van slapeloosheid. Een soldaat stuur je toch ook niet ongeoefend en zonder wapens naar de strijd. Het zelfhulpboekje 'Uitgeslapen wakker worden' helpt je door deze moeilijke periode heen.
Om gewenning en onafhankelijkheid bij langer gebruik te voorkomen kan een intermittente inname worden uitgeprobeerd. Je neemt dan vijf dagen na mekaar zolpidem en vervolgens twee nachten niets (of een placebo).
Zolpidem poogt meer selectief op slaap te werken en zou minder bijwerkingen moeten geven dan de klassieke benzodiazepines. Nochtans is het lijstje mogelijke bijwerkingen lang: hoofdpijn, ochtendsufheid, moeheid en duizeligheid komen het meest voor. Verder wordt in mindere mate beschreven: sufheid overdag, gebrek aan werkzaamheid, verwardheid, desoriëntatie, dwanggedachten, delirium en zelfs psychose.
Sommige mensen durven 's nachts een tweede tablet innemen als ze niet goed kunnen slapen. Dit is niet zo'n goed idee, omdat twee tabletten zolpidem de ademhaling onderdrukken en bij mensen met slaapapneu het zuurstofgehalte in het bloed doet dalen.
Indien maximaal 1 tablet wordt genomen, lijkt er geen negatief effect op het functioneren overdag en is de kans op afhankelijkheid, gewenning of slechter slapen na het stoppen eveneens minimaal.
Wat is nieuw? Vormen van zolpidem met een vertraagde vrijstelling worden uitgeprobeerd, maar er bestaan op dit moment nog geen studies die het effect hebben vergeleken met het klassieke tablet.
In een volgend artikel komen de twee andere Z-slaapmiddelen zaleplon en zopicloneaan bod.
Welke conclusies trekt het artikel in 'Pharmacotherapy' over de verschillende soorten slaapmedicatie? In dit eerste deel bespreken we de benzodiazepines; de andere mogelijkheden komen volgende keer aan bod.
Benzodiazepines zijn eerste keuze in de korte termijnbehandeling van acute slapeloosheid. Ze verbeteren de snelheid van inslapen en het doorslapen. Er is echter geen bewijs van of ze blijven werken bij langdurig gebruik.
In een meta-analyse, gepubliceerd in 2000, werden 45 placebo gecontroleerde studies tussen 1966 en 1998 op de rooster gelegd. Daaruit bleek dat benzodiazepines geen verbetering zouden geven van de inslaaptijd! Er was wel een significante verbetering van de totale slaaptijd. Of dit klopt of niet, het doet in elk geval wel nadenken.
Welke bijwerkingen worden beschreven? Benzodiazepines verstoren de slaaparchitectuur, ze geven minder diepe slaap en REM slaap (nodig voor lichamelijk en geestelijk herstel). Ze kunnen sufheid overdag geven, ze verminderen de intelectuele prestaties en het geheugen. Bij stoppen geven ze ontwenningsverschijnselen en herval van slapeloosheid, met soms tijdelijk slechter slapen dan ervoor. Verder bestaat een verhoogd risico op vallen bij bejaarden.
Wat het meest voorkomt is ochtendsufheid, duizeligheid en hoofdpijn. Sufheid overdag komt vooral voor bij gebruik van langwerkende producten.
Triazolam en lorazepam (Loramet bvb) zijn de twee benzo's die het meest geassocieerd zijn met geheugenstoornissen. Dit is wel voer voor discussie, want lorazepam wordt zeer veel gebruikt en wordt trouwens aangeraden door de richtlijn wegens zijn half-lange werkingsduur.
Mijn conclusie: hoewel benzo's bewezen hebben dat ze werken, moeten we ons er bewust van zijn dat ze gepaard kunnen gaan met een hele reeks bijwerkingen. Zeker op oudere leeftijd kunnen deze bijwerkingen meer tot uiting komen omdat je nieren en of lever de producten minder sneluit je lichaam verwijderen. Over de werkzaamheid bij langdurig gebruik bestaat geen bewijs.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Welke technieken werden verder op de rooster gelegd in het overzichtsartikel in 'Pharmacotherapy'?
