mi lanct na di gheselle mijn

Hoe zou je hem of haar kunnen vergeten. Elke vezel van je lijf blijft verlangen naar de geliefde. Alleen is dit verlangen verstild, verzoend met het feit dat elkaar weerzien niet meer kan. Het is troostend te mogen zeggen dat je de geliefde nog niet vergeten bent, dat in jou dat verlangen blijft.

Waer bestu bleven

Je weet het, de geliefde is niet meer. Bijna met verwondering stel je de vraag: waar ben je gebleven, want hier tref ik je niet aan. Er moet geen antwoord op komen.

Egidius

Weer spreek je de naam van de geliefde uit, de zachte aanwezige in je bewustzijn. Die naam is geen teken meer van opstandigheid of onmacht. De naam van de geliefde uitspreken is als verkoeling na de loodzware hitte van een helse zomerdag. Al je graag zien kan je er in leggen. De geliefde hoeft niet meer verheerlijkt te worden, hij of zij mag terugkeren tot de concrete beperktheid van het leven. Je omarmt dit leven als bevestiging dat het zo goed was.

nochtan moet emmer ghestorven sijn

Je draagt de geliefde nu mee, soms met pijn, dan weer als een zachte en troostende aanwezigheid. Je leert aanvaarden dat er vragen zullen blijven over het hoe en waarom, maar je leert ook aanvaarden dat dit sterven zich voltrokken heeft. Ook dat gaat tot je leven behoren.

Ik moet noch zinghen een liedekijn

Je herneemt je leven, de taken die op jou liggen wachten. Ach ja, er is veel veranderd, je hebt de hel van het gemis leren kennen en daardoor is de wereld rond je anders geworden. Het evidente van gelukkig zijn bestaat niet meer. Het geluk wordt dieper beleefd, andere waarden krijgen voorrang. Je gaat anders met mensen om. Je bouwt jezelf en je leven opnieuw op.

verware mijn stede di beneven

(Bewaar me een plaats naast jou).Om je verbondenheid met de geliefde uit te drukken hoor je vaak iets in de zin als: later, wanneer ik zal gaan, ga ik naar hem of haar toe. Dit is geïnspireerd door een christelijke visie op een leven na de dood. Toch blijft het een troostend gegeven dat je kan verwoorden dat deze dood niet het definitieve einde is. De geliefde leeft verder in jou en om de afwezigheid te verzachten spreek je dan over later, het open einde over de dood heen. Er moet geen concrete uiteenzetting komen over wat ‘het elkaar weerzien’ zal inhouden. Het is gewoon een manier van zeggen: ik zie je graag en ik mis je.

ik moet noch sneven

ende in de weerelt liden pijn

Langzaam bevrijdt je bewustzijn zich van de absolute tegenwoordigheid van de geliefde. Je keert terug naar het leven, waar je je plaats weer verovert. Je weet dat de wereld die op je wacht getekend zal zijn door de pijn om het gemis van de geliefde. Ze kunnen die pijn niet wegnemen, want dat zou betekenen dat ze je geliefde wegnemen en verbannen naar niet-bestaan vroeger en nu. Maar nu kan je die pijn aan, het wordt je eigen manier van in de wereld zijn.

nu bidt vor mi

Om leven en dood van de geliefde zin te geven ga je van uit de herinnering die geliefde een plaats geven in je leven. Het is alsof die geliefde een extra krachtbron wordt om je eigen leven voort te zetten. Het is alsof die geliefde je goed raad toefluistert zodat je juiste beslissingen neemt, je energie geeft om je weg voort te zetten.

du liets mi tleven

Als ouder, broer of zus, vriend of vriendin bots je op het eigen beperkt zijn en de eventuele tekortkomingen die daaruit voortvloeien. Toch kan en kon je niet anders dan die beperktheid leven, anders zou je tot het domein van de goden behoren, wat een psychotische toestand inluidt. Je kan niet anders dan je tekortkomingen confronteren, het schuldgevoel daar rond dragen. Soms komt verbittering opzetten: de geliefde is dood, je kreeg de zwaarste kant toegeschoven, je moet verder. Soms wil je er niet meer zijn want wat betekent dit leven nog.

