Dan zie ik foto’s van kinderen. Ik denk aan mijn kinderen toen ze zo oud waren. Wat ging er in hem om? Wisten ze wat hen te wachten stond? Wat ging er bij de ouders om die niet bij machte waren hun kinderen te beschermen?

Ik teken maar, vervuld van droefheid om toen, om nu.

De foto’s in het boek tonen concrete mensen: voor hun deportatie, tijdens, in de kampen, als lijken en bij de bevrijding. Beelden die in de tijd tot stilstand kwamen, toen. Is er verschil met de beelden die we dagelijks bij het nieuws meekrijgen, buiten de kleur en kwaliteit? Toen was er een führer, nu een president. De ideologie zal een andere formulering hebben, maar het grote gelijk … daar werden en worden levens voor geofferd, liefst die van een ander. Alles verpakt in woorden die het bloeddorstigste in een mens boven halen.

Ik kan alleen maar tekenen om de wanhoop in mezelf te bestrijden.

Ik heb een boek over de Holocaust op mijn tekentafel gelegd. Bladzijde na bladzijde doorblader ik het boek. Foto’s van mensen: mannen, vrouwen, ouderen, jongeren, kinderen. Beeld na beeld grijpt me aan. Vaak denk ik: stel dat ik de vervolgde was, dat mijn familie door het politieke systeem werd gebrandmerkt tot de dood … mijn moeder die stierf toen ze 91 was, wat zou er met haar gebeurd zijn. Toch hebben hoogbejaarden de weg naar het gas moeten gaan. Het is allemaal zo onvoorstelbaar … hoewel, we moeten niet verder reizen dan Syrië of …

Vanuit die gegrepenheid begin ik aan een serie portretten. Het gaat er mij niet om of ze gelijken of niet. Maar ik wil de waanzin van toen in eigen beelden vastleggen. Woorden geven aan een gebeuren is een eerste stap naar herstel: beamen dat het gebeurd is. Hoeveel levens heb ik nodig om al die concrete mensen te herdenken, niet alleen van de Holocaust, maar van allen die gedood werden omwille van het geloof in een bepaalde overtuiging … ook een godsdienstige overtuiging, ook de Rooms-Katholieke?

Ik ben te oud om alles te bevatten, om alles te dragen. Hoe kan je echter proberen om die vernietiging te weerhouden, woorden en overleg te gebruiken om tot een humane samenleving te komen?

Als ik de zomaar neergezette vlekken eens wat richting ‘een dier’ duw? Eerst is het nog aarzelend en braaf, maar dan krijg ik er plezier in: niet meer nadenken maar vanuit de beweging van een dier naar het tekenblad.

Eerst een compact dier, waar beweging niet direct een inspiratiebron is. De compactheid van de schildpad helpt me over mijn faalangst heen.

Ik wil wat een meer uitgesproken ‘dierlijkheid’. Iets dat doet denken aan een schreeuw uit het oerwoud.

Dan komt het beeld van iets katachtigs opzetten: mager, taai, niet te vernietigen.

Tussendoor nog een vogel, geen kanarie als je het mij vraagt.

Uiteindelijk vergeet ik alles en laat water en inkt uitdrukken wat zich uit zichzelf aanbiedt.

Ondertussen ben ik voor tekenen gaan experimenteren met verdunde Oost-Indische inkt. Ik oefen met penseel, het is en heel andere manier van werken dan met een pen. Met penseel kan je niet anders dan losser werken, je moet meer risico nemen, meer op je intuïtie afgaan.

Ik maak een aantal tekeningen met de vraag: wat geeft dat als ik in verschillende grijstinten werk. Omdat ik karton voor taartendozen gebruik, kan ik me nogal vrijuit laten gaan: mislukt het, geen erg, het was toch maar op wegwerpmateriaal. Toch merk ik dat er iets in mij is, dat ook op dit minderwaardig tekenmateriaal, het allerbeste wil boven halen. Niet dat alles even goed lukt.

Het is leuk om doen. Wel vraagt het enorme concentratie. Abstract werken wil niet zeggen er zo maar wat opgooien. Dat hoor je vaak als reactie bij een abstract werk: zoiets kan iedereen, je kliedert maar wat aan. Telkens denk ik: je moet het maar eens proberen.

Dit wordt een start voor vele uren tekenplezier: de ontdekking van water met inkt.

Eerst probeer ik gewoon wat te spelen met water en daarin inktlijnen te trekken om voeling te krijgen met penseel, water en inkt.

Na wat oefenen probeer ik een vorm in het experiment te ontdekken.

De broodjes hebben gesmaakt. We hangen onze jassen weer aan de touwen en gaan nu de vaste collectie bezichtigen. We kunnen niet alles bezichtigen, daarvoor is het museum te uitgebreid en onze tijd te kort. We kiezen voor de afdeling van 19^de eeuw tot heden.

Bekende kunstenaars komen aan bod. Zaal na zaal schuiven we voorbij aan werken die we soms al op een reproductie gezien hebben. Ik voel me ontroerd als ik enkele ‘echte’ werken van Van Gogh zie. Ook minder bekende en onbekende namen komen aan bod.

Het is alleen jammer dat de werken soms zo dicht opeen hangen. Zo wordt een Rodko getoond. Wellicht niet zijn meest aangrijpende werk. Maar het hangt echt verloren tussen de schilderijen die ernaast hangen. Sommige werken hebben toch ademruimte nodig om tot hun recht te komen.

Als afsluiter wippen we nog even de afdeling ‘design’ binnen. Leuk om zien, maar het zijn vooral oudere stukken. Natuurlijk ontbreekt Rietveld niet.

We voelen ons stilaan ‘uitgekeken’ geraken. We besluiten eerst nog even langs de winkel te passeren en dan hebben we tijd voor een koffie, voor de bus ons weer komt oppikken. In de winkel laat ik me verleiden om een cd van Gerhard Richter te kopen. Ik had graag nog een postkaart gevonden van een schilderij van een voor mij onbekende schilder, maar dat me enorm aansprak. Jammer genoeg vind ik het niet als kaart of bladwijzer.

Dan maar naar de koffie, na zo’n dag een welkome afsluiter.

Waner de bus ons om vijf uur komt oppikken, ben ik toch wel blij terug naar huis te kunnen. Ik installeer we weer met mijn boek … en als we terug de parking in Aarschot oprijden is het al donker.

Afscheid nemen, morgen zien we elkaar weer in de schilderklas. Ondertussen nagenieten en bekomen.

Wanneer de inkomkaarten verdeeld zijn, kunnen we vertrekken. Thuis had ik al op internet naar Kokoschka gezocht, op de bus had de lerares schilderen ons nog wat informatie bezorgd die we snel konden lezen en voor we de werken echt gaan bekijken, geeft ze ons nog even wat bijkomende uitleg. Vooral de aspecten van zijn werken waarop we moeten letten komen aan bod. Goed voorbereid betreden we dan de expositieruimte.

Toch word ik verrast door wat ik te zien krijg. Ik blijf niet bij de groep, ik wil de werken op eigen houtje verkennen. Wat me vooral grijpt is de veelzijdigheid van deze kunstenaar. Hij tekent, schildert, is ook literair bezig. Blijkbaar is hij daardoor een gevaarlijk man: hij moet Duitsland ontvluchten wanneer de nazi’s het voor het zeggen krijgen.

