RA(s)P NIEUWS

Dit artikel verscheen in de vijfde editie van National Geographic Magazine 2021.

Dr. Marlies Gijs (34) werkt aan de Universiteitskliniek voor Oogheelkunde van het Maastricht UMC+. Als moeder van twee jonge kinderen – met een derde op komst – hoopt ze anderen te inspireren. ‘Een academische carrière combineren met een gezin: het kan echt!’

'Honderden tranen liggen hier opgeslagen,’ zegt Marlies Gijs, terwijl ze de deur van de vriezer opent. De led display geeft een temperatuur aan van -80 ÆC. Labels beschrijven van welke patiënten de tranen in elk laatje afkomstig zijn, zoals ‘DROGE OGEN’, ‘ALZHEIMER’ en ‘COVID-19’. Gijs specialiseerde zich in de biochemische analyse van traanvocht en werkt nu als onderzoeker in het academisch ziekenhuis van Maastricht. ‘Wat ik wil weten is: welke stoffen zitten er in zo’n traan? Een traan is zo veel meer dan een beetje water dat de ogen nathoudt,’ zegt ze.

‘Tranen vervullen een belangrijke functie voor het oog. Het hoornvlies is het enige lichaamsweefsel dat niet wordt beschermd door de huid. De lucht zit vol stofdeeltjes – en ook virussen in aerosolen – die op het oogoppervlak belanden. Tranen hebben een soort afweerfunctie. Ze bevatten onder meer eiwitten en antistoffen om indringers buiten te houden.’

First things first: hoe reist een traan van een oog naar een vriezer? ‘Als we tranen afnemen, hoeft de patiënt niet te huilen,’ zegt Gijs. ‘We gebruiken een stripje. Dat ziet er zo uit.’ Ze toont een papieren strookje met een maatverdeling erop. De stripjes worden in het ziekenhuis gebruikt om de traanproductie te meten van patiënten die bijvoorbeeld last hebben van droge ogen. ‘Je legt het ronde uiteinde in het onderste ooglid en laat dat vijf minuten zitten, zodat de traan in het papier loopt. Daarna kun je aflezen hoeveel traanvocht iemand heeft.’ Voordat Gijs in het ziekenhuis kwam werken, werden de stripjes na gebruik weggegooid. ‘Wat zonde, dacht ik. Ik kwam op het idee een biobank te maken van tranen. Nu stoppen we de tranen – uiteraard met toestemming van de patiënten – in de vriezer om te bewaren voor onderzoek.’

Het traanonderzoek draait grotendeels om biomarkers, ‘stoffen die bij gezonde mensen anders zijn dan bij mensen die lijden aan een bepaalde aandoening’, legt Gijs uit. ‘Een bekend voorbeeld is bloedsuiker bij diabetespatiënten. Bij hen is de suikerstofwisseling verstoord. Om iemand te screenen voor diabetes, meet je dus de bloedsuikerspiegel. Voor alzheimer bestaan er nu twee biomarkers: de eiwitten amyloid en tau. Om de aanwezigheid van deze eiwitten aan te tonen, wordt in veel gevallen hersenvocht afgenomen via een ruggenprik. Dat is een invasieve procedure, die bovendien niet bij alle patiënten mogelijk is. Er is dan ook een grote behoefte aan alternatieven. Onderzoekers keken al naar amyloid en tau in bloed, maar daarin zijn de concentraties laag – bloed wordt immers verdeeld over je hele lichaam. De ogen zijn echter direct verbonden met de hersenen.’

Verbanden zoeken tussen traanvocht en neurologische aandoeningen is dus helemaal niet zo vergezocht, verklaart Gijs. En inderdaad: uit haar pilotstudie blijkt dat amyloid en tau meetbaar zijn in het traanvocht van alzheimerpatiënten. De volgende stap is grootschaliger onderzoek. ‘We bestuderen het traanvocht van tweehonderd patiënten in verschillende stadia van de ziekte. Dat vergelijken we met het traanvocht van een controlegroep.’ Ook zet Gijs pilotstudies op om tranen van patiënten met andere aandoeningen te onderzoeken. Dat vereist steeds een andere benadering; elke ziekte heeft unieke biomarkers en moet dus op een aparte manier worden onderzocht. ‘Bij alzheimer kijk je naar specifieke eiwitten, bij een andere ziekte kijk je juist naar RNA. In sommige gevallen gaan we het hele eiwitpatroon analyseren, op zoek naar nieuwe biomarkers.’

