Ik blijf me verdiepen in de onmacht van de taal. Ik denk aan de verhalen die verteld worden , waarbij men poogt om zich kenbaar te maken, maar hoe dat uiteindelijk niet lukt. Wie kent er geen mensen die uit de oorlog of een concentratiekamp terugkwamen en daar nooit meer over gesproken hebben of mensen die geconfronteerd werden met trauma’s die ze voorgoed naar het onzegbare verbannen hebben: vb. seksueel misbruik. Er zijn zoveel redenen om de oorzaak van het verzwijgen aan te tonen: er zijn geen woorden voor, er is niemand die begrijpt waarover het gaat, het ondergraaft te diep het psychisch evenwicht …

Tekenkundig ‘schrijf’ ik hele lijnen vol: hiërogliefen die zich niet laten ontcijferen.

Tussen het tekenen door lees ik. Een dag zonder boek lijkt voor mij een niet-geleefde dag. Vandaag ‘Het zwijgen van de tragedie’ uit de boekenkast gehaald. In dit boek zijn een reeks essays samengebracht. Ik ben vaak bezig met de onmacht van de taal. Wat kan niet gezegd worden, niet in taal neergelegd worden? Dan kom je automatisch bij het trauma.

Celan is een dichter die zijn trauma in al zijn gedichten uitdrukt door het te verzwijgen. Ik probeer zijn gedichten te ontcijferen. Er zijn daarbij sleutels te hanteren: stenen of kristallen als symbolen voor tranen, hekken of spijlen voor wimpers … het zijn beelden die vaak opduiken in zijn poëzie.

Nu blijven de eerste zinnen van ‘Sjibbolet’ hangen:

Met al mijn stenen

de groot geweende

achter de spijlen

Elk woord moet geproefd worden. Zowel het beginwoord ‘met’ als het laatste woord ‘spijlen’. Hij, de dichter, staat

met (niet zonder)

al (er zijn er blijkbaar geen achtergebleven)

mijn (de zijne en niet van een ander)

stenen (tranen, verdriet)

de groot (zijn er kleine die niet vernoemd worden)

geweende (zijn er ongeweende of kunnen alleen de geweende bewust worden)

achter (niet ervoor, een juiste plaatsbepaling is van belang)

de spijlen (wellicht wimpers van de ogen bedoeld maar wellicht mogen we ook de spijlen van het concentratiekamp waarin zijn familie verdween en dat hijzelf overleefde)

Het is niet de eerste keer dat ik tekenen en taal met elkaar in verbinding wil brengen. Ik begin met iets heel eenvoudig: streepjes naast elkaar. Alsof het eenvoudigste teken, een streepje, voor een niet uit te spreken woord staat. Het steeds herhalen van eenzelfde teken maakt rustig: naarmate het blad zich vult ledigt mijn ziel zich.

Nu geef ik de cirkels absolute voorrang in het ontwerp. Cirkel na cirkel verovert een plaats.

Wellicht was het resultaat sprekender als ik wat soberder was met mijn kleuren. Dat weet ik nu voor de  toekomst. Toch zal het me af en toe nog gebeuren dat ik overdrijf: dan bekom je een technisch overdreven werk met te weinig inhoud. Maniërisme noemen ze dat.

Kan je in een abstract lijnenspel ook innerlijke beleving meegeven? Zoiets als zich verscheurd voelen?

Het resultaat is een vrij eenvoudige opmaak: weer een sterke horizontale basis, en in de uitgespaarde cirkelvorm twee halve cirkels die ten opzichte van elkaar verschoven zijn. Binnen die halve cirkels drie uitsparingen die tegenover elkaar zijn uitgewerkt. Daardoor wordt het verschuiven van de cirkelhelften ten opzichte van elkaar benadrukt.

Weer vertrek ik van een stevige horizontale basis en daarboven mag het lijnenspel zijn gang gaan. In de rechterbovenkant een cirkelsegment dat doorkruist wordt door een rechthoekige driehoek. Een rechthoek komt ook even aandacht vragen en het geheel wordt door twee zijlijnen samengehouden.

Ik merk dat ik erg van streng gestructureerde werken hou. Wellicht omdat structuur een gevoel van rust en veiligheid geeft. Natuurlijk moet je niet overdrijven en een innerlijke dictatuur de overhand laten nemen … trouwens, een uiterlijke dictatuur is ook niet wenselijk. Laat me maar bij gedisciplineerde lijnen blijven waarin ruimte om ademen is.

Omdat het vorige in zijn eenvoud nogal strak overkwam wil ik iets meer complex realiseren. Ik zet aan zonder te weten waar ik ga uitkomen.

Het horizontale als basis krijgt voldoende ruimte en daarboven proberen twee cirkelvormen hun bestaan te veroveren. Het lukt niet zo goed: de cirkels verdwijnen zowat. Wellicht heb ik te veel en te sterke kleur gebruikt. Ik had beter het blauw niet ingekleurd, zodat de lijnen meer tot hun recht kwamen en het geel vind ik te koud. Toch heb ik geen zin om het werk opnieuw te maken, er staan zoveel andere ontwerpen op stapel.

Wie opgesloten zit in een cel kan niet naar buiten als het hem of haar belieft.  Een stevige deur sluit de bewoner op. Ik maak nu ook een plafond kenbaar, dat het gevoel van opgesloten zijn benadrukt: eerst in de cel, maar ook daarbuiten. Iemand merkte op dat deze tekening doet denken aan de deur van een bankkluis. Dat was ook de bedoeling: wie achter deze deur terechtkomt zit in beveilig(en)de bewaring.

Vanuit het claustrofobisch gevoel dat me overvalt als er geen venster meer uitzicht biedt op de buitenwereld, kom ik bij de gevangeniscel terecht. De grond geef ik nog een extra lijn bij: zo kan de benepenheid van de cel opgeroepen worden. Er is nog een venster, maar die biedt in het beste geval uitzicht op een stukje hemel. Ik gebruik drie verticale kleine lijnen om de tralies voor dat venster op te roepen.

Soms hoor ik mensen spreken van het luxehotel dat de gevangenis haar bewoners aanbiedt. Meestal mensen die zelf heel riant wonen.

Wanneer ik de lijnen weglaat die het venster oproepen kom ik tot de minimale lijnen die nodig zijn om nog een kamer op te roepen. Nu komt de kaalheid in al zijn onbewoonbaarheid op je af.

Zoals bij het landschap ga ik nu ook op zoek naar vereenvoudiging. Ik laat de lijnen weg die de bewoning oproepen om alleen een kale ruimte te bekomen. Die kaalheid roept tevens mogelijkheden op: wat kan je met die ruimte doen. Zoals je bij het tekenen van een contract voor de koop of huur van een woning staan de muren klaar en vullen je dromen de ruimte met meubels, apparaten en leven.

Na het landschap wil ik naar binnen trekken: het landschap van onze woning. Daarvoor heb je meer lijnen nodig. Binnenshuis betekent minimum drie lijnen zodat vloer en muren ontstaan die een kamer voorstellen. De verticale lijn onderaan rechts kan een staande lamp voorstellen, maar ook een kapstok of welk meubel ook. Tegen de achterwand heb je dan nog een meubel: het is een bewoonde ruimte. De vorm tegen de achterwand kan een schilderij oproepen, maar ik verkies een venster: zo kan je van binnen naar buiten kijken en vermijd je een claustrofobisch gevoel.

Vertrekkend van een beeld uit onze tuin, herneem ik het landschap maar maak er nu iets speelser van: drie bomen met kruin. In onze tuin staan mooie donkergroene dennen, maar ik maak het gebladerte geel en rood omdat de zon mag meekleuren. Het blauw onderaan verwijst naar water, de vijver in onze tuin. Na het intense zoeken naar eenvoud komt dit over als speeltijd: erg leuk om doen en zonder complexen, alsof het een zondag is uit mijn kindertijd.

Voor we aan het verhaal beginnen bepalen we ons kader: het verhaal dat ik beluisterde in mijn kindertijd en dat ik overweldigend prachtig vond, vertel ik nu na zeventig jaar leven. Als volwassene leerde ik de evolutietheorie kennen. Ook een prachtige benadering. Met bewondering kijk ik naar Darwin: met wat een intuïtie heeft hij de wereld rondom hem bevraagd en durfde hij de conclusies trekken voor wat zich voor hem ontvouwde, tegen de gevestigde orde en scheppingsverhaal in.

Eerst was er een woeste leegte, waarin gods geest zweefde over de wateren. Wat een prachtig beeld. Daar kan het symbool van een wit blad niet tegen op: dat is leeg maar heeft niet de turbulentie van een ‘woeste’ leegte. Ik heb me altijd verbeeld dat die god zich wel moest vervelen als hij alleen maar in ‘leegte’ vertoefde, zelfs al maakte de woestheid ze wellicht iets dragelijker. Voor de wetenschappers is die leegte wellicht iets dat steeds meer ontsluierd wordt. Je moet dan wel een wetenschapper zijn die opgeleid is om met die formulering van ‘leegte’ om te gaan, maar ik kan me wel voorstellen dat ook zij enorm gegrepen zijn door wat ze ontdekken. Zoals ik de natuur rond mij genietend kan benaderen, zullen zij niet alleen een ‘wetenschappelijk’ genieten beleven, maar wellicht ook emotioneel betrokken zijn.