du coors di doot

Je probeert te aanvaarden dat de geliefde uit het leven stapte. Wellicht kan je hem of haar begrijpen. Wellicht roept zijn of haar dood vragen op, ook vragen naar het eigen tekort schieten. Wellicht groeit het schuldgevoel tot een ondraaglijke last. Niets is ongedaan te maken, wat voorbij is ligt vast, is niet meer te herdoen. Met dat verleden moet je verder naar een toekomst zonder uitzicht.

Mi lanct na di gheselle mijn

Wanneer je dan alleen bent met jezelf, val je op die schreeuw van verlangen naar de geliefde. Het is alsof dat verlangen en het gemis toenemen. Vrienden willen je troosten … maar hoe kan je getroost worden in een wereld die kleurloos is en je niets te bieden heeft. Een wereld van gemis en leegte en daar rond alleen maar pijn, hoe kan die wereld je uitnodigen tot leven?

waer bestu bleven

Je probeert je leven terug op orde te brengen. Het is zo moeilijk als er zoveel vragen onbeantwoord blijven. Waarom moest hij of zij sterven, waaraan heb je het verdiend? Je blijft op zoek naar de plaats van de geliefde in je beleven. Is hij of zij echt definitief weg? Komt de geliefde nooit meer terug? Waarom moet ik verder met alleen herinneringen?

Egidius

Dagen gaan voorbij, het gewone leven herneemt zich. De omgeving is teruggekeerd naar de routine. Verweesd blijf je achter, de naam van de geliefde komt nog nauwelijks over je lippen. Binnenin huil je zijn of haar naam. Aan wie kan je de verscheurdheid, het vernietigd zijn kenbaar maken?

Je gaat terug aan het werk. Je lichaam herkent de bewegingen die moeten gesteld worden, je spreekt woorden die op dat moment dienen uitgesproken te worden. Achter die façade is het één grote ruïne. Je hebt angst dat ze die zullen opmerken. Wie kan je helpen om het puin te ruimen dat het afscheid van de geliefde teweeg bracht?

Alle vruecht es die gegeven

Je wil dat de geliefde gelukkig is, je wenst het hem of haar toe.

Toch komt hier reeds de klacht binnen sluipen: zelf ben je enorm triest. De vreugde ligt bij de afwezige ander, bij ‘die’.

claere dan der sonnen scijn

De geliefde, bevrijd van dit mens zijn en alle fouten en kwetsuren vergeven, straalt van alle liefde die tot hem of haar uit gaat. Hij of zij is mooi geworden, door geen grenzen van beperking gehinderd. In gedachten kan je in de nabijheid van de geliefde vertoeven zonder afstand of tijd te moeten overwinnen. Het is een absolute ervaring: zo nabij en zo mooi is niemand.

nu bestu in den troon verheven

Wanneer de werkelijkheid stilaan het bewustzijn herovert, probeert men woorden te vinden van troost, zodat men stilaan het leven weer kan opnemen.

Vanuit een christelijke interpretatie zal men de afgestorvene alle goeds toewensen, bv. een goddelijke plaats.

het sceen teen moeste gestorven sijn

Mensen die een geliefde verliezen hoor je vaak zeggen dat het lijkt alsof ze in een verkeerde film zijn terecht gekomen, alsof ze moeite hebben te geloven en te aanvaarden dat dit sterven realiteit is. Ze hopen als het ware straks wakker te worden en de verschrikking van de dood naast zich te kunnen neerleggen als een voorbijgaande nachtmerrie. Het dringt zo moeilijk door dat dit afscheid definitief is. Als van buiten zichzelf kijkt men naar wat gebeurt, alsof die dood iemand anders aanbelangt.

dat was gheselscap goet ende fijn

Over de doden niets dan goed. Wanneer een geliefde sterft worden alle conflicten vergeten, alle pijn die soms aanwezig was, uitgeveegd. De geliefde krijgt een soort goddelijk statuut, hij of zij was de volmaaktheid zelve, zeker als die geliefde een kind is.