Ik word enorm gegrepen door zijn tekeningen. Niet allemaal hebben dezelfde kwaliteit. Met veel fantasie in zijn grafische vormgeving zet hij vooral portretten op papier. En juist daardoor wordt een portret zo ‘sprekend’.

Na een tijdje voel ik me licht in een roes komen: de overvloed van kleuren bedwelmt me.

Wanneer ik me terug aansluit bij de groep lijkt het enthousiasme zich daar ook genesteld te hebben.

Ondertussen is de tijd niet blijven stilstaan en hebben we honger gekregen. We besluiten buiten het museum iets te gaan eten en in de namiddag de vaste collectie te bezichtigen.

Terwijl we wachten op de inkomkaarten, kijken we wat rond. In de hoek de museumwinkel. Dat is voor het einde van de dag. In een andere hoek wordt mijn aandacht getrokken door iets speciaal. Zou dat een kunstwerk zijn? Rode en witte koorden die vertrekken van tegen de grond, over het plafond lopen en terug naar beneden gaan. Ik zie enkele kinderen en volwassenen met die koorden aan het werk. zou het een actief kunstwerk zijn dat je als bezoeker mag aanraken. Tot ik ontdek wat het echt is: de vestiaire.

Ik ga er ook mijn jas hangen. Elke koord glijdt in een slotje. Alle koorden komen samen in een cirkelvorm. De koorden lopen recht omhoog, tot tegen het plafond en via een paar katrollen gaan ze terug naar beneden waar er drie kapstokken aan hangen. Om je jas op te hangen zoek je een koord uit die nog niet benomen is. Je laat die koord naar beneden zakken, hangt je jas eraan en trekt dan de koord naar boven tot er een soort verdikking onder het slotje terecht komt en je dat slotje kan sluiten zodat de koord niet terug naar beneden komt. Op de sleutel staat een nummer, die ook op het slotje staat. Je jas hangt dan zo’n vier tot vijf meter hoog, veilig opgeborgen.

Gewoon fantastisch! Degene die dat bedacht heeft verdient een eredoctoraat.

Ik blijf er even naar kijken. Het geeft me een gevoel van ‘spelen’, het lijkt wel een kermismolen. Ik zie dat de anderen er ook plezier in hebben. Twee medewerksters van het museum helpen bezoekers die niet direct hun draai vinden. Wanneer we ’s middags onze jas komen terughalen om buiten het museum iets te eten, hangt de vestiaire vol.

Maar eerst duiken we het museum in.

Met de academie gaan we richting Rotterdam, naar het Boijmans van Beuningen museum. Daar loopt een tijdelijke tentoonstelling met werken van Kokoschka.

We vertrekken om 7u30 stipt op de parking Demervallei in Aarschot. Dit betekent dat we er liefst wat vroeger zijn, zodat de leerkrachten de leerlingenlijst kunnen nakijken. Ik vertrek om kwart voor zeven thuis, zo heb ik ruim de tijd om zelfs verloren te rijden en mijn weg terug te zoeken, want ik weet ongeveer waar de parking gesitueerd is, maar echt de weg weten is iets anders. Ik kan natuurlijk de GPS gebruiken. Toch wil het eerst zo proberen, mijn oriëntatievermogen wat ontwikkelen.

Om kwart voor zes ben ik opgestaan, dat is erg vroeg voor een gepensioneerd iemand. Douchen, boterhammetjes klaarmaken voor het geval dat we lang onderweg zijn. Praten op de bus zit er voor mij niet in: er is veel teveel achtergrond lawaai. Daarom neem ik een boek mee. Ik zit graag te lezen op reis en dan maak ik me ook niet zenuwachtig als we staan aanschuiven in een of andere file. Trouwens, de rit naar Rotterdam duurt gemakkelijk twee uren. Je kan die tijd toch niet laten verloren gaan.

Wanneer ik thuis vertrek valt het me op hoeveel gerij er reeds op de baan is, tot ik besef dat ik vroeger ook midden dat verkeer zat. Hoewel, het was wel een uurtje later dat ik aanzette. Voor mensen die richting Brussel moeten vraagt dat forenzen toch een serieuze inspanning. Ik probeer me te verbeelden hoe in Vlaanderen de wegen vol zitten met wagens die van huis naar het werk rijden. We lijken wel een mierenmaatschappij.

Wanneer ik de wagen parkeer, zijn er al een paar medereizigers aanwezig. Stilaan duiken dan de anderen op. Gelukkig is het niet koud om te wachten op de bus, die is wel over tijd … en wij maar zorgen dat we goed op tijd toekomen.

Instappen. Ik zoek me een plaatsje aan het raam en voor de bus vertrokken is ben ik al verdwenen in mijn boek (De bevrijding van Alex Kershaw). Na twee uren rijden en een 120 pagina’s verder n mijn boek, komen we toe aan het museum. Dat gaat maar open om 11u.

We hebben nog tijd voor een koffie en in de cafetaria van het museum gaan we daar met het groepje van de schilderklas van genieten. Heerlijk.

Om 11 uur gaan de deuren open. Terwijl de verantwoordelijke de inkomstkaarten aankoopt, kunnen wij wat rondkijken en acclimatiseren. Ik ben benieuwd naar wat de dag gaat brengen.

Iets meer dan een week terug kon ik me niet meer houden: ik moest de tuin in.

Normaal wordt bij ons de tuin in het vroege voorjaar gesnoeid. We laten de planten groeien en bloeien zoals ze het in hun genen hebben en in de herfst, wanneer alles van zijn overdaad ontdaan wordt, laten we de natuur op zijn beloop. In de winter, wanneer rijm of sneeuw zich aandient, geeft dat ‘natuurlijke’ uitzicht prachtige beelden.

Nu echter lijkt de lente zich reeds aan te dienen. Struiken botten uit, de toverhazelaar staat in volle bloei (in onze tuin veel te vroeg) … tijd dus dat we ingrijpen en snoeien.

Vandaag heeft het gevroren. Het gazon knarst bijna van stijfheid. Met een warme jas en tuinhandschoenen ga ik grenzen stellen aan de uitbloei, zodat ik, over een paar maanden, het nieuwe groen niet moet wegsnijden. De lucht is helder. Ik geniet er van.

’s Namiddags gaan Karel en ik nog even wandelen. Hier de Japanse kers in bloei, daar al de volle pracht van de gele brem, ginds forsythia die hartverwarmend naar buiten treedt.

Het is even wennen: wanneer komt de winter? Alhoewel: ik klaag niet. Kou en sneeuwwegen, neen, dan liever een winterslaap.

Het is wel boeiend om uit te proberen hoe de grafische vormgeving er uit kan zien van de afdrukken.

Eerst probeer ik één afdruk uit op de oppervlakte. Ik laat de lijnen van de afdruk verder lopen op de achtergrond. Ik gebruik een kleur acryl om het geheel in de verf te zetten. Zo komt de grafische vormgeving tot zijn recht. Is dit boeiend genoeg om aan te houden?

De afdruk blijft, de tekening zal min of meer hetzelfde blijven, maar het schilderen zal veranderen. Dat wordt een hele opgave.