De tranen van coronapatiënten heeft ze persoonlijk afgenomen. ‘Dat was wel spannend. Veel patiënten waren ernstig ziek, sommige zijn kort erna gestorven. Ik vond het heel confronterend. Maar het is ook bijzonder dat je als onderzoeker kan inspelen op actualiteiten. Voor het COVID-19-onderzoek keek ik naar verschillende dingen, bijvoorbeeld of het virus ook in het traanvocht zit. Dat bleek het geval te zijn bij zo’n zeven procent van de patiënten die we onderzochten. De volgende vraag is dan: hoe komt dat daar?’ Zo roepen antwoorden vaak weer nieuwe vragen op, zegt de onderzoeker. ‘Er is nog zo veel te onderzoeken. Ik denk dat ik mijn hele carrière kan vullen met tranen.’

Kan één traan ons binnenkort vertellen of iemand bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer heeft? Dat is voorlopig een stap te ver, aldus Gijs. ‘Alzheimer is een complexe ziekte. We begrijpen nog niet precies welke rol die eiwitten daar spelen. Er zijn mensen die heel veel amyloid en tau in de hersenen hebben, maar symptoomvrij zijn. Daarnaast zijn er patiënten die juist veel klachten hebben, maar bij wie de eiwitten ontbreken. Een diagnose zal dus nog steeds moeten worden gesteld in combinatie met andere onderzoeken, zoals geheugentests. Maar stel dat die invasieve ruggenprik kan worden vervangen door iets als het afnemen van traanvocht. Dat zou toch geweldig zijn? Dat is mijn grootste hoop: dat we iets vinden waar de patiënt wat aan heeft.'

Dr. Marlies Gijs (34) Biochemicus

RUBEN SCHIPPER

Klik ook op onderstaande link voor een radio-interview met Marlies Gijs.

Ook op VRT-Laat van 4 december is er een interview met Marlies Gijs te zien.

Witzandbedrijf Sibelco gaat Postel ontginnen, landbouwers ontevreden

In Mol-Rauw en Lommel-Stevensvennen heeft Sibelco al veel zandwinningsputten gegraven, binnenkort schuiven de activiteiten mogelijk op naar het noordelijker gelegen Postel. — © Niels Nuyrs

MOL -

Er staan ingrijpende plannen in de steigers die het aanschijn van het Mol-Postel drastisch gaan veranderen. Voor het eerst zal het bedrijf Sibelco -wereldleider in kwartszand- de toestemming krijgen om wit zand in het gehucht te gaan exploiteren. “Postel zal van een bosrijk landbouwgebied veranderen in een streek met waterplassen en beschermde natuurgebieden”, klinkt het bij de ontevreden Postelse landbouwers, die vinden dat voor de ontginning waardevolle landbouwgrond wordt opgeofferd. De motor achter die ingrijpende plannen is het Antwerps provinciebestuur, die het voortbestaan van haar provinciaal domein Zilvermeer – een niet ontgonnen zandwinning – wil veiligstellen.

Stijn Janssen, Het Nieuwsblad, 2021

Het overbekende recreatiedomein wordt al meer dan zestig jaar beheerd door de provincie Antwerpen. Ondanks die lange geschiedenis en de vele investeringen, is het domein echter nog steeds geen eigendom van de provincie. Eigenaar is nog altijd Sibelco, die het via een erfpachtovereenkomst verhuurt aan de provincie. Boven deze overeenkomst hangt daarom een zwaard van Damocles. Het Zilvermeer zit nog vol wit zand en Sibelco kan na het einde van het huurcontract steeds beslissen om de gronden te gaan exploiteren. Daardoor verdwijnt het recreatiedomein letterlijk in het water. De provincie wil dit uiteraard niet laten gebeuren.