Bij de zelfdoding van een kind merk je vaak dat degene die uit het leven stapte uitzonderlijk was, zowat in alles. Niets deed vermoeden dat er een dag zou komen dat hij of zij tot zelfdoding zou overgaan. Pas later komen dan de aspecten in het verhaal aan bod waar de moeilijkheden geformuleerd worden en krijgen de herinneringen meer contact met de werkelijkheid.

‘Du liets mi tleven’.

Men zegt: ik zou de dood van een kind niet overleven. Tot je geconfronteerd wordt met de dood van je kind. Je zou met je kind willen meegaan, maar je lichaam dwingt je verder te leven: je ademt verder, je bloed blijft zijn baan door je aderen verder gaan. Het is alsof je vervloekt bent verder te leven.

Je kan niet meer verder, je wil niet meer verder, maar je voeten stappen mee naar de uitvaartdienst. Je armen omarmen anderen, je hoort jezelf woorden zeggen als een mantra uit een vergeten verhaal.

Je gaat verder als op een automatische piloot. Je stelt de dagelijkse gebaren zonder er bij betrokken te zijn. Je lichaam leeft in de wereld van werken, eten, mensen ontmoeten. Alleen ben je zo ontzettend moe. Je sleurt je naar een slapen waarin je even kan vergeten. ‘s Morgens moet je weer de wereld in van gemis, teveel herinneringen, een lijf dat overal pijn doet.

Je leeft, maar waarom?

‘Du coors di doot’

We weten niet of de historische Gillis uit het leven wegging door zelfdoding, het kan ook een literaire verwoording zijn van zijn sterven. Toch heb ik dat steeds als zelfdoding geïnterpreteerd.

In de tijd van Gillis was zelfdoding maatschappelijk moeilijk aanvaardbaar. Vooreerst was er de kerk: zelfmoordenaars kwamen niet in de hemel, voor hen geen pardon.

Iets meer dan vijftig jaren terug stapte een buurvrouw uit het leven. De kist met haar lichaam mocht niet in de kerk, die bleef in het portaal staan terwijl de rouwdienst zich binnen de gewijde ruimte afspeelde. Toevallig kwam ik daar voorbij en zag de kist. Ik wist dat die buurvrouw daar in lag, want zoiets wordt in een dorp besproken en kinderen hebben de neiging te luisteren naar zo’n verhalen. Ze mocht ook niet in ‘gewijde’ grond begraven worden, dus kreeg ze waarschijnlijk een plaats naast die ene communist die ons dorp telde, want waren er toen ongedoopten in ons dorp. Terwijl die grond gemeentegrond was, waar elke burger belastingen voor betaalde voor aankoop en onderhoud.

Een burger kon ook zo maar niet uit het leven stappen: een mensenleven behoorde toe aan, ja, aan wie eigenlijk? In elk geval diende zo’n lichaam om soldaat te worden en het land (lees eigendom van ) te verdedigen. Wie zijn lichaam die mogelijkheid ontnam werd juridisch gestraft: zijn eigendommen werden in beslag genomen. Vandaar dat men bij zelfdodingen probeerde een doodsoorzaak te formuleren die de harde waarheid uit de weg ging … nu zal men dit nog proberen, vb. omwille van een of andere verzekering, of om de goede naam van de familie niet te besmeuren.

Zelfdoding roept teveel vragen, teveel onrust op. Wat blijft er dan voor de betrokkenen over? Teruggrijpen naar een Middelnederlands lied om tot die realiteit toegelaten te worden?

‘Mi lanct na di gheselle mijn’.