Wanneer ik twee afdrukken gebruik en ze met elkaar verbind, ontstaat er een zekere spanning in het werk. Ik merk dat ik al uitkijk naar de verdere uitsnijding van de lino mat. Dat zal de spanning nog opvoeren.

Maar eerst moet ik proberen van deze linosneden een goede afdruk te maken, maar ook schilderkundig tot een goed einde te brengen. Er staan me enkele spannende momenten te wachten.

Ik neem alles terug mee naar huis. Eerst een nachtje slapen en dan bekijken wat ik ga doen.

En die nacht slapen brengt een oplossing. Ik ga proberen die mislukte afdrukken te overschilderen. Als dat lukt, kan ik opnieuw proberen afdrukken te maken. Wellicht met wat meer geduld en nu vertrouwd met de nieuwe drukinkt, slaag ik er wellicht in een goede afdruk te verkrijgen.

Ik overschilder de afdrukken. Na het drogen merk ik dat een tweede laag nodig is. Zo is de achtergrond voldoende hersteld om me aan een tweede afdrukpoging te wagen.

Ondertussen heb ik de afdrukken op papier uitgesneden en op een taartenkarton gelijmd dat dezelfde afmetingen heeft als de doeken. Zo kan ik al eens uitproberen waar ik heen wil.

Vol enthousiasme vertrek ik naar de academie met twee beschilderde doeken en het materiaal om te drukken. Er zijn nog maar weinig collega’s, dus heb ik alle ruimte om me te installeren in het kleinere lokaal tegenover de ruimte waar de drukpers staat.

Benieuwd open ik een verpakking met drukinkt. Een stroperige massa pakt zich samen op het inrolblad, een wit stuk plexiglas, ergens in een doe-het-zelf zaak op de kop getikt. Bij het uitrollen van de inkt bemerk ik dat mijn handen vol inkt hangen. Niet zo’n beste manier om proper te werken. Dus handen wassen en dan verder werken. Gelukkig lost de inkt gemakkelijk op in water.

Verder werken. De rol van de drukpers laat teveel ruimte voor het afdrukken. Ik wil vermijden dat, door de rol aan te draaien tot de juiste hoogte, er iets mis loopt. Dus stapel ik wat papier op de pers, zodat de juiste stand verkregen wordt. Dan het papier waarop de afmetingen van het te bedrukken papier staan aangeduid en de plaats van de lino mat. Vervolgens nog eens kijken of er voldoende inkt is op de lino mat, de lino mat op de drukpers leggen, vlug nog eens handen wassen en dan het te bedrukken papier op de juiste plaats. Het afdekkend viltdoek over het geheel spreiden en de pers laten rollen.

De eerste afdruk ziet er goed uit, alleen aan de zijkanten wat te weinig inkt en er zijn wat strepen op het uitgesneden vlak die er niet mogen staan. Ik maak drie afdrukken. Ondertussen zijn de collega’s toegekomen die in het lokaal werken waarin ik de afdrukken voorbereid. Om hen niet te storen hol ik naar het toilet om daar mijn handen te wassen. De volgende afdrukken zijn niet zo goed en ik voel de stress stijgen: teveel bijkomende strepen, geen mooi afgedrukte randen.

Dan komen de doeken aan de beurt. Om een iets dunnere inkt te verkrijgen probeer ik de nieuwe drukinkt te mengen met mijn oude, maar dat is niet de ideale oplossing. Het wordt eerder een smotsige boel. Voortdurend loop ik naar het toilet om mijn handen proper te krijgen.

De eerste afdruk op het doek is niet zo denderend. Op papier was het beter. Strepen waar het niet hoort en drukplaatsen die niet goed uit de verf komen. Wel is de plaats waar de afdruk moet komen in orde … toch iets goed. Een tweede afdruk levert niet zoveel beter resultaat op.

Ik voel me echt ontgoocheld in mezelf … waarom kon het niet goed lopen? Technisch zie ik het wel zitten, maar de uitvoering laat het afweten. Ik probeer mezelf te troosten dat het om een leerproces gaat, een volgende keer zal het wel beter lukken.

Ik verknip een rol schildersdoek van 70 cm breedte tot een lengte van 90 cm. Wanneer ik aan de vier kanten 5 cm wit laat, bekom ik een te bewerken oppervlakte van 60 x 80 cm, een standaardmaat waarvan ik een aantal lijsten heb. Als ik het resultaat van mijn drukwerken ooit wil inkaderen hoef ik die wisselkaders maar boven te halen.

Een zestal doeken verf ik met acryl. Bij de afdruk van ‘Het Dorp’ leek de drukinkt op een acryl ondergrond het goed te doen. Met die ervaring kan ik nu weer een stap verder.

Ondertussen heb ik een bestelling van drukinkt toe gekregen. De samenstelling is wel iets anders dan de inkt die ik gewoonlijk gebruik. Deze inkt is op basis van olie maar toch met water afwasbaar. Ik hoop dat die inkt de flexibiliteit van een doek aankan. Pas als het resultaat goed is kan ik denken aan inkaderen of het werk op een spieraam spannen.

Terwijl ik de doeken klaarmaak voor druk, laat ik mijn fantasie de vrije loop. Ik wil de lino plaat drie keer bewerken. In een eerste uitsnijden geef ik de basis van het ontwerp: een kern en de lange tentakels. Na het afdrukken ervan ga ik nog verder uitsnijden: naast de lange tentakels komen kleinere inkepingen en tenslotte ga ik die kleinere inkepingen vergroten zodat de afdruk erg levendig wordt. Elke fase krijgt twee afdrukken op doek. Een eerste afdruk met het ontwerp waarrond ik dan ga schilderen. Een tweede afdruk met twee keer een afdruk, of een halve afdruk en wat verder de andere helft. Beide afdrukken probeer ik dan met elkaar te verbinden, waardoor een spanning ontstaat die leuk om bewerken is.

Grafisch zie ik het al voor mij. Hoe ik er een ‘schilderij’ van ga maken: dat zal een avontuur worden. Nu zit ik echt te wachten om naar de academie te gaan om met afdrukken te beginnen.

Op schilderdoek werk ik met sterk verdunde acryl, zodat een waterverfachtige achtergrond ontstaat. Een ander achtergrond bestaat uit op papier gelijmde stof. Een overschotje dat ik uit de dansschool meenam voor het in de afvalbak terecht kwam.

Aan het droogrek hangt alles nu te drogen. Wat ik er ga mee doen? Moet er een antwoord komen op die vraag? Ik heb er van genoten, veel geleerd. Wellicht kan ik er iemand plezier mee doen bij een of andere gelegenheid: in plaats van een bloemetje een gans dorp aanbieden. Ieder heeft zijn of haar herinneringen aan dat ‘dorp van vroeger’, want zelfs de stad van ‘toen’ lijkt nu bijna een dorpse aangelegenheid. De revolutie van de paardentram is vervangen door een ondergrondse metro en een lief zoek je nu niet meer op fietsafstand maar via internet ligt de hele wereld aan je voeten.

