Er waren nog geen televisies in onze kindertijd. Nog lang niet. Zelfs de radio's waren toen nog een zeldzaamheid. Dingen daarbij waaruit vaak meer geruis en gekraak kwam dan muziek en woord. Mijn vader heeft er een gekocht in het jaar vierendertig. Het was de eerste radio die ooit in de Reke stond. In de Reke, en in een heel stuk van het gebuurte. Toen de reportage van koningin Astrids begrafenis uitgezonden werd in het jaar vijfendertig, zat bij ons in de keuken een heel stel vrouwen snikkend en kroppend te luisteren. De aankoop van die radio maakte mij natuurlijk erg trots. Vliegensvlug ging ik het aan grootvader Vandenbroucke vertellen. Hij was bezig gras te sikkelen voor zijn geiten. Ik zie het nog voor mijn ogen alsof het gisteren pas gebeurde. Het nieuws wond hem allesbehalve op. Hij schudde het hoofd, wreef een paar keer over zijn grijze knevel en zei tenslotte: Een mens is beter met een goede teljoor soep, mijn jongen! Geen televisies dus en veelal geen radio's. Twee dingen die nu, naast het huiswerk, de winterse avonden van een scholier helpen vullen. Toch kan ik me niet herinneren dat ik me ooit maar één sekonde verveeld zou hebben. Bij ons thuis heeft altijd een zeer sterke lees traditie bestaan. Dat was zo in heel wat gezinnen toen ten andere. Boeken hadden we echter niet. Tenzij dan een paar van Edward Vermeulen die moeder ooit eens gekocht had omdat ze zoveel bewondering voor die schrijver had. Ze had altijd al een sterke drang naar kennis en ontwikkeling gehad en soms haalde die het op haar aangeboren zuinigheid. Die boeken waren toen echter nog geen spek voor onze bek. Dat is eerst later gekomen, veel later. Voorlopig waren we voor onze lektuur aangewezen op de Sint-Jansbibliotheek en op de kundige leiding van Zuster Bonaventura.
Ik zal zowat acht jaar geweest zijn, toen ik voor het eerst aarzelend het boekenzaaltje van het Klooster betrad. Het was nog een heel bescheiden hoekje toen. Een naar mijn mening ontelbaar aantal boeken stond netjes gerangschikt op de planken van een drietal kasten. Ze droegen allemaal een eender rood kaftje en op de rug was een blauwomrand etiket geplakt, waarop in sierlijk schrift de titel van het werk vermeld stond. Zuster Bonaventura bekeek me even vorsend door haar lichtbruine brilleglazen. Je bent de oudste van Marie zeker? Ze knikte toen voldaan omdat ze juist geraden had en stopte me een bandje toe waarin vier verhaaltjes van A. Hans samengebonden waren. Eén daarvan was De Overwintering op Nova-Zembla. Dat weet ik nog goed. Die verhaaltjes zijn een openbaring geweest voor mij. Ze grepen me zodanig aan dat ik er uur en tijd bij vergat. Avonden naeen zat ik moeizaam en ingespannen te lezen bij de buizestoof. Mijn voeten op de trommel, met een handdoek ervoor tegen de hitte van de pot. Het boek opengeslagen op mijn knieën. Het hoofd geschoord op beide handen. Uit een totaal andere wereld viel ik telkens in de werkelijkheid terug, als moeder me zei dat het zeven uur was en tijd om op het voutekamertje mijn bed op te zoeken. 's Zondagsnamiddags ging ik vaak lezen bij grootmoeder Vandenbroucke. We zaten dan elk aan een kant van de keukentafel, vlakbij het venster. Grootmoeder las het weekblad De Vlaming en ik mijn Hansboekjes. Als er stappen knerpten op het grint van de straat naast het huis, hief ze even een tip van het gordijntje op en keek wie er voorbijkwam. Soms mompelde ze dan wat binnensmonds waaraan ik geen touw kon vastknopen. Als haar nieuwsgierigheid voldaan was zette ze haar stalen brilletje weer recht en verdiepte ze zich verder in de kroniek der gebroken armen en benen. Ach, die geborgenheid van die zondagnamiddagen bij grootmoeder Vandenbroucke! Je verliest het allemaal. Stukje bij beetje. Als dat gebeurt merk je er niets of bijna niets van. Enkel als je op latere leeftijd die jaren overkijkt, besef je uit welk paradijs je gebannen werd. Is dit misschien de onbewuste ondergrond van onze vaak overdreven bekommernis voor onze eigen kleinkinders? Ze moeten hun herinneringen hebben later. Ze moeten dan weten dat hun leven eenmaal veilig en geborgen geweest is. Ik was verslingerd op die Hansboekjes, maar daarin stond ik heus niet alleen. Ze zijn een hoofdstuk apart geweest in het leven van schier elke scholier toentertijde. Die boekjes openden verre horizonten voor ons. Ze leidden ons ook vaak binnen in perioden uit de geschiedenis die we anders slechts uit een paar lijnen saaie leerstof gekend zouden hebben. Abraham en Annie Hans! Werden ze toen reeds niet neerbuigend bekeken? Toch hebben hun pretentieloze verhaaltjes duizenden kinderen de vreugde van het boek bijgebracht. Van hoeveel toenmalige schrijvers kan dat gezegd worden? En is dat geen verdienste soms?