Nu de geliefde gestorven is blijft één brandend verlangen hem of haar weer te zien; die voetstappen te horen, die geur naast jou te herkennen, handen te strelen die zo dierbaar zijn. Heel je wezen is openheid op die ander, de altijd aanwezige geliefde, maar de ander is niet meer. De openheid van je verlangen kan niet meer worden vervuld en keert weer als leegte en pijn, die je raakt tot in het diepste van je wezen.

waer bestu bleven

De geliefde is weg uit dit leven. De aarde schuift onder je voeten vandaan. Om enigszins greep te krijgen op wat gebeurt probeert men de geliefde een nieuwe plaats in de wereldorde te geven. Zo zegt men dat de geliefde naar de hemel is, zonder daarbij zich iets erg concreet voor te stellen. Later, als men zelf de weg van het sterven moet gaan, zal men de geliefde weerzien. Het is een vorm van troost, nog even uitstel krijgen om bewust te worden dat het afscheid definitief is.

Egidius

De geliefde is niet meer. Het bewustzijn is vol van wat er gebeurde, vol van de geliefde die weg ging. Het enige wat je nog wil doen is praten over de gestorvene, maar waar blijven de woorden.

Bij zelfdoding speelt vaak onbegrip mee voor wat er gebeurd is, niet alleen van de betrokkenen maar ook van degenen die hen omringen. Vaak rust er een vorm van taboe over zelfdoding. Soms wil men de zelfdoding verzwijgen omdat men beschaamd is over wat er is voorgevallen, omdat het niet past binnen het morele kader dat men hanteert. Meestal zwijgt men omdat er geen woorden voorradig zijn.

Zeker weten we het niet, maar waarschijnlijk is de tekstschrijver Jan Moritoen, een inwoner van Brugge, bontwerker en dichter.

De Egidius waarover het gaat zou Gillis (Latijn: Egidius) Honin kunnen zijn die in 1385 overleed. Hij zou over een mooie stem beschikt hebben, maar zijn zaken liepen niet zo goed. Hij zou een faillissement niet kunnen vermijden. Kunnen we daarom ‘du coors die doot’ interpreteren als zelfdoding? De erfenis die hij naliet aan vrouw en kinderen werden door deze denkelijk geweigerd want de stad Brugge verkocht in de jaren daarop de bezittingen van Gillis Honin.

Toch is het niet nodig de juiste historische context te kennen om je door dit lied te laten ontroeren.

‘Egidius, waer bestu bleven’ is een Middelnederlands lied van rond 1400. Het is een van de mooiste liefdesliederen die onze literatuur kent.

Ik maakte kennis met dit lied toen ik zestien was. Ik ben het nooit meer vergeten. Ik werd vooral gegrepen door de spanning tussen enerzijds het verlangen naar de geliefde en het onoverbrugbare van de dood.

Dit lied bleef me vergezellen toen ik zelf geliefden verloor. Het troostte me om daar woorden te vinden die mijn gemis tot taal brachten.

De laatste dagen kwam deze klaagzang weer in mijn bewustzijn wandelen: als ik die woorden nu eens vorm gaf met water en Oost-Indische inkt. Eerst wil ik dit uitproberen op taartenkarton. Ik wil er een geheel van maken, dus plak ik het tekenpapier aan de achterkant aaneen met schilderstape, zodat een soort van harmonica ontstaat. Zo kan de tekening aan de voorkant ineenvloeien tot een geheel.

Egidius, waer bestu bleven

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Dat was gheselscap goet ende fijn,
Het sceen teen moeste ghestorven sijn.

Nu bestu in den troon verheven,
Claerre dan der zonnen scijn;
Alle vruecht es die ghegheven.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven,
Ende in de weerelt liden pijn;

Verware mijn stede di beneven.
Ic moet noch zinghen een liedekijn;
Nochtan moet emmer ghestorven sijn.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.

In 1914 begon WOI, een van de vele oorlogen die op het Europese continent werden uitgevochten. Dit jaar worden er allerlei manifestaties georganiseerd om dit te herdenken. Hoewel ik me niet geëngageerd heb om deel te nemen op een of andere manier aan zo’n herdenking, ben ik er veel mee bezig.