Maar mij hoor je niet klagen over die verandering: ‘vroeger’ heeft voor mij geen aantrekkingskracht, ik zou tijdens de winter vergaan van de kou en in de zomer bedolven worden onder het wecken van groenten. Een vrouwenleven betekende kinderen baren, grootbrengen, wellicht de fabriek of anders de armoede in, tenzij je tot de hogere kringen behoorde.

Ik probeer dan ook eens met olieverf als achtergrond. Dit is niet zo denderend. Op een spiegel strijk ik sterk verdunde olieverf uit en druk daar een papier op dat als achtergrond gaat dienst doen, zoals je een monotype maakt. Daarna moet dit drogen. Het is dat aspect dat nogal tegenvalt: na een week is het nog niet echt helemaal droog. Ik druk dan ook die achtergrond als laatste exemplaren.

Ik maak achtergronden van verschillende kleuren in acryl en experimenteer met de inkt.

Eerst maak ik een proefdruk met zwarte inkt op taartenkarton. Dat lukt, dus waag ik me aan de achtergronden die op bedrukking liggen te wachten. Het is boeiend bezig zijn. Steeds nieuwsgierig wat er van onder de pers komt gerold. Sommige afdrukken vind ik wel geslaagd, anderen komen niet zo goed uit de verf, letterlijk dan.

Met de schilderklas vieren we het eindejaarsfeestje na Nieuwjaar. Voor we in vakantie vertrokken konden we een lijst invullen met wat we op dat feest zouden meebrengen, zodat niet iedereen met een zelfgebakken cake zou afkomen. In de klas zitten er enkele collega’s die enorm goed zijn op gebied van koken. Elk jaar heeft dit feestje dan ook een culinaire aantrekkingskracht.

Ik schrijf me als eerste in en engageer me voor de aperitief met enkele flessen cava. Zo moet ik niet aan de slag voor een slaatje of een quiche. Sinds Karel bekende dat hij graag kookt, laat ik met veel plezier die opdracht aan hem over. Ik zal af en toe inspringen in de keuken, maar dan beperkt mijn bijdrage zich nogal vaak tot een pizza. Dan zet ik de oven in de juiste stand, haal de pizza uit de diepvries, de doos eraf en schuif de pizza in de oven wanneer die warm genoeg is. Als het belletje rinkelt dat de pizza klaar is voor consumptie gaan we aan tafel en bedankt Karel me voor mijn bijdrage aan de warme maaltijden in ons gezin. Ik heb geen probleem om mijn bijdrage in de keuken heel beperkt te houden, zo kan Karel schitteren … en ik uitgebreid genieten van wat op me afkomt.

Wanneer iedereen met zijn bijdrage de academie binnen komt, lijkt het wel of de drie koningen zich vermenigvuldigd hebben: het is gewoon overvloed.

De emming zit er al in voor de cava geschonken wordt. We zijn wel voorzichtig met de drank, iedereen wil nog veilig naar huis kunnen.

Voor het dessert voel ik de vermoeidheid toeslaan … zou dat de leeftijd zijn?

Ik verlaat als eerste het samenzijn. De laatste dagen zijn erg druk geweest, beter dat ik toegeef aan mijn behoefte aan rust. Zo kan ik wellicht nog een tijdje meedraaien.

Nog even de sfeer van kerstmis bovenhalen … bij gebrek aan een kerstboom gebruiken we de schildersezels

Voor de afdrukken van ‘Het dorp’ dien ik de pers in de academie te gebruiken. Gelukkig functioneert ze prima. Ik ben erg benieuwd hoe de afdrukken het gaan doen op de achtergronden die ik voorbereid heb.

Een eerste achtergrond bestaat uit een collage van ’cadeautjes papier’. Eerst papier verscheuren, zodat een licht gekartelde rand ontstaat. Ik scheur de zijrand zo, dat die schuin afzakt en daardoor erg dun wordt. Dit verlijmt mooier dan met de schaar verknipt papier: je merkt nauwelijks waar een stuk eindigt en een ander stuk begint. Dan dit papier schikken op een wit blad van goede kwaliteit, zodat door het vocht van de lijm de ondergrond niet gaat krullen. De stukken van de collage, die tegen de rand aanliggen, verknip ik wel met een schaar, zodat de buitenlijn mooi recht oogt. Ik maak de collage even groot als de uitgesneden lino.

Bij het drukken lukt het me de afdruk van de lino op de juiste plaats te krijgen. Dat geeft me het gevoel al wat vakkennis veroverd te hebben. De afdruk was beter tot zijn recht gekomen als de drukinkt wat meer in contrast zou gestaan hebben met de achtergrond. Ook dat is een leerproces.

Hier heb ik de lucht en de boom van een collage voorzien.

Met wit zijdepapier heb ik de ondergrond wat structuur gegeven en daarna met acryl lichtblauw geschilderd.

Hier is de collage gemaakt met recht af gesneden stukken uit een of ander blad. Ik had beter geen donkere kleuren gebruikt, want die contrasteren onvoldoende met de afdruk.

Met de lino plaat met visjes maak ik ook wat afdrukken. Een deel gebruik ik om kaartjes te maken. Hier ook probeer ik te experimenteren met achtergrond en inkt.

Daarmee komt een einde aan mijn eerste drukperiode. Ik kijk al uit om in de academie aan de slag te gaan met de grotere lino.

Ik wil uitproberen hoe de kleur van de drukinkt het geheel beïnvloedt. Op de verschillende achtergronden experimenteer ik met de kleuren van drukinkt die ik in huis heb … en mengen is toegelaten. Natuurlijk wil ik een goede afdruk bekomen, maar nog meer plezier beleef ik aan het uitproberen. Even moet ik denken aan de middeleeuwse alchemisten, de scheikundigen van die tijd, op zoek naar een middel om goud te maken. Die experimenteerden er ook op los, vaak tot hun eigen ondergang, een lood- of kwikvergiftiging was niet uitgesloten. Ze konden het echter niet laten … en waarschijnlijk was niet alleen de formule om goud te maken hun drijfveer.

Ik heb twee lino platen uitgesneden met alleen maar lijnen. De ene plaat heeft horizontale, de andere verticale lijnen. Die wil ik nu boven elkaar afdrukken. Daarbij moet ik wel zorgen dat de twee platen juist dezelfde oppervlakte beslaan op het papier. Daarom leg ik op de ondergrond een papier waarop de grootte van de lino plaat is aangeduid en ook de grootte van het papier. Nu de eerste lino met inkt inrollen, op de voorbestemde plaats leggen, papier erover, afdrukken, de afdruk wegnemen en dan de lino. De tweede lino plaat inrollen, ook op de juiste plaats leggen en dan de afdruk er weer bovenop. Normaal moet de tweede afdruk op dezelfde oppervlakte terecht komen. En dat lukt. Ik ben fier over mijn prestatie.

Ik gebruik nog eens de rode achtergrond: het was een overschildering van een mislukt werk van acryl op papier. Uit een groot paper kreeg ik vier kleinere die konden gebruikt worden bij het afdrukken. Werden bij de eerste afdruk de horizontale lijnen het eerst op papier gezet en daarna (in een lichtere kleur) de verticale lijnen, nu doe ik het omgekeerde. En je merkt het verschil.