“Het Zilvermeer alleen zorgt jaarlijks voor 200.000 bezoekers tijdens het toeristische seizoen en is hierdoor een van de belangrijkste vier toeristisch-recreatieve terreinen van de provincie Antwerpen. Het wegvallen van het Zilvermeer zou dan ook een belangrijke impact hebben op de toeristisch-recreatieve ontwikkeling van de regio”, zo motiveert de provincie haar motieven voor het opstellen van het PRUP (Provinciaal Uitvoering Plan) Kempense Meren voor Mol-Postel. Dat PRUP wil een ruiloperatie met Sibelco bewerkstelligen. Het Zilvermeer wordt recreatiegebied en in ruil worden landbouwgronden in Postel ingekleurd als ontginningsgebieden.

Voor wat hoort wat

Met het PRUP Kempense Meren wil de provincie de toekomst van Het Zilvermeer verzekeren door de ontginningsbestemming op het domein op te heffen. Maar voor wat hoort wat. Sibelco stelt hiervoor als voorwaarde dat - ter compensatie van het wegvallen van Het Zilvermeer als ontginningsgebied - de provincie ontginningsalternatieven in de omgeving moet aanbieden.

Sibelco is de wereldleider in kwartszand. — © Bert De Deken

Die alternatieven situeren zich in de buurt van Het Zilvermeer, namelijk in de ondergrond van Mol-Postel. Het gebied wordt aangeduid als Postel-Zuid, dat bekend staat als De Zeven Heerlijkheden en het Russendorp, tot aan de grens van de Limburgse gemeente Lommel. Dat hier veel wit zand in de ondergrond zit, is geen geheim voor Sibelco. Het bedrijf heeft in deze streek de voorbije jaren flink zelf hectaren grond opgekocht. Het enige wat de ontginning in de weg stond, was dat gronden op het gewestplan nog ingekleurd stonden als landbouwgebied. Om ontginning toe te laten, moest die bestemming veranderd worden in ontginningsgebied. Om dat te kunnen realiseren, is de provincie al een aantal jaren bezig met de opmaak van dat PRUP Kempense Meren.

Natuur beschermen

Een eerste versie van het PRUP was al in 2017 het onderwerp van een omstandig openbaar onderzoek. Ook bij die gelegenheid voerden de landbouwers al actie tegen de plannen en werden er bezwaren ingediend. Recent - in november 2020 - vond een tweede tussentijds openbaar onderzoek plaats. Dit onderzoek had betrekking op slechts een onderdeel van het grotere plan: het betrof met name een grondruil tussen landbouw en natuur om het nabijgelegen natuurgebied Koemook in Postel te beschermen. Naast het voorzien van nieuwe zandontginningen, beoogt het PRUP Kempense Meren namelijk ook een extra bescherming van dit kwetsbare en uiterst waardevolle natuurreservaat. Dit gebeurt op initiatief van het ANB – Agentschap voor Natuur en Bos - dat daarvoor landbouwgronden in de nabijheid wil laten aansluiten bij Koemook. Landbouwgrond moet dan natuur worden.

“Als we niet voldoende gecompenseerd gaan worden, stappen we naar de Raad van State”, zegt Marc Van den Borne. — © Bert De Deken

Tegen deze grondruil werden in totaal twaalf bezwaren ingediend. Vier daarvan werden ondertekend door de landbouwer Marc Van den Borne en zijn gezin. Begrijpelijk, want de meeste van de gronden die natuurgebied moeten worden, situeren zich rond zijn akkerbouwbedrijf gelegen aan de Hoge Schouw in Postel. Van den Borne is not amused met de plannen van het ANB, zo laat hij ons weten en hij nodigt ons uit voor een bezoek aan zijn bedrijf. We staan op zijn erf en de landbouwer wijst ons het natuurgebied aan dat zich in aan de rand van zijn velden bevindt. “Mijn volledige bedrijf zal worden omsloten door bossen”, sakkert hij. “Alleen de gebouwen mogen blijven staan. Maar een landbouwbedrijf zonder bijhorende velden en akkers heeft geen waarde meer.”