Mijn grootouders werden eind 19 de eeuw geboren. De ouders van vaderskant behoorden tot het proletariaat, de ouders langs moeders kant waren polderboeren. De ouders langs vaderskant kenden honger in hun kinderjaren, de ouders langs moederskant kenden overvloed.

Mijn vader werd in 1912 geboren, mijn moeder in 1914. Mijn vader was een van de zes overlevende kinderen, bij mijn moeder haalden twee kinderen het leven: zij en haar oudere broer.

De ouders van mijn vader heb ik nog gekend, de ouders van mijn moeder waren beiden dood toen ze drie jaar werd.

Ik bewonderde mijn grootvader langs vaderskant, omdat die zo geweldig kon vloeken als de dingen niet verliepen volgens zijn plannen. Hij was overtuigd socialist maar ging eens per jaar naar de kerk om zijn Pasen te houden. Vooral zijn ogen blijven me bij: hij kon zo vriendelijk, bijna ontroerd naar mij kijken. Hij was fier op zijn kleinkinderen. Mijn grootmoeder langs vaderskant herinner ik me vooral als een kleine ronde vrouw die met veel zwier eerst een kruis over het zelfgebakken brood maakte voor ze het met een mes aansneed: eerst smeerde ze boter op het brood en daarna sneed ze het brood. Voor mij waren het de lekkerste boterhammen die ik ooit gegeten had. In mijn aanvoelen echt ‘gewijd’ brood: zelf gekneed, in de buitenoven gebakkenen met veel zelfbewustheid aangesneden voor de uitgebreide familie.

Van de ouders langs moederskant heb ik geen herinneringen, alleen foto’s. Een familiefoto waarop de huwbare gezusters (vier in totaal) poseren in dure zwarte jurken met witte kraag, zedig toegedekt tot onder de kin,de roklengte tot op de schoenen en de mouwen tot aan de pols. Wie van de ‘gewone’ man kon zich zulke jurken veroorloven, laat staan een fotograaf laten komen om dit op een foto vast te leggen? Ook zijn er enkele doorgegeven verhalen. De vader van mijn moeder stierf aan een longontsteking. Toen hij bezweet van het lopen een paard van de buurman uit het water trok, liep hij een kou op die verergerde tot een longontsteking. Toen bestond er nog geen antibiotica. Mijn moeder vertelde me al fluisterend het verhaal over haar moeder toen ik zeker al veertig was: ze stierf vier dagen na een abortus. Ze zou zwanger geweest zijn van de knecht die de boerderij hielp runnen na de dood van haar man. Neen, trouwen met die man zat er niet op en een bastaard op de wereld zetten nog minder: kerk en erfenis stonden dat in de weg. Dus ging ze de lange weg naar een engeltjesmaakster en na vier dagen was ze doodgebloed. De straf voor een overspelige vrouw en haar kinderen.

Ik weet niet of mijn grootouders veel te maken hadden met WOI. Ze waren in die tijd jonge mensen met kleine kinderen, zoals zo vele anderen die wel naar het front moesten. Vooral zwijgen was de boodschap. Voor welke waarheid werd er weer gevochten, welke vrijheid moest verdedigd worden?

Dan kijk ik een eeuw later terug naar toen: oorlog heeft nog nooit problemen opgelost. Als menselijk wezen hebben we taal en stem ontwikkeld. Laten we die gebruiken als het nodig is..

De plaats van afspraak is Leuven, dan kunnen we Michiel Coxcie gaan bekijken in Museum M. Voor ons beiden is de naam van de schilder onbekend. Wat doet het er toe, als het tegenvalt, keren we uit het museum terug en zoeken ergens een plaats om bij te praten, want daar is het echt om te doen.

Iris en ik maken af en toe een afspraak, meestal in Mechelen, voor ons allebei een half uur met de trein. We ontmoeten elkaar tussen tien en elf en tegen een uur of drie zijn we wel moe gebabbeld en keren we terug naar huis, opgeladen met vriendschap en indringende gesprekken.