Op een ander overschot van een acrylwerk dat niet uit de kleuren kwam, probeer ik nog maar eens een afdruk. De achtergrond dringt zich nu teveel op.

Nog een ander acrylwerk dat om de papiermand vroeg wordt gebruikt. De achtergrond is veel te druk. Dat weet ik nu voor de toekomst: rustig aan met die achtergrond, de lino moet aan het woord komen.

Nu ik zelf over een handpers kan beschikken, kan ik me uitleven in allerlei experimenten. Ik gebruik een van mijn linosneden: die met de grotere vissen. Eerst heb ik met acryl de achtergrond vuurrood geschilderd. Ik zet de lino in met een koude kleur en druk af, nieuwsgierig wat het resultaat gaat zijn. Het kleurencontrast zit goed, maar de druk zelf is nog niet zo ideaal. Ik ben nog maar een leerling in het vak dus moet ik nu nog niet ongeduldig worden.

Hier gebruik ik een donkere achtergrond en druk de lino in wit af. De zijkant heeft te weinig inkt gekregen.

Ik gebruik dezelfde donkere achtergrond en neem een blauw als drukinkt. Dit lijkt me expressiever dan het wit. Nu ja, wit is zo smetteloos, zo onschuldig dat het op zich vaak saai wordt.

Na de boodschappen ligt het snijden van de lino op me te wachten. Ik verheug er me op zoals een kind op een cadeautje.

Lino snijden slorpt mijn aandacht helemaal op. Het is juist die concentratie die me zoveel plezier bezorgt: alsof ik op vakantie ben. Omdat ik zuivere lijnen wil bekomen, moet ik er echt mijn aandacht bijhouden. Net of ik in een avontuur beland: durf ik of durf ik het niet.

Gelukkig heb ik prima materiaal. Met het nodige geduld bereik ik wel wat ik wou. Wel oppassen voor de vingers, maar het lukt me om mijn vingers ‘achter’ het mesje te houden. Ik moet wel rustpauzes inlassen, mijn armspieren tekenen protest aan

Toch geraakt de lino op een dag uitgesneden. Nu wachten op de drukpers in de academie.

Vanmorgen eerst samen gepoetst, ook dat moet af en toe gebeuren. Na de middag is de tijd aan ons. Karel duikt weer achter zijn pc en ik kan eindelijk de lino plaat boven halen. Het wordt echt tijd dat ik stop met ontwerpen en aarzelen en nog iets proberen, want ik slaap niet meer goed. Ik heb besloten bij dat ene ontwerp te blijven en daar hou ik me nu aan.

Ik mag niet vergeten in spiegelbeeld te werken. Niet dat het erg zou opvallen bij iets abstract, maar het ‘voelt’ voor mij niet goed als het niet in de juiste richting weergegeven wordt.

De lino plaat is grijs. Om gemakkelijk te werken bewerk ik het gedeelte dat niet mag uitgesneden worden met Oost-Indische inkt. Zo krijg ik al een beeld, als ik de plaat voor de spiegel hou, hoe de lino er uit gaat zien bij het drukken.

Ik wil de lino in verschillende fases afwerken. Eerst de basis uitwerken, drukken en als het meevalt op een doek afdrukken, zodat ik er rond kan schilderen. Daarna de plaat verder bewerken, weer afdrukken, ook op doek en tenslotte een laatste keer waarin de zwarte vlakken tot een minimum herleid worden. ‘k Ben echt benieuwd wat dit gaat geven. Ongelooflijk hoe spannend het is. Morgen , wanneer ik fris ben en de Oost-Indische inkt volledig opgedroogd is, kan ik aan het uitsnijden beginnen.

Feitelijk voel ik me ‘spelen’. Het uitproberen en bezig zijn is het voornaamste, het resultaat zullen we wel zien. Als het meevalt zal het wellicht eens getoond worden op een of andere kunstmanifestatie, daarna gaat het in het archief, waar de kinderen het eens zullen ontdekken. Dan weten ze tenminste dat hun moeder op haar oude dag plezier beleefd heeft aan het leven.

Ze had deze morgen vreselijk gehuild, ze kon maar niet ophouden. ’t Viel haar allemaal zo zwaar: ouder worden en ervaren dat je niet meer kan wat vroeger wel kon. En dan was haar poes gaan lopen. Een poes die reeds 8 jaren in huis was en waar ze zoveel vriendschap van kreeg. Ze was 84 en haar wereld werd kleiner en kleiner. Ze was zo afhankelijk geworden, niks kon ze nog alleen.

Na het huilen had ze zich herpakt: ze had een afspraak met de kapster en daar wou ze nu niet tonen hoe ellendig ze zich voelde. Ze had er zelfs grappen zitten maken. Daarmee voelde ze zich beter. Toch was het nog altijd triestigheid troef. Nu we samen zaten op een drink voor Nieuwjaar wou ze er niet meer over zeuren. Ze wilde genieten van het samenzijn: “Zie je, ik ben er nog en kan dit nog meemaken”. De champagne maakte iedereen vrolijk, ook zij lachte voluit: het ouder worden werd even vergeten. Straks zou iedereen weer naar huis gaan. Dan zou ze weer haar leeftijd en de ongemakken ervan ontmoeten.

Ik vond haar verhaal zo in-triest. Ik zou haar willen troosten hebben, een arm rond haar schouder, iets liefs zeggen. Wellicht zou ze verschrikt teruggedeinsd hebben: in haar wereld werd die taal niet gebruikt.

Hoe kan je iemand troosten die de kou van ouder worden aan de lijve ondervindt?

Vandaag hebben we geen enkele afspraak, ook geen boodschappen te doen. Ja, de vaat die we gisteren lieten staan, moeten we eerst wegwerken, maar dan is alle tijd voor onszelf. Karel duikt een of andere vertaling in van een tekst van of over Spinoza en ik installeer me achter mijn tekentafel.

Het wordt stil in de kamer, alleen achtergrondmuziek is hoorbaar. Zijn we wel thuis? Later besef ik dat zelfs de koffie niet aan bod gekomen is, vergeten in het opgeslorpt zijn door het werk. Gelukkig begrijpen we elkaars ‘obsessie’. Een dag samen en nauwelijks iets zeggen, zo verdiept zitten we in onze eigen wereld. Tegen de middag ontwaken we als het ware: af en toe moet er gegeten worden. Na de maaltijd gaat Karel onmiddellijk verder met zijn bezigheid, ik probeer wat te slapen. Dat lukt me niet. Voortdurend ben ik bezig met het ontwerp voor de lino die geïntegreerd kan worden in een schilderij. Ik besluit maar de siësta achterwege te laten.

Uiteindelijk zal ik vandaag vier ontwerpen maken. Bij het laatste uitproberen voelde ik de concentratie afnemen: ik maak voortdurend fouten, kleine dan. Ik voel dat de oog-hand coördinatie wat minder goed verloopt, mijn lijnen zijn niet meer zuiver. Gelukkig zijn het ontwerpen, toch wil ik daar ook precieze lijnen.

Wanneer Karel van achter zijn pc komt, vallen zijn ogen bijna uit zijn kop. Hij geeft toe dat hij wat te intens heeft gewerkt. Dat is niet de eerste keer … je kan er maar deugd van hebben.