Naast de Hansboekjes hadden we ook nog Vlaamsche Filmkes. Die waren echter bijlange na niet zo populair bij de schooljeugd. Ten onrechte eigenlijk, want er zaten echte pareltjes tussen. Zoals dat verhaaltje van Palinus, de schele hakkelende koewachter, die het bracht tot priester toen hij eenmaal van zijn kwalen genezen was. Eerlijk gezegd lag de waarde van die Vlaamsche Filmkes hoger dan die van de Hansboekjes. Ze waren immers niet zo aan de lopende band geschreven.
Later kwamen daar nog de Ivanovkes bij. Die handelden echter uitsluitend over detektives, cowboys en schurken. Erg eenzijdig dus. Ze werkten ook altijd met dezelfde helden. Aanvankelijk was dat wel aantrekkelijk, maar algauw ging het vervelen. Naar beste Amerikaanse traditie ging het altijd om een gevecht tussen goeden en slechten. De goeden waren altijd het vlugst met pistool en lasso en zo trokken de slechten onveranderlijk aan het kortste eindje. Je kon die boeken niet krijgen in de bibliotheek. De Zusterkes hadden ze wijselijk geweerd.
Ach, een grote keuze aan kinderlektuur was er niet. En onze Sint-Jansbibliotheek was arm. Doodarm. Ze kon onmogelijk de toch al reeds trage kadans van de nieuwe uitgaven volgen. Goed dat we ook nog de ingebonden Zonneland-nummers hadden. Die bevatten een schat aan korte en lange verhalen. Zoals dat over die kleine Indische prins bijvoorbeeld. Zijn naam ontgaat me nu.
Beduimelde boeken die het sinds jaren deden bij de ietwat oudere schooljeugd, waren Pieter de Pensejager, Karel de Blauwer en Baeckelandt en de Roversbende van het Vrijbos. Het kon echter weken en zelfs maanden duren vooraleer je ze te pakken kreeg. Ook de volwassenen immers waren er erg happig naar. Dan had je nog de Zegsels en Vertellingen van Juul Leroy en natuurlijk De Witte van Ernest Claes en De Kermis van Rosse Lei van Jaak Langens. De Witte en Rosse Lei waren zowat tweelingbroers voor ons. Gedroomde schoolbengels, die zo een beetje ons idool werden. De Witte uit Zichem had echter een paar streepjes voor, omdat hij toch altijd nog iets meer durfde dan de Rosse.
Helemaal apart stond de Leeuw van Vlaanderen. Dat was een boek dat we met een zekere schroom benaderden. Meester Leon had ons gezegd dat het iets geweldigs was en hij had er ons uit voorgelezen ook. Meer dan eens zelfs. Vertellen deed hij nooit. Hij kon het misschien niet eens. Maar voorlezen uit de Leeuw van Vlaanderen? Daarin was hij sterk. Ik zie ons nog zitten in klas en luisteren naar de meester die voorlas hoe Breydel het groepje Franse edelen door het donkere woud van Wijnendale leidde en daar de draak met ze stak. We kenden die Leeuw van Vlaanderen echter ook uit zijdelingse bronnen. De ervaringen die de Witte ermee had bijvoorbeeld en dat stukje in ons leesboek Lustig Volkje dat vertelde van een oude schipper die zich door zijn hulpje uit de Leeuw liet voorlezen en 's nachts vechtend uit zijn kooi tuimelde.