Als er een expositie in de buurt is nemen we die mee. Vandaag zou het Coxcie worden. Hij leefde van 1499 tot 1592 en werd 93 jaar. Een meer dan behoorlijke leeftijd, zeker voor die periode. En wie denkt dat hij als opgeleefd oudje ergens zijn dood zat op te wachten: hij stierf toen hij van een stelling viel. Zelfs nu ontraden we aan een 93-jarige dat hij/zij op een stelling kruipt. Het moet wel een krak geweest zijn. Trouwens, dat zie je in zijn tekeningen: zwaar gespierde lichamen, mannenlichamen, maar bij vrouwen hangen er dan nog een paar borsten aan, ergens onder de oksels.

We gaan de hele expositie af. Het is wel een figuur die aanspreekt. Naast schilderijen en tekeningen maakte hij ook nog ontwerpen voor glasramen en wandtapijten. Die wandtapijten dienden om, naast het vertoon van rijkdom, de warmte binnenskamers te houden … en wanneer de vorst of iets van dat niveau naar een ander kasteel vertrok, waren tapijten gemakkelijker te vervoeren dan schilderijen: de boel oprollen en de kar op.

De schilderijen zijn erg fris van kleur, boeien … alleen mag ik niet blijven stilstaan bij de onderwerpen. Als er geen hoogwaardigheidsbekleder afgebeeld is, is er wel een of andere kerkelijk onderwerp dat aan bod komt. Wat zijn de kerkelijke afbeeldingen toch doordrongen van ‘lijden’ als ze niet de kerkelijke gezagsdragers verheerlijken. Wat moeten het gewone volk, meestal analfabeet in die tijd opgekeken hebben naar zo’n werken: ofwel een of andere bisschop in vol ornaat, macht en ‘de’ waarheid uitstralend, ofwel een of andere heilige die doodgemarteld wordt ofwel een Christusfiguur in diepe lichamelijke en geestelijke ellende. Wat wilden ze met die visuele informatie aan het gewone volk aanbieden: dat het evident was dat leven samenging met lijden en dat gezagsdragers het hoogste woord hadden? Op een bepaald moment bedenk ik zelf dat de huidige gewaden van de bisschoppen nog niet zoveel verschillen van die kazuifels van zowat 500 jaren terug. Een kazuifel als bescherming tegen echt lijden?

We lopen nog even door een deel van de vaste collectie, maar besluiten dan maar om iets te gaan eten, we zijn moe. We doen dat ook in de cafetaria van het museum, zo blijven we wat in de sfeer. Maar de onderwerpen veranderen. Nu gaat het over ons gezin, het wel en wee van de voorbije maanden.

Bij het afscheid kijken we al uit naar de volgende bijeenkomst.

Ik bekijk de foto’s, teken en geef met het water mijn triestheid mee.

Het is mijn vorm van protest. Protest wat er toen gebeurde maar ook mijn “neen” tegen wat er nu plaats vindt, niet alleen in Syrië dat nu toevallig erg aan bod is. Het is mijn “neen” tegen alle vormen van vernietiging, ook in Gaza, ook in Irak, ook in Afghanistan, ook in landen van Afrika, ook in … wat is de lijst van oorlogslanden ontzettend lang.

Later zullen de historici en onderzoeksjournalisten de echte redenen van deze oorlogen bloot leggen. Hoe moeten jonge mensen, die ingezet werden als soldaat, zich voelen (als ze dat nog kunnen) wanneer ze ontdekken dat hun bereidheid te sterven voor het vaderland een andere uitleg krijgt dan ‘het kwade’ bestrijden en meer te maken had met bv. economische motieven van de politieke klasse?

Toch krijgen ze jonge mensen zo ver dat die overtuigd zijn ‘hun job’ te gaan doen als ze in het vliegtuig stappen dat hen zal afleveren in oorlogsgebied.