Ik ben tevreden van mijn dag. De vorige ontwerpen vond ik maar niets. Nu weet ik welke richting ik uit wil. Dat geeft een gevoel van opluchting: ’t Gaat toch lukken.

Mijn rug protesteert … maar mits een nacht goed slapen is dat weeral vergeten.

Ik wil iets bekomen met een drukke kern en een soort tentakels die voor spanning zorgen. Op taartkarton probeer ik een eerste ontwerp uit.

Nu wil ik de lijnen wat hoekiger maken, dat geeft een robuustere indruk. Neen, dat bevalt me niet zo.

Terug naar de vloeiende lijnen en een meer horizontaal accent leggen, maar nu met aquarelpapier, zodat het vocht van de Oost-Indische inkt het papier niet doet krullen. De kern is te klein en er is teveel zwarte ruimte overgebleven. Het laatste ontwerp (bovenaan) geeft me wel een goed gevoel: het zal iets in die richting worden.

Het begon met het overschrijven van de catechismus als achtergrond voor een reeks tekeningen. Dat voerde me terug naar mijn kindertijd én naar het liedje van Wim Sonneveld: Het dorp.

Ik maakte eerst een ontwerp, daarna hernam ik die tekening op de achtergrond van catechismus vraag- en antwoorden en om af te sluiten wou ik er dan een lino mee maken met als afmeting 30 cm x 40 cm. Steeds bleef het lied van Wim Sonneveld in mij meezingen, het typeerde zo raak het dorp waar ik geboren ben en waar ik opgroeide. Het roept een zekere melancholie op. Wellicht omdat ik terugkijken naar toen, laat samenvallen met zon, nog niet weten van toekomst, de dag beleven zoals die zich aanbiedt. Niet alleen het dorp veranderde, ook ik. Mijn leven vulde zich en dat ‘vullen’ roept geen melancholie op, eerder het gevoel: ik heb het gehaald maar nu is het genoeg geweest. Ik geniet nu van de dagen omdat ik weet dat het anders kan verlopen. Een mens is een broos wezen.

Dat neemt niet weg dat de tekst van ‘Het dorp’ me erg aanspreekt, en gezongen door Wim Sonneveld blijf je wel even luisteren.

Het Dorp 

(Wim Sonneveld) 

Thuis heb ik nog een ansichtkaartwaarop een kerk, een kar met paard,een slagerij J. Vanderven.Een kroeg, een juffrouw op de fiets,het zegt u hoogstwaarschijnlijk niets, maar het is waar ik geboren ben.Dit dorp, ik weet nog hoe het was,de boerenkinderen in de klas,een kar die ratelt op de keien.Het raadhuis met een pomp ervoor,een zandweg tussen koren door,het vee, de boerderijen.En langs het tuinpad van mijn vaderzag ik de hoge bomen staan…Ik was een kind en wist niet beterdan dat het nooit voorbij zou gaan…Wat leefden ze eenvoudig toenin simpele huizen tussen groenmet boerenbloemen en een heg.Maar blijkbaar leefden ze verkeerd:het dorp is gemoderniseerden nou zijn ze op de goede weg.Want ziet hoe rijk het leven is:ze zien de televisiekwisen wonen in betonnen dozenmet flink veel glas, dan kun je zienhoe of het bankstel staat bij Mienen d’r dressoir met plastic rozen.En langs het tuinpad van mijn vaderzag ik de hoge bomen staan…Ik was een kind en wist niet beterdan dat het nooit voorbij zou gaan…De dorpsjeugd klit wat bij elkaarin minirok en beatlehaaren joelt wat mee met beatmuziek.Ik weet wel, ’t is hun goede recht,de nieuwe tijd, net wat u zegt,maar het maakt me wat melancholiek.Ik heb hun vaders nog gekend,ze kochten zouthout voor een cent;ik zag hun moeders touwtjespringen…Dat dorp van toen, het is voorbij;dit is al wat er bleef voor mij:een ansicht en herinneringen…Toen ik langs het tuinpad van mijn vaderde hoge bomen nog zag staanIk was een kind, hoe kon ik weten dat dat voorgoed voorbij zou gaan?

Lof van de vergelijking

Maarten Asscher

Met het trekken van vergelijkingen moet men oppassen: meestal lopen ze wel op een of andere manier mank. Maar als je daarvan nu eens een deugd maakt en de vraag stelt: wat kunnen we ontdekken op het moment dat de vergelijking niet meer klopt? Appels en peren…

Dat doet Maarten Asscher en hij nodigt de lezer uit om samen met hem op ontdekkingstocht te gaan in de wereld van de mank lopende vergelijkingen. Hij doet dat vaak met humor, in een taal die sprankelt van vinding. Als lezer is het genieten van begin tot einde. Zo gaat het in het eerste essay over Kees Fens en Predrag Matvejevic. Deze laatste schrijft in zijn Bréviaire méditerranéen, een exuberant en onstuitbaar eerbetoon aan de zee der zeeën (p.23). Maarten Asscher is er weg van maar Kees Fens zit niet op die lijn. Om het verschil in opvatting te verduidelijken tussen Kees Fens, die een duidelijk begin en einde wil en Predrag Matvejevic die gewoon zijn ondergedompeld zijn wil weergeven, schrijft Maarten Asscher: In plaats van mercantiele tulpenbollen zijn daar nutteloze maar schitterende mozaïeken, die al duizenden jaren onder dezelfde zon liggen te wachten, op niets.

In een twintigtal essays probeert de schrijver, op basis van een vergelijking, iets kenbaar te maken, tot opheldering te brengen. De thema’s zijn zeer divers: Cleveringa, een moedige jurist met een sprekend geweten tijdens en na WOII, Hamlet en Telemachus of hoe twee zonen reageren op de dood van hun vader. Er komen ook heel aangrijpende thema’s aan bod, vb. zelfdoding. Daarbij wordt het onderwerp uitgebreid tot de Japanse cultuur en bijvoorbeeld de kamikazevluchten, en een vergelijking gemaakt tussen de afscheidsbrieven van de kamikazepiloten en de theatrale en hypocriete afscheidsbrief van de bedenker van het kamikazesysteem, Onishi. Deze figuur wordt tegenover Primo Levi en overlevenden van de Holocaust geplaatst. Dan verdwijnt het vrolijke uit de taal van Maarten Asscher. Het thema van de dood wordt herhaald in Neutraliteit versus engagement. Soldaten die een brief naar huis schrijven die pas mag verstuurd worden als ze sneuvelen. Met daarin deze passage: In dit opzicht is de afscheidsbrief van een soldaat een van de meest intense documenten die een mens kan opstellen, in termen van indringendheid slechts te vergelijken met de laatste woorden van een zelfmoordenaar, de ultieme wens van een gehangene of de definitieve afscheidsbrief aan een geliefde. In het zicht van het levensgevaar, het zekere levenseinde of de aanstaande definitieve verdwijning verandert een mens in woorden die hij alvast klaarzet. De mens is woord geworden. Een groter engagement met de taal laat zich moeilijk indenken. (p. 100)

Zo heeft de schrijver het ook over Napoleon en Alkmaar, geboorteplaats van de schrijver, waar de keizer alleen maar doorreed om van paarden te wisselen; Drie manieren om Jood te worden, over identiteit en vrijheid, eenaangrijpend essay over het bekomen of door anderen opgedrongen worden van de Joodse identiteit.