Raad van State

Van den Borne baat samen met zijn zoon al sinds 1985 een akkerbouwbedrijf in aardappelen en suikerbieten uit in Postel. In 2013 kreeg hij de kans een aanpalend bedrijf over te nemen. “Maar de ANB had het eerste recht van aankoop, omdat de gronden grensden aan het natuurgebied”, legt hij uit. “Ze hebben afgezien van dat recht en daarom zagen we onze kans schoon om deze gronden te kopen. Mijn vrouw heeft er de zorgboerderij ‘Klein Postel’ opgericht. Maar nu vijf jaar later wil het ANB de grond toch in zijn bezit krijgen. Het hoopt dit nu dankzij het PRUP aan een verminderde prijs te kunnen aankopen. Maar wij hebben er flink in geïnvesteerd en willen er uiteraard een compensatie voor. Als we niet voldoende gecompenseerd gaan worden, stappen we naar de Raad van State.”

Los van zijn eigen bezwaren vreest Van den Borne, die ook voorzitter is van de Molse bedrijfsgilde en van de provinciale vakgroep Akkerbouw, dat het PRUP een enorme impact zal hebben op het uitzicht van Postel. “Vandaag is het typisch aan het landschap van Postel dat bossen en akkers afwisselen”, legt hij uit. “Maar eenmaal Sibelco gaat ontginnen, verandert dat in ‘stilstaand water’ en bossen. Als een bezoeker dan naar de Postelse abdij rijdt, zal hij links van de weg niet mogen komen, want dat gebied zal helemaal beschermde natuur zijn en rechts zal het een grote vijver zijn.”

Men vreest dat het landschap veel zal veranderen. — © Jan Van der Perre

Van den Borne staat als landbouwer niet alleen met zijn kritiek. Ook de Molse landbouwraad heeft opnieuw bezwaar ingediend tegen het PRUP omdat ze vrezen dat de landbouwers de grote dupe zal worden van de deal tussen de provincie en Sibelco. “Veel van de gronden die Sibelco in die regio bezit, worden in afwachting van de ontginning verpacht aan landbouwers”, legt voorzitter Koen Lommelen uit. “Maar als die eenmaal ontginningsgebied worden, komt het lot van de boeren in handen van Sibelco. Het bedrijf kan bij wijze van spreken morgen beginnen te ontginnen en dan verliest de boer zijn inkomen. Ik ken een jong koppel van 25 jaar dat net gestart is met een melkveebedrijf. Zij zien hun volledige huiskavel - dat zijn de gronden die rond hun bedrijf liggen - verdwijnen.”

Uniek in Vlaanderen

De landbouwraad wil dat de provincie haar verantwoordelijkheid opneemt. “De provincie laat de landbouwers over aan de goodwill van Sibelco”, stelt Lommelen. “Ze moet mee een flankerend beleid opstellen en ervoor zorgen dat de landbouwers gecompenseerd worden met gronden in de omgeving. Alleen als dat op papier staat, hebben ze de zekerheid dat ze voort kunnen boeren.”

Nog volgens Koen Lommelen gaat met het PRUP zo’n 200 hectare landbouwgrond verloren aan ontginnings- en natuurgebied. “Een waardevol landbouwgebied als in Postel vind je nergens meer in Vlaanderen. Het is doodjammer dat men dit nu aansnijdt. Aan natuurgebied durft men niet raken, maar wel aan de beste landbouwgronden waarop vooral jonge bedrijven gevestigd zijn.”

