Het is een van de bekendste en belangrijkste zinnen uit de Bijbel: “Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen.” Jezus spreekt die woorden met zijn laatste krachten uit aan het kruis, voordat hij zijn geest in Gods handen legt. Het is een zin die de hele lijdensweg van Christus een diepere betekenis geeft; een zin die de essentie van het christendom in zich draagt: de universaliteit van de vergeving.

In haar invloedrijke boek De menselijke conditie omschrijft Hannah Arendt Jezus niet zonder reden als ‘de ontdekker van de rol van vergeving in menselijke relaties’. Daarmee is de betekenis van Christus en Pasen veel groter dan de loutere kwestie of iemand al dan niet gelovig is. Pasen overstijgt geloof. Het is de hernieuwde hoop na het lijden. Pasen draait om de universele menselijke verbondenheid en de vergeving van onze universeel menselijke gebrekkigheid.

Menselijke relaties zouden ondenkbaar zijn zonder vergeving. Dat geldt voor onze persoonlijke levens, evenals voor het maatschappelijke en politieke domein. Daar zijn veel voorbeelden van. Dat Duitsland na de Tweede Wereldoorlog normale, vredevolle relaties met zijn buurlanden kon ontwikkelen, was een werk van jaren; een werk van boetedoening en vergeving. Dat proces is vereeuwigd in het iconische beeld van de ‘knievalkanselier’: Willy Brandt die in 1970 in Warschau op de knieën gaat als teken van berouw om het leed dat nazi-Duitsland Polen heeft aangedaan. Zuid-Afrika heeft de bladzijde van de apartheid omgedraaid na de verzoeningscommissie onder impuls van vergevingsprediker aartsbisschop Desmond Tutu. Vergeving is een voorwaarde voor vrede.

Waar Duitsland een decennialang proces doormaakte in het aanschijn van zijn wandaden, heeft Rusland nooit boete moeten doen voor de miljoenen mensen die in goelags zijn gestorven, voor de miljoenen slachtoffers van Ruslands dodelijkste exportproduct: het communisme. En kijk: waar het vergevingsproces ontbreekt, ontbreekt ook de duurzame vrede.

Nog iedere week, zo niet iedere dag, vallen er burgerdoden in Oekraïne. We kijken niet meer op van de nieuwsberichten. Enkele dagen geleden nog: “Achttien doden, onder wie zes kinderen bij bombardement op woonwijk’. Is dat allemaal te vergeven? In haar aangrijpende reisdagboek Charkiv diary beschrijft de Oekraïense journaliste Tetjana Teren haar bezoek aan de zwaar belegerde stad. Veel gebouwen liggen in puin, andere staan toch nog overeind, omdat ze uit gewapend beton zijn opgetrokken.

Teren beschrijft ook hoe Rusland de Oekraïense cultuur probeert te vernietigen door materieel erfgoed te vernielen, zoals het ‘Slovo-huis’. In maart 2022 raakte het zwaar beschadigd door Russische raketten en artilleriegranaten. Slovo is een van de symbolen van de Oekraïense culturele renaissance van de jaren 20 van de vorige eeuw. Het huis was dé ontmoetingsplaats voor prominente schrijvers en kunstenaars. Na de Holodomor (de Oekraïense hongersnood) en de genocide op het Oekraïense platteland ging Stalin verder met het uitmoorden van de Oekraïense cultuurdragers. De korte opleving van de Oekraïense cultuur in de jaren 20 werd zo veelzeggend “de geëxecuteerde renaissance”.

Het zal niet vergeven worden, schrijft Teren. “Rusland probeert al eeuwenlang Oekraïense steden te russificeren. Het heeft onze kunstenaars gemarteld en vermoord. Het heeft de namen van zijn culturele, politieke en militaire figuren aan onze straten opgedrongen. Maar het geheugen is als het gewapende beton van Charkiv: de muren zijn zo sterk dat ze ons niets laten vergeten en vergeven.”

Essentiële voorwaarden voor vergeving zijn schuldbesef en boetedoening van de dader. Dat benadrukken zowel Arendt als de Franse filosoof Vladimir Jankélévitch in hun beschouwingen over vergeving. Zij vinden de notie van het onvergeeflijke even belangrijk als die van vergeving zelf. Onvergeeflijk waren voor hun de nazimisdadigers die geen berouw om hun daden betuigden. Toch opent Christus aan het kruis ook de mogelijkheid om vergiffenis te schenken aan hen die niet eens beseffen wat ze doen, die zich het kwaad van hun daden niet eens realiseren. Maar is dat écht mogelijk? Zou Oekraïne op een dag Rusland kunnen vergeven, ook als de agressor alweer geen spijt betuigt? Ik betwijfel het. En wanneer de wapens uiteindelijk zwijgen, zal er nog lang geen vrede zijn. 