Maarten Asscher is iemand die zijn veelzijdige interesses in dit boek kwijt kan. Zijn belezenheid toont hij bijvoorbeeld in Het schip en de lading: Het fregatschip Johanna Maria als ideeënroman. Een heel ander gebied is zijn voorstelling van Freud en hoe die door de Duitse archeoloog Schliemann geïnspireerd werd om het bewustzijn in woorden van ‘gelaagdheid’ te beschrijven. Dan weer schakelt hij over naar een aspect van het rassenprobleem in Amerika. In Een dansende vader, over het verschil tussen een zwarte en een blanke. Het gaat over de vader van de schrijfster Bliss Broyard: Anatole Broyard was een zwarte, die zich heel zijn leven lang - tot op zijn sterfbed - voordeed als een blanke … Broyards gelaatstrekken waren niet negroïde en zijn huidskleur was, zoals ook op latere foto’s te zien valt, opvallend licht, eerder gelig dan zwart. (p.120). Boeiend is hoe de in oorsprong uit zwarte ouders geboren, in een zwart armoedig milieu opgegroeide zwarte jonge man bij het dienst nemen in het leger zichzelf een blanke identiteit toekent, daarnaar leeft en daardoor de voordelen van het blank-zijn kan ervaren.

De schrijver weet van zijn belezenheid en zijn veel weten dankbaar gebruik te maken om de lezer mee te nemen in een plezierig leesavontuur. Zo krijgt de schrijver via zijn vader een doos foto’s in handen, die de familie Asscher betreffen (De Doos van Laterveer. Over eigen en andermans familie). Nu blijkt dat de mensen die afgebeeld zijn op die foto’s helemaal geen deel uitmaken van de familie. Maar door de foto’s te bekijken worden die ‘vreemden’ te midden van een hele stapel foto’s van dierbaren en nazaten, gaandeweg een eigen verwant, op dezelfde wijze waarop een geliefd romanpersonage deel gaat uitmaken van je persoonlijke emotionele gemeenschap. (p. 132)

In Niet de tralies, maar de deur, schrijven in een gevangeniscel en in een werkkamer is Asscher op zoek naar de gelijkenissen tussen het zich terugtrekken in een werkkamer om de geconcentreerde arbeid van het schrijven aan te gaan en het schrijven in een gevangeniscel. Uiteindelijk komt hij tot het doordringende verwoorden van: De ware onvrijheid van de gevangen schrijver is gelegen in het verlies van de macht over zijn afzondering. Het gaat niet om de tralies, het gaat om de deur.( p. 147)Hij besluit dit essay met: Iedere schrijver is tot op zekere hoogte een gevangene van zijn schrijverschap, maar alleen een vrije schrijver kan zich gelukkig prijzen dat hij tevens zijn eigen cipier is.(p.147)

Van de zich opsluitende of opgesloten schrijver, die beschikt over een paar vierkante meter, naar de schrijfster die de wereld als dorp beleeft in: Het dorp en de wereld, over het uur van de rebellen van Lieve Joris. Wellicht geeft hij de essentie van het schrijverschap van Lieve Joris weer in volgende zin: Wat Lieve Joris doet is niet louter field research, het is literaire vivisectie op de actuele geschiedenis. (p. 151) En even verder: Zo slaagt ze erin om het drama van een onbegrijpelijke historische werkelijkheid die nog bezig is te voltrekken 256 bladzijden lang invoelbaar te maken.(p. 152)

In Ernest Dowson en Francis Donne, hoe het is om te sterven roept Asscher het leven en de wereld van de schrijver Ernest Dowson op en zijn kort verhaal The Dying of Francis Donne uit 1896, dat wat mij betreft te lezen valt als een even indrukwekkende als overtuigende voorafschaduwing van zijn eigen levenseinde vier jaar later. (p. 159)

Dan gooit de schrijver het over een andere boeg in Het grote en het kleine verhaal, generalisten en specialisten in de kunstgeschiedenis. Hoe moet men tegen de kunstgeschiedenis aankijken? Is het grote verhaal, het overzicht van de samenhang voldoende of moet er toch ruimte zijn voor de duizend kleine verhalen waar het dagelijks werk van kunsthistorici uit bestaat. (p. 173)

Het essay De markiezin nam de trein van 9 uur, Paul Valéry’s cahiers als antiroman handelt over de 26.600 pagina’s waarin Valéry de grenzen van zijn denken verwoordt als al denkend stop ik met denken, om te bezien wat ik aan het denken ben, en daar denk ik over na. (p. 178)

Fotografie en autobiografie, Kousebroeks fotosynthese als versmelting met de lezer. Foto’s van vroeger die samenvallen met eigen herinneringen die Kousebroek zo weet te beschrijven dat de intensheid van Kousebroeks historische, autobiografische en essayistische inleving in de door hem gekozen en becommentarieerde foto’s maakt dat de schrijver en de lezer van deze fotosynthese gaandeweg in elkaar overvloeien; zijn vader wordt een beetje mijn vader; zijn prinsheerlijke jeugdherinneringen worden mijn gefantaseerde belevenissen. (p.189)

In Trouwen of niet trouwen, de huwelijkswereld van Delmore Schwartz laat Asscher niet alleen de huwelijksproblemen van de begaafde schrijver Delmore Schwartz aan bod komen, maar vooral die van zijn eigen ouders. Toch blijkt de realiteit moeilijk vatbaar: … dat je je nog zo goed in het huwelijk van je ouders kunt verplaatsen, maar dat de werkelijkheid altijd ongrijpbaar zal blijven? Dat er immers naderhand geen werkelijkheid meer bestaat om te beschrijven, uitsluitend herinnering? En dat die herinnering per definitie tot het domein van de fictie behoort? Alleen al om die reden valt een huwelijk niet zo gemakkelijk met iets anders te vergelijken, al helemaal niet met een ander huwelijk. (p. 202)

Dan komt naar het einde toe het essay te voorschijn Het tegenovergestelde van kunst, over de parallel tussen commercie en ambtenarij waarin Asscher de spanning weergeeft waarmee de cultuurambtenaar moet leven: autonomie en rekenschap afleggen. Asscher verwijst meteen ook naar de uitgeverijen, die in hetzelfde spanningsveld leven, namelijk de schrijver de kans geven om zich verder te ontwikkelen, maar jaarlijks ook verantwoording afleggen tegenover de aandeelhouders over de voorbije (financiële) activiteiten.

Ten slotte eindigen deze essays met De duivenmelker en de arts, de Shoah in feiten en verhalen. Daarin stelt hij het boek van Anton the Dove Fancier met als ondertitel And other Tales of the Holocaust van Bernard Gotfryd tegenover het dagboek van Felix Hermann Oestreicher Ein jüdischer Artz-Kalender. Durch Westerbork und Bergen-Belsen nach Tröbitz. Konzentrationslager-Tagebuch 1943-1945. Gotfryd begon zijn boek te schrijven in 1983, jaren na zijn ervaringen in de kampen. Het dagboek van Oestreicher werd ter plaatse geschreven, wellicht met de bedoeling die aantekeningen later uit te werken. Ook laat Oestreicher enkele gedichten na, met de beklemmende woorden: Wir sind schon lange gestorben,/Wir wissen es nur nicht. (p. 216) Dit essay eindigt met Vergelijken is immers interessant, maar het moet geen doel op zichzelf worden. (p. 218) Daarin is Asscher gelukt. Een boeiende serie essays die men graag zal lezen.