Natuurgebied bedreigd

Niet alleen landbouwers kanten zich tegen het PRUP Kempense Meren, ook de natuurverenigingen zijn op hun hoede, maar sparen hun munitie voorlopig tot de plannen definitief zijn. “Het PRUP laat toe dat Sibelco voor het eerst het gebied van Postel kan binnentrekken”, zo stelt Jan Claes, lid van de Kempense natuurvereniging Valk. “De zandontginning gaat Postel, dat in heel Vlaanderen toch bekend staat voor zijn natuur, grondig aantasten. Wat ons vooral zorgen baart, is de verstoring van de waterhuishouding van het gebied door de ontginning. Als je zand wint, komt er nu eenmaal water in de plaats. De ontginning zal voor een wateroppervlakte van bijna honderd hectaren zorgen. Dat zal zonder meer gevolgen hebben voor de waterhuishouding van de nabijgelegen natuurgebieden De Maat en Koemook. We zullen dit met argusogen blijven volgen.”

Op deze locatie zou de extra arm komen. — © Gil Plaquet

Claes wijst er nog op dat in het PRUP nog steeds gewag wordt gemaakt van het uitgraven van een bypass -een extra arm- aan het nabijgelegen kanaal Bocholt-Herentals. Op deze plek bevinden zich vlak bij elkaar drie sassen die de scheepvaart vertragen. Bovendien is een deel van dit sassencomplex beschermd erfgoed. “Die bypass moet er komen opdat de boten de drie sassen aan de Blauwe Kei op grondgebied Lommel kunnen omzeilen”, zegt Claes. “De kanaalarm moet het kanaal bevaarbaar maken voor grote schepen en dat in hoofdzaak voor de zandindustrie. Die bypass zal dwars door het natuurgebied Den Diel lopen. Dat is een Europees beschermd gebied dat hierdoor helemaal naar de knoppen gaat.”

Eind van dit jaar hoopt de provincie het PRUP Kempense Meren in een definitieve plooi te leggen, rekening houdend met alle bezwaren en het opstellen van een ‘milieueffectenrapport’ (MER). Er volgt dan een nieuw openbaar onderzoek waarbij er opnieuw bezwaren ingediend kunnen worden. Nadien wil men uiteindelijk tot een definitief plan komen.

Provincie doet aan belangenvermenging

Noch de landbouwers, noch de natuurverenigingen zijn er gelukkig mee dat de provincie Antwerpen een plan mag uittekenen voor dit gebied. “Er is hier duidelijk sprake van belangenvermenging”, zo stelt Jan Claes. “Als beheerder van Het Zilvermeer zijn ze de grote dupe mocht Sibelco beslissen om het recreatiedomein te ontginnen. De provincie is in deze rechter en partij.”

Ook Marc Van den Borne is die mening toegedaan. “De provincie is met dit PRUP begonnen uit eigenbelang om Het Zilvermeer veilig te stellen”, zo geeft hij aan. “En wordt het niet eens tijd dat Sibelco Het Zilvermeer gaat verkopen of schenken aan de provincie? Anders riskeren de volgende generaties weer hetzelfde dreigement te horen: “Als je ons geen andere grond gaat geven, gaan we Het Zilvermeer ontginnen.”

Put opnieuw vullen

Een opmerkelijk voorstel bestaat erin om de enorme waterplassen, die ontstaan door zandwinning, opnieuw te vullen met zand en zo weer landbouwgrond te creëren. “We hebben dat voorstel voorgelegd aan Sibelco”, zegt Marc Van den Borne. “Maar daar krijgen we geen antwoord op. Het ANB stelt zelf voor om er vis te gaan kweken. Maar zo’n put is zestig meter diep en bestaat grotendeels uit dood water. Die is niet geschikt voor viskweek. Volgens de vergunning mag Sibelco een put maar 21 meter diep uitgraven. Maar overal overschrijdt het de vergunningsvoorwaarden. Dat mag niet gezegd worden. Als je op het gemeentehuis in Mol de naam Emsens (stichter van Sibelco) laat vallen, bibbert heel het gebouw. Terwijl de landbouw in Postel meer mensen aan het werk zet dan Sibelco in Mol.”

Het bedrijf Sibelco koos ervoor niet te reageren.