God, in een plotse opwelling, stelde dat het nu genoeg geweest was met die woeste leegte die tevens volheid was en barstte uit in een vorm van oerknal. Zo ontstond het licht en het donker en hemel en aarde, m.a.w.: god ontwierp dualiteit. Die oerknal stel ik me nu voor als een enorme energetisch gebeuren: het opgesloten zijn wordt verbrijzeld en de grens ontstaat. Zoals een kind evolueert vanuit de symbiose naar zelfstandigheid en daardoor ontdekt dat grenzen een niet-ik tot stand brengen.

Er werden nog meer grenzen aangebracht: het water moest allemaal naar de zee en het zand bijeengeveegd voor het land. En op het land zorgde god voor gras en planten. Als kind was ik vertrouwd met de oneindige poldervlaktes: een wei was daar nog een wei en een korenakker bleek eindeloos ver uit te deinen. In het evolutionaire verhaal ging het niet zo vlug. Daar moesten atomen ontstaan die dan evolueerden tot organische vormen. Terugkijkend was het een uitproberen van jewelste. Terwijl god wat vogels, vissen en vierpotigen schiep en opdracht gaf om zich te vermenigvuldigen, muteerden de organische vormen tot levensvatbare elementen en na lange tijd kwam er in het water zo iets als een vis te voorschijn en op het land ook allerlei gedierte.

En dan kwam de kers op de taart: de mens. God plaatste zijn lievelingsschepsel in een paradijs waarin het volmaakt gelukkig in symbiose kon leven met de natuur, onder toeziend oog van god, die zich nu niet meer verveelde want hij kon praten met de mens. Maar blijkbaar was er iets in de mens dat god niet onder controle kon houden: het bewustzijn. Bij de dualiteit door het ontstaan van een binnen en buiten, kwam er een derde dimensie: de diepte. Daardoor was de mens niet meer overgeleverd aan zijn leven als dier, maar werd hij bewust van zichzelf, van tijd en ruimte … de dualiteit werd doorbroken door verticaliteit … en het drama deed zijn intrede. De mens moest gaan nadenken hoe te overleven: elkaar doden of leren samenwerken, oorlog of solidariteit. In het Genesisverhaal vond ik het doodslaan van de ene broer door de andere een vreselijk gebeuren. Waarom aanvaardde god het offer van Abel wel en van Kaïn niet, waarom had god zijn lievelingetjes? Ik ben opgegroeid met vier broers zonder zussen en dat broederverhaal sloeg wel in. Ik vond dat niet rechtvaardig … maar dat sprak ik niet uit: je stelde de daden van god niet in vraag.

Verdreven uit het paradijs moest de mens nu voor zichzelf gaan zorgen m.a.w. de wereld omvormen zodat hij een leefbare omgeving kreeg. Daarvoor diende hij zich wel in het zweet te werken, kinderen te baren … en uiteindelijk samen te werken om de meeste overlevingskansen te creëren. Zo ontstond bv. de wetgeving (als attribuut van overleg en politieke beslissingen). God nam de nakomelingen van het paradijselijk koppel tot ‘uitverkoren’ volk. Maar wie waren dan de niet-uitverkorenen en hoe kwamen die soort mensen op de wereld terecht? Het fascineerde me: ‘uitverkoren’ zijn … want ik voelde me helemaal niet ‘uitverkoren’ als kind. Tot de verhalen van de Holocaust zich in mijn bewustzijn nestelden. Waar was die god toen?

Het verschijnsel mens evolueerde van de eerste oermensen tot de hedendaagse exemplaren. Het is voor ons een evidentie dat de wereld ons nu verschijnt zoals hij zich aanbiedt: elektriciteit, stromend water, afstandsbediening … en het eindpunt is nog niet bereikt. De mens geeft vorm aan de wereld … niet dat alles zo ‘super’ is. Als soort kan de mens alleen ‘mens’ blijven, maar er valt wellicht nog heel wat te ontdekken … en wie weet evolueert er uit de soort mens nog een andere mutatie, die het nog beter doet?

Ik heb weet van een realiteit die niet zo fraai is maar toch sta ik ’s morgens op en begroet het licht en de kleuren en geniet van de natuur in een godvergeten dorp als Werchter. Vanuit die beleving situeer ik me in deze wereld: mijn kader van verhalen vertellen.