Ik was elf toen ik de laatste keer een kruisweg heb bijgewoond. Ik herinner me dat het erg lang duurde en dat je de hele tijd moest blijven staan, ongetwijfeld om een beetje inlevingsvermogen op te wekken met wat Christus had ondergaan. Op de tiende statie staat hoe Christus van zijn kledij wordt beroofd, als hij op de plaats van terechtstelling is aangekomen. De scène symboliseert dat de redder van de mensheid door diezelfde mensheid van alle waardigheid wordt gestroopt. Mensen die in het openbaar worden uitgekleed, zijn als honden die worden aangekleed: de vernedering is bijna tastbaar.

Het is voor de schrijver Elias Canetti een reden om het katholicisme bij de klaagreligies onder te brengen. De collectieve herdenking van de vernederingen van een volk, of van zijn leiders, zien we ook in onze tijd nog vaak terug, en leidt makkelijk tot collectieve wraakgevoelens en andere negativiteit. Om die reden leek het me zinvol om na te gaan of er nog een andere betekenis is te vinden in de scène van de kledingroof.

In het Nieuwe Testament staat niet dat de kleren worden afgenomen, maar dat de soldaten erom dobbelen. Dat is een verwijzing naar Psalm 22, waarin deze voorspelling staat: “Ze verdelen mijn kleren en werpen het lot om mijn gewaad.” Toen van de bestaande bedevaart naar Jeruzalem een thuisbioscoopversie gemaakt werd voor de Europese kerken, verschoof de aandacht van het dobbelen naar het afnemen van de kledij. Oorspronkelijk werd het verdelen zelf van de kledij niet als een vernedering gezien, want bij executies waren de bezittingen van de veroordeelde standaard een verloning voor de soldaten. Het dobbelen, daarentegen, verwijst naar het weggooien van de principes waarvoor Christus opkwam: morele richtlijnen worden vervangen door het lot. Wie een beetje naar Christus geluisterd had, zou zijn kleren eerlijk verdelen, of aan een arme geven, maar er zeker niet om dobbelen.

Dat inzicht kan ook nu nog iedereen helpen. Als je al het goede dat je overkomt, alleen nog ziet als louter toeval, wordt het minder zinvol om ernaar te streven en kun je er niemand voor bedanken. Ook als een ander iets goeds voor jou doet, verbleekt dat ineens tot een toevallig samengaan van ieders eigenbelang. Je kunt niet ontkennen dat toeval bestaat, maar als je alleen toeval kunt zien, dan mis je een zintuig voor gevoelens van hoop, dankbaarheid, plicht, geloof, en nog een heel circus aan deugden.

Maar ook de versie met de focus op de vernedering van het uitkleden kun je nog als een positieve metafoor zien. Daarin wordt ook het moment herdacht waarop Jezus, zoals beloofd, gelijk wordt aan “de minste van zijn broeders”. Het zet hem op gelijke voet met een hulpeloze baby, een willoze zwakzinnige, of een oudje dat gewassen moeten worden. Voor een gelovige is het een teken van zijn goedheid voor de armen, maar ook voor de ongelovige zit hier een stukje levenswijsheid. In Filosofische kruimels ziet Søren Kierkegaard in die gelijkwording met de verschoppeling een les over hoe wij, nietige mensen, moeten omgaan met dingen die we als absolute waarheid ervaren.

Stel dat er een soort algemene waarheid zou bestaan, dan zou die niet als kennis tot ons kunnen komen. We zouden kennis van het absolute niet begrijpen en pakweg een ervaring van eeuwigheid niet eens overleven. De enige manier waarop een algemene waarheid ons kan bereiken, is de ervaring dat ze zich ‘wil laten kennen’. En dat kan alleen doordat ze zich laat verfrommelen tot we kunnen voelen dat ze om ons geeft. Om oprechte liefde te kunnen tonen aan een nietige mens, volstaat het niet dat God zich als nietig mens zou voordoen, hij moest alles doorstaan dat de laagste der dienaren moet lijden. Zo is het ook met de waarheid. Wie beweert een of andere algemene waarheid te kennen, vergeet dat hij alleen de verfrommelde versie kan zien, en miskent dat hij er alleen toegang toe heeft omdat die waarheid zelf alle mensen liefheeft. Dat is een dwingende les in bescheidenheid voor al wie graag de waarheid verkondigt

Onlangs zat ik in de kantine van een Brussels kantoor. Van thuis had ik boterhammen meegebracht en ik schoof aan voor soep. Dat smaakt altijd en voor 50 cent kun je niet sukkelen. De vriendelijk-verlegen kantinemedewerkster schonk aan de lopende band wortelsoep in witte koppen.

Ik vereffende mijn schuld bij de onthaalmedewerkster die door personeelstekort ’s middags de balie voor de kantinekassa verruild had, en schoof daarna mijn grijze dienblad op een lege reftertafel. De andere stoelen raakten gevuld. Iemand had een salade besteld, iemand anders smeerde kipsla met dille op een tijgerpistolet, nog iemand at ook soep. “Ik dacht dat tenminste de soep lekker zou zijn, maar ze lijkt nergens naar. Te veel prei en selder.”

Ik zweeg, ik heb geleerd om op mijn eigen bord te kijken. Ik dacht even dat je toch kon verwachten dat er prei en selder in zouden zitten. Zeker omdat selderij op het bordje met allergenen was vermeld dat naast de stapel soepkommen stond. Toegegeven, de soep miste zout, maar dat stond binnen handbereik.

Een paar tellen later volgde een andere gedachte: hoe het toch in godsnaam mogelijk is dat een mens het leven graag op z’n slechtst ziet. Het was niet voor het eerst dat ik dat dacht.

Een paar weken eerder had onze dochter een verkoudheid onder de leden. Haar lichaam aarzelde of koorts maken nodig was. Haar neus droop vervelend. De huid eronder prikte. De eerste dag was haar moraal opperbest, maar de tweede ochtend vormde haar gezicht zich naar een emoji: mondhoeken omlaag, wenkbrauwen omhoog. “Het gaat echt niet”, zei ze. Als een volleerde volwassene deed ze alsof ze iets vreselijks verduurde.

Ik ging zitten op de deken waarin ze gewikkeld was en vertelde dat haar hoofd een machtig ding is. Dat ze daarmee kon bepalen of ze de verkoudheid erger maakte of minder erg. Welke van de twee opties ze ook zou kiezen, ze zou het geloven. Ze kon haar wilskracht maar beter inzetten om miserie te relativeren, legde ik uit. Ze knikte en de emoji verdween, ze stemde in met een spelletje Uno en een kop thee. Ze is vijf, dus ik was tevreden met het tussentijdse succes.

Blijkbaar kan ik een kleuter makkelijk duidelijk maken wat ik aan een volwassen mens nauwelijks uitgelegd krijg. Macht is kunnen kiezen of je een probleem groter of kleiner maakt. Als je de eerste optie neemt, kies je ervoor om meer te lijden. Waarom zou je dat doen?

Op mijn minst genadige momenten denk ik dat veel mensen lijden wel lekker vinden. Je krijgt er medelijden voor terug en dat kun je gretig oplikken. Het smaakt zo zoet. En na een extra rondje spiegelen en reflecteren wordt medelijden zelfmedelijden, nog zo’n negatieve emotie with benefits. Die drievuldigheid – lijden, medelijden, zelfmedelijden – is misschien al heel lang een verwrongen ideaal. Het dagelijkse bestaan wordt dan als dolorosa en lacrimosa ervaren: een lijdensweg en een tranendal. In plaats van de lichtheid en vreugde te cultiveren die ook in elke dag zitten.

Wie waagt het vandaag om vrolijk te zijn? Wie durft te zeggen wat meevalt in plaats van wat tegenvalt? Wie kiest resoluut om vaker te glimlachen dan te zuchten? Het is niet moeilijk, er is geen moed voor nodig, het verblijdt, het schaadt niet.

Toch lijkt het makkelijker om een probleem groter te maken: een verkoudheid voor te stellen als een griep, een onprettig detail als een halve ramp, onbehagen als paniek. Daarvoor kiezen noem ik decadent. Het is onredelijk en tamelijk idioot. Het is bovendien een trap in het kruis van mensen die niet de macht hebben om hun problemen kleiner te maken. Bij elke alledaagse reactie is het de moeite om te denken: moet ik hierover écht klagen en wat valt daar eigenlijk bij te winnen? De soep smaakt er in elk geval beter door.