Relaxatietherapie grijpt in op de overprikkelbaarheid als gevolg van stress en spanningen. Er bestaat echter niet voldoende bewijs dat het gebruik van relaxatie ondersteunt indien dit de enige behandeling is bij slapeloosheid. Relaxatie is wel nuttig als het samen wordt gebruikt met slaapeducatie, slaaphygiëne en stimuluscontrole. Met relaxatie bedoelen we technieken zoals progressieve spierrelaxatie, meditatie, ademhalingsoefeningen en autosuggestie.
Cognitieve therapie bespreekt de soms onrealistische verwachtingen over slaap (zie ook niemand slaapt in één trek tot 's morgens) en de misvattingen over slapeloosheid.
De combinatie van gedragstechnieken en cognitieve therapie heeft bewezen om langer durende verbeteringen te geven, vooral om sneller in te slapen, dan gedragstechnieken of medicatie alleen!
Cognitieve gedragstherapielijkt bij ouderen (60+) effectief voor problemen bij regelmatig wakker worden tijdens de slaap.
De voordelen van niet-medicamenteuze behandeling zijn onder andere het gebrek aan bijwerkingen en het bewijs van een betere slaap voor ten minste 6 maanden.
Wat zijn dan de drempels om niet iedereen te behandelen zonder gebruik van medicatie? Het gebrek aan opgeleide zorgverleners in cognitieve gedragstherapie, de hogere kost van behandeling, het idee dat medicatie beter werkt, en het feit dat de behandeling tijdsintensief is. Daarnaast is er voldoende motivatie en aanmoediging va nde slapeloze nodig omdat het iets langer duurt voor je resultaat boekt.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Voor meer uitleg over de combinatie van slaapeducatie, slaaphygiëne, stimuluscontrole en relaxatie door middel van autosuggestie, zie: het boek 'Uitgeslapen wakker worden' www.standaarduitgeverij.be/medisch
Een groot aantal studies hebben aangetoond dat de aanpak zonder medicatie doeltreffend is in de aanpak van slapeloosheid.
Dit is te lezen in een groot overzichtsartikel in 'Pharmacotherapy', een toonaangevend medisch tijdschrift.
Welke technieken hebben we tot onze beschikking?
Stimuluscontrolewordt gebruikt om de conditionering te doorbreken indien je je gespannen voelt in bed. Als je na 20 minuten nog niet slaapt moet je opstaan om iets ontspannends te doen en je gaat pas terug naar bed als je je slaperig voelt.
Slaaprestrictie beperkt de tijd die je in bed doorbrengt tot het aantal uren dat je effectief slaapt. In het begin ga je dus veel later slapen dan je gewoon bent.
Stimuluscontrole en slaaprestrictie hebben aangetoond superieur te zijn aan placebo en even effectief als medicatie om sneller in slaap te vallen en naar totale slaaptijd toe.
Slaaphygiëne omvat een aantal aanbevelingen om beter te slapen. zie ook: tips om beter te slapen. Probeer rond hetzelfde uur op te staan. Gebruik de slaapkamer alleen om te slapen of te vrijen. Zorg voor een aangename temperatuur in je slaapkamer, voldoende verduistering + geluidsisolatie Ontwikkel een ontspannende routine (slaapritueel) een uur voor het slapengaan. Doe regelmatig aan lichaamsbeweging, maar niet de laatste uren voor het slapengaan. Vermijd het gebruik van alcohol, caffeïne of nicotine, vooral de laatste uren voor het slapen. Vermijd zware maaltijden voor het slapengaan. Doe liefst geen dutjes overdag. Vermijd dat je gestoord wordt net voor bedtijd. Zet de klok niet in het zicht, zodat je vermijd om er telkens naar te kijken. Vermijd om lang in je bed wakker te liggen (meer dan 20 minuten).
Een slechte slaaphygiëne is zelden de oorzaak van langdurige slapeloosheid, en het verbeteren van een foute slaaphygiëne alleen is niet voldoende om zware slapeloosheid te genezen. Het kan wel een verstoorde slaap laten aanslepen en een spontaan herstel verhinderen.