“Als gemeente kunnen we alleen advies geven”

“Ik daver niet op mijn benen als de naam Emsens valt”, reageert Andre Verbeke, schepen voor Ruimtelijke Ordening in Mol. “Sibelco is een belangrijke economische factor. Maar beweren dat we voor het bedrijf een knieval maken, is niet juist. Iedereen moet de regels volgen.”

“Ik begrijp zeker de bezorgdheden van de landbouwers”, zegt schepen Andre Verbeke (N-VA). “Maar het PRUP is provinciale materie. Als gemeente hebben we niet de bevoegdheid om zaken te weigeren of om bezwaarschriften in te dienen. We kunnen als gemeente alleen advies geven. Dat hebben we ook gedaan. Er zijn al tal van voorbereidende vergaderingen geweest, waar ook de landbouwraad een stem in had. We hebben hun bezorgdheden, zoals ook die van het ANB, mee opgenomen in ons advies. “

“Maar wat ons zeker aanbelangt, is de herbestemming van de putten”, zo stelt de schepen nog. Als deze zandwinning doorgaat, vinden we het belangrijk dat in de plannen nu al bepaald wordt wat de nieuwe bestemming wordt. Wordt het natuurgebied, recreatiezone of worden ze opnieuw dichtgegooid? Op dat moment zijn we al dertig jaar verder, maar op dat vlak moeten we ver vooruit durven te denken.”

Of de schepen de kritiek terecht vindt dat de provincie als beheerder van Het Zilvermeer aan belangenvermenging doet? “Voor de provincie gaat dit PRUP inderdaad over het behoud van Het Zilvermeer”, zegt hij. “Samen met Sibelco zijn ze de grootste belanghebbenden. Het PRUP is een complex gegeven dat sowieso nog een lang traject loopt. Ik kan me voorstellen dat er – voor er een definitieve beslissing valt - nog wel de nodige bezwaren ingediend worden. Ik vrees dat de plannen uiteindelijk op Vlaams niveau op de agenda komen.” (stja)

“Belangrijk voor regio dat Zilvermeer gevrijwaard blijft”

Zowel de boeren als de natuur-verenigingen verwijten de provincie belangenvermenging bij het opstellen van dit PRUP. Gedeputeerde Jan De Haes, onder andere bevoegd voor het Zilver-meer, stelt net dat het plan de belangen van alle betrokkenen probeert te verzoenen.

‘De provincie is rechter en partij. Het PRUP dient eigenbelang om Het Zilvermeer veilig te stellen’, zo luidt het bij landbouwers en natuurverenigingen.

Jan De Haes (N-VA): “De Vlaamse overheid gaf de provincie hiervoor de expliciete bevoegdheid. Het is voor de hele regio belangrijk dat het Zilvermeer gevrijwaard blijft. Het domein is een belangrijke maatschappelijke en economische speler. Het maakt deel uit van een veel ruimer recreatief gebied dat in evenwicht moet worden gebracht, met ruimte voor water en natuur. Maar naast ruimte voor landbouw, natuur en recreatie, is ook ontginning belangrijk. Om al deze belangen te verzoenen, heeft de Vlaamse overheid aan gouverneur Cathy Berx gevraagd om, samen met alle partners, te zoeken naar evenwichten. De gouverneur riep hiervoor een brede stuurgroep in het leven, met daarin vertegenwoordigers van de vele andere actoren. In de schoot van deze stuurgroep werd een ruimtelijk compromis gevonden waar iedereen zich in kon vinden. Dit wordt nu in concrete plannen gegoten in het PRUP.”

De landbouwers vinden dat de provincie hen in de steek laat en overlaat aan de goodwill van Sibelco. Ze eisen dat de provincie er mee voor moet zorgen dat de boeren gecompenseerd worden met gronden in de omgeving.

Jan De Haes: “De landbouw wordt in dit proces zeker niet vergeten. Waar er landbouwgrond moet wijken, zorgen we voor een correct flankerend beleid en de nodige vergoedingen. Het recente openbaar onderzoek over de inrichtingsnota gaat hierover.” (stja