Editor: Willy Weyns

Op de achterflap:

Etienne Vermeersch was in 2012 de zomergast op de ‘rando-filo’, een wandel- en filosofieweek in de Provence, jaarlijks georganiseerd door Leaudelure in de vallei van de Jabron.

Gastheer Willy Weyns en de vijftien deelnemers vuurden gedurende vijf dagen vragen af op de filosoof, over (actuele) thema’s die hen nauw aan het hart liggen: wetenschap en pseudowetenschap, ethiek en bio-ethiek, de financieel-economische crisis, de zesde staatshervorming, multiculturaliteit en fundamentalisme, religiositeit, de actualiteit van mensenrechten en van de verlichting en ook het probleem van de vrije wil.

Deze gesprekken worden nu uitgegeven. Een bescheiden ogend boekje van 202 pagina’s, klein van letter maar zeer leesbaar gedrukt. De vormgeving doet denken aan een cursus, maar blijkt zeer handig bij verwijzingen.

Eerst geeft Vermeersch een inleiding over zijn uitgangspunten, waar in de latere uiteenzettingen vaak naar verwezen wordt. Wat plezierig aandoet: ‘moeilijke’ termen worden verklaard met verwijzing naar hun oorsprong, bijv. ‘nomologische’ (nomos is wet) p. 36

In de inleiding gaat het over wetenschap. Daarin maakt hij een onderscheid tussen ‘de k-rationaliteit, die we bij het kennen nastreven, en de d-rationaliteit, die betrekking heeft op het doen of handelen. In de eerste vorm vraagt men:’Hoe verwerf ik betrouwbare kennis?’ De tweede betreft de vraag: ‘hoe handel ik rationeel (efficiënt) in functie van mijn doelstellingen?’ (p. 26). Naast deze twee vormen van rationaliteit hanteert hij een ‘ladderschema’ van het onderwerp van de totaliteit der wetenschappen in 6 + 2 niveaus (p. 29).Op het eerste gezicht lijkt het onoverkomelijk moeilijk, maar Vermeersch is, naast een uitmuntend filosoof, ook een uitstekend leraar. Stap voor stap leidt hij zijn toehoorders en nu zijn lezers naar inzicht in wat hij bedoelt, zodat in de latere uiteenzettingen kan verwezen worden naar die basisopvattingen.

En dan worden gebieden geëxploreerd die de nadenkende mens van vandaag raken. Door te verwijzen naar de voorgeschiedenis of naar andere culturen probeert hij die specifieke realiteit te kaderen. Dan merk je hoe onze opvattingen beïnvloed zijn door een Westerse manier van tegen de dingen aankijken, dat we vast zitten in een ‘nu’-overtuiging, terwijl reeds een hele evolutie heeft plaatsgevonden die tot ons huidige denken leidde. Niet dat Vermeersch stelt dat op alle zich aandienende problemen adequate oplossingen te realiseren zijn. Hij probeert een maatschappelijke visie te formuleren waarin de best mogelijke opties voorgesteld worden.

Wat opvalt, is dat hij rustig uiteenzet hoe hij tot een bepaalde opvatting komt. De lezer kan de opbouw van het denken stap voor stap mee volgen. Vermeersch laat de lezer kennis maken met opvattingen en consequenties van andere culturen en godsdiensten, maar nergens voel je een betweterigheid of een negatieve evaluatie van wat anders is, wat verschilt van zijn opvatting. Integendeel, hij probeert op genuanceerde en gegronde wijze uitspraken te doen over het Christendom, de Islam, het Jodendom,… maar haalt met evenveel respect andere godsdiensten en levensopvattingen aan. Dat geeft de lezer de mogelijkheid om het eigen denken af te tasten, te evalueren en bij te stellen.

Hier is een filosoof aan het woord die eerst en vooral mens is, die zijn verworven inzichten wil delen met de anderen, die dat doet op een wijze dat ook een niet-filosofisch gevormde lezer meegenomen wordt. Natuurlijk moet je bij de les blijven, want het is geen gemakkelijk verhaal. De problemen die aangehaald worden beroeren de lezer emotioneel omdat hij er in het dagdagelijkse leven mee te maken krijgt… en hoe reageer je als je gevoelsmatig aangesproken wordt: durf je verder op weg gaan met iemand die het gevoelsmatige durft openbreken naar een rationeel gefundeerd verwoorden?

Een boek om op rustige momenten te lezen en te genieten van de helderheid van het betoog. Wellicht helpt de lectuur om een standpunt in te nemen, van standpunt te veranderen of je ingenomen standpunt te ondersteunen t.o.v. hedendaagse maatschappelijke problemen. M.a.w. doe dit boek je jezelf cadeau als anderen er niet aan denken.

Omdat we gisteravond het onder ons beidjes gehouden hebben, kan ik nu fris tegen de dag aankijken. Ik ben bllij dat over enkele dagen al de feestelijkheden achter de rug zullen zijn. Niet dat ik niet graag feest vier. Het nadeel van feesten is dat de concentratie een beetje aan de zwier gaat. Ik had gehoopt deze dagen erg veel te tekenen en ik heb veel getekend, maar ik voelde hoe ik mezelf de discipline oplegde van de kwast en de Oost-Indische inkt te nemen en aan het werk te gaan, zonder dat er van uit mezelf veel aanbod kwam.

Er zijn zoveel indrukken te verwerken. Je praat met mensen rondom, familie en vrienden, buren en collega’s van de academie. Die gesprekken blijven een tijdje hangen. Soms gaat het om woorden die blij maken. Andere gesprekken zijn dan wat zorgelijker, verwoorden een zwaarder beleven. Dat is nu eenmaal mens-zijn.

En ieder moet zijn of haar eigen weg gaan. Kinderen moeten weg van hun ouders om een eigen ontwerp te realiseren, ouders moeten een eigen invulling geven aan hun leven, zonder daarvoor hun kinderen nodig te hebben. Dit model blijft me altijd voor ogen als ik met mensen praat, ook mensen die ouder zijn dan ik. Iedereen zoekt hoe hij of zij de eigen rol van kind, ouder, vriend of vriendin, geliefde … vorm geeft. Maar een kind kan geen vriendin worden van vader of moeder: een kind heeft recht op zoon of dochter zijn. Je zoekt vrienden en vriendinnen bij leeftijdsgenoten. Als het nodig is zoek je een therapeut(e) op, maar je overgiet je kinderen niet met je eigen problemen. Die grensbewaking is belangrijk: blijf ik binnen de rol die me in deze relatie is toebedeeld. Grensoverschrijdende relaties aangaan is gevaarlijk: het maakt op zijn minst agressie los.

Daarom voor 2014: dat de grenzen geëerbiedigd worden, je zal dubbel zoveel plezier beleven aan het samenzijn met geliefden en vrienden.