De Leeuw van Vlaanderen heeft ons beïnvloed. Zeker. Niet zo erg als bij De Witte. God nee! We hebben niet met een gepunte bonestaak storm gelopen tegen een korenstuik. We zijn nooit met onze kop in een doornhaag terechtgekomen. Maar toch! Een deel van het flamingantisme dat als grondwater in ons opborrelt, werd er door Vader Conscience ingepompt. Zouden er gene van ons zijn die daardoor hun kop aan een figuurlijke doornhaag opengehaald hebben? Ik heb ondervinding!
Ook Abraham Hans heeft een boek geschreven over de Brugse Metten en de Sporenslag. Het heet Groeninghe geloof ik. Daarin draait alles rond de robuuste figuur van Jan Breydel, de Brugse beenhouwer. Ook dit boek was enorm in trek en je geraakte er slechts moeilijk aan. Zuster Bonaventura moest er scherp op waken dat het regelmatig terug binnenkwam. Dergelijke sukseswerken durfden we immers wel eens van hand tot hand overleveren, zonder het verschuldigde leesgeld te betalen.
Ik geloof dat uit de bibliotheek van het Klooster zowat alles gelezen heb toen wat ik te lezen kon krijgen. Zonder dan nog de boeken te rekenen die ik onder mijn jasje moest buitenblauwen, omdat ze naar de mening van Zuster Bonaventura boven mijn petje gingen. En toch zat ik altijd nog zonder lektuur. Mijn leeshonger was onverzadigbaar. Meer dan eens is het gebeurd dat ik, voor dag en dauw, in mijn bed aan het lezen was. Als vader dat te weten kwam, zwaaide er wat. Hij was van oordeel dat een scholier zijn nachtrust moest hebben. Hij zal wel gelijk gehad hebben. Zoals in zoveel dingen. Maar ik kon dat bedlezen in de vroege ochtenduren toch niet laten.
In die jaren begonnen ook de eerste moderne stripverhalen te verschijnen in Het Nieuwsblad. De avonturen van Mickey Mouse, Mitsie en konsoorten. Dat was ongeveer het enige wat we lazen in de krant. Behalve dan de artikels van Karel Van Wynendale, als de Ronde van Frankrijk aan de gang was. Al de rest kon ons gestolen worden. Maar die stripverhalen? In meer dan één gezin werd 's middags, bij het thuiskomen van school, gevochten om de krant eerst in handen te krijgen.
Terwijl ik dit alles aan het neerschrijven ben, zie ik weer Zuster Bonaventura voor me staan. Dat vinnige nonnetje, dat altijd op de loer lag om te zien of we geen verboden lektuur mee naar buiten smokkelden. Ze is nu sinds jaren bij de Heer. Daar heeft ze zonder twijfel de rust gevonden die wij haar niet gunden. Maar haar bibliotheek is gebleven. Veel groter nu en veel mooier dan toen. De naam is echter veranderd. Sint-Jan, onze parochiepatroon, heeft het inderdaad af moeten leggen tegen Deken De Bo, de enige ietwat beroemde Bevernaar die we rijk zijn.
Soms val ik daar nog eens binnen, de zondagvoormiddag. Zomaar eens binnenvallen, alhoewel ik daar eigenlijk niets meer te zoeken heb. Voor mij is het boeken lezen afgelopen immers. Definitief. Toch adem ik nog graag eens de sfeer in van vroeger. Het doet me altijd plezier als ik het jeugdig gedoe omheen de boekenrekken hoor en zie. In de kwieke kinderkopjes vind ik zonder moeite de leergierige knapen terug die meer dan veertig jaar geleden hun wekelijks rantsoen kwamen afhalen en die al eens ruzie maakten als de één een begeerd boek voor de neus van een ander weggraaide.