Daarom is een goede slaaphygiëne altijd de eerste stap in de behandeling van een verstoorde slaap, wat ook de oorzaak mag zijn.
In het volgend artikel wordt de niet-medicamenteuze aanpak verder besproken.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Ondanks het feit dat slapeloosheid vaak voorkomt en dat er verscheidene behandelingsmogelijkheden zijn, krijgt slechts een klein percentage van de slapelozen een aangepaste behandeling.
Dit komt gedeeltelijk omdat hij of zij er zelf iets aan probeert te doen. Sommigen drinken alcohol, anderen gebruiken een vrij te verkrijgen medicatie zoals bepaalde anti-allergische pillen, kruidenproducten of melatonine.
Daarnaast is er dikwijls een een gebrek aan goede communicatie tussen arts en patiënt. De meeste mensen met slaapmoeilijkheden praten er niet over met hun arts en minder dan 50% van de artsen vraagt ernaar bij hun patiënten. Volgens het artikel in Pharmacotherapy komt dit omdat ze de indruk hebben dat er geen efficiënte behandelingen zijn en door het ontbreken van vlot hanteerbare 'tools' om de diagnose te stellen.
Voor de diagnose van slapeloosheid is het nuttig om de medische voorgeschiedenis te overlopen, om te kijken naar eventuele psychische problemen, gebruikte medicaties, en de familiale voorgeschiedenis.
Factoren zoals 'hoe vaak', 'hoe erg', en 'hoe lang' het slaapprobleem bestaat en wat de gevolgen zijn moeten in het oog worden gehouden om een behandelingsplan op te stellen. De behandeling dient niet alleen rekening te houden met de klachten op zich, maar zeker ook met de onderliggende oorzaken.
Conclusie: als je met een slaapprobleem zit, praat er dan over met je arts. Neem het zelf voldoende ernstig, en breng het niet langs je neus weg ter sprake op het einde van een raadpleging voor andere problemen, maar ga specifiek voor dit probleem naar je arts, indien mogelijk op afspraak, zodat er voldoende tijd voor kan worden vrijgemaakt.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Ik heb een fantastisch artikel gevonden uit een vooraanstaand tijdschrift 'Pharmacotherapy', waarbij een grote medische database, de 'Medline' doorzocht is naar studies over slaapproblemen over de laatste tien jaren. Uit die gegevens en uit verslagen van recente congressen over slaap werd dan een overzicht gedistilleerd, en hieruit heb ik de interessantste onderdelen gekozen om de volgende weken op mijn blog te zetten.
Naast het negatief effect heeft op de levenskwaliteit, hebben verschillende studies aangetoond dat slapeloosheid geassocieerd is met een verminderde lichamelijke en geestelijke gezondheid. Ook een verhoogd gebruik van medische zorgen is aangetoond. (zie ook: wat zijn de gevolgen van slapeloosheid)
Daarnaast bestaat er ook een verband met meer specifieke zieken zoals hartproblemen, ziekte van Parkinson en rheuma. Een betere slaap gaf een verbetering van de algemene toestand.
De volgende paragraaf uit de studie spreekt nog meer tot de verbeelding. De economische impact van slapeloosheid ten gevolge van afwezigheid op het werk, verminderde productiviteit, schade door ongevallen, en het verhoogd gebruik van medische zorgen, wordt geschat op 100 miljard dollar per jaar.
bron: Therapeutic Options for Sleep-Maintenance and Sleep-Onset Insomnia Anna K. Morin, Pharm.D. et all Pharmacotherapy 2007;27(1): 89-110
Het is een goed moment om een overzicht te bieden van de aanpak van slapeloosheid, met verwijzingen naar onderdelen die meer in detail in mijn blog aan bod kwamen.
Bij vermoeden van snurken met ademstilstand, in sommige gevallen van rusteloze benen of nachtelijke spiersamentrekkingen is verdere verwijzing naar een slaap- waakcentrum nodig. video slaap- waakonderzoek
STOPPEN MET SLAAPMEDICATIE ?: 
