verware mijn stede di beneven

(Bewaar me een plaats naast jou).Om je verbondenheid met de geliefde uit te drukken hoor je vaak iets in de zin als: later, wanneer ik zal gaan, ga ik naar hem of haar toe. Dit is geïnspireerd door een christelijke visie op een leven na de dood. Toch blijft het een troostend gegