De diaken is een engel

De diaken als ‘engel’ in de schilderkunst

In Schoutte, Roger van en Patoul, Brigitte de (red.), De Vlaamse primitieven, Eerste druk: 1994;tweede druk,1995, Davidsfonds, Leuven, 1994, plaatste Lievens-De Waegh Marie-Léopoldine, een artikel onder de titiel De onderwerpen, (p. 183 – 215. Ik citeer hier uit blz.212 : “In de middeleeuwen kan alles een symbolische waarde krijgen.(…) Alles, tot de liturgische kleding van de engelen toe, verwijst symbolisch naar de eucharistie. De alben of de koormantels van de diakens maken hen tot assistenten van de plechtige hoogmis, die eeuwig door Christus opgedragen wordt sinds zijn menswording. In de 15^de-eeuwse schilderkunst zitten zoveel symbolen dat we ze hier onmogelijk kunnen opsommen; we verwijzen dan ook graag naar de iconografische naslagwerken.”

Aldus Marie-Léopoldine Lievens-De Waegh.

In een artikel van B.Koet, De diaken als verkondiger. Een drieluik over het diaconaat, verwijst de auteur eveneens naar de voorstelling van diakens als engelen. Ik ging op zoek in bovenstaande boek, De Vlaamse Primitieven. Hieronder vind je het resultaat van mijn speurtocht.

p. 140: Meester van de Morrissontriptiek, ‘Morrissontriptiek’, middenpaneel, Toledo (Ohio), Museum of art. Hier: dalmatiek

p. 257: Meester van Flémalle, ‘Annunciatie’, middenpaneel van de ‘Merodetriptiek’. New York, Metropolitan Museum of Art. Hier: albe en diakenstool.

p. 350: Rogier van der Weyden, ‘Columba-altaarstuk’. München, Alte Pinakothek; Links de ‘Annunciatie’. Hier albe en diakenstool.

p. 564: Albrechts Bouts: ‘Triptiek van den Tenhemelopneming van Maria’. Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Hier: albe en diakenstool.

Is de diaken een ‘engel’?

Oppassen met onze bepaling (definitie) van het woord ‘diaken’

In Bijbelse tijden gaf men niet zo maar een definitie (be-paling) zoals wij nu doen. In plaats van een poging, om een exacte beschrijving van een bepaald begrip te geven, werd door een aantal woorden naast en door elkaar te gebruiken een sfeer opgeroepen waaruit het aan te duiden begrip langzaam oprees.

Een van die woorden die in het oude Griekenland niet zomaar te definiëren viel, maar in de context betekenis kreeg is diakonos. De exegeten Collins, Fabien Blanquart en Hentschel laten zien, dat de vaak voor gangbaar gehouden betekenis van “nederige dienst” niet houdbaar is. Woorden als diakonie en diakonos hebben blijkbaar geen precieze grondbetekenis, maar krijgen betekenis wanneer ze “vast komen te zitten” in een context. Juist dit drijvend karakter maken die woorden geschikt om gebruikt te worden in zeer verschillende contexten.

De drie exegeten schetsen drie enigszins verschillende betekenisvelden van de diakon-stam: (1) “boodschap”; (2) “bemiddeling” of “agentschap” en (3) “dienst en verzorging”. Het gemeenschappelijk element daarbij is een activiteit van een “in-between” soort. De grondbetekenis zou zo iets zijn als “bemiddeling en opdracht in de naam van een opdrachtgever”. Diakonia is dan “mandaat, zending, missie”. Het woord diakonia werd dus niet gebruikt om een nederige functie aan te duiden, maar wees vaak juist op een zekere erefunctie. Het was niet een woord uit de volkstaal, maar het behoorde eerder tot de meer formele taal en werd bijvoorbeeld ook in een religieuze context gebruikt.

Is de voorstelling van de engel als diaken in de schilderkunst terecht?

Wanneer er in de vroege Kerk sprake is van diakens, dan blijft zijn binding met het Evangelie van belang. Deze binding heeft op een heel bijzondere manier de iconografie van engelen in de schilderkunst van de middeleeuwen bepaald. Die iconografie is echter niet voor iedereen op het eerste gezicht duidelijk. Wie er oog voor heeft, zal telkens weer engelen afgebeeld zien als diakens. (Zoals omgekeerd de diaken soms vergeleken wordt met engelen. Deze vergelijking komt veel voor in de oosterse tradities.)

Wij citeerden reeds Marie-Léopoldine Lievens-De Waegh:“In de middeleeuwen kan alles een symbolische waarde krijgen.(…) Alles, tot de liturgische kleding van de engelen toe, verwijst symbolisch naar de eucharistie. De alben of de koormantels van de diakens maken hen tot assistenten van de plechtige hoogmis, die eeuwig door Christus opgedragen wordt sinds zijn menswording.”

Ook Thomas Sternberg wijst er af en toe op dat een engel in de middeleeuwen liturgische kledij krijgt. Steinberg meent dat de verbinding met liturgische taken er ook toe geleid heeft dat engelen werden afgebeeld in historische gewaden. Hij wijst erop dat dalmatiek en koormantel geliefkoosde liturgische kledingstukken waren. Waarom een diaken liturgische kleren krijgt en waarom de engel dan juist een diakenstool draagt en een dalmatiek, het liturgische gewaad bij uitstek van de diaken, wordt echter niet uitgelegd door Sternberg.

Mij stelling nu is, in navolging van B. Koet (Ik speel hier al heel de tijd pikkedief!), dat de engel een diakengewaad krijgt omdat zijn functie in hoge mate verwant is aan die van een diaken. Het zal genoegzaam bekend zijn dat in het Hebreeuws en in het Grieks het woord dat engel aanduidt ook gewoon boodschapper kan betekenen. Wanneer in Lc 9, 52 Jezus zijn boden voor Zich uitzendt, dan zou je dat ook kunnen vertalen: Hij zendt zijn engelen. Pas Hiëronymus gaat een onderscheid maken tussen een boodschapper van mensen (een nuntius) en een boodschapper van God. In het tweede geval gebruikt hij een Latijnse vorm van het Griekse woord angelos: dat wordt dan angelus. Zo is de engel dus vooral iemand die een boodschap komt brengen.

Hierboven zagen we dat een diakonos ook boodschappen overbrengt. Dat hij een go-between is tussen hemel en aarde, de hermeneut van goddelijke boodschappen.

Dus: de voorstelling van engelen als diakens heeft diepe bijbelse wortels!

Diaken Maurice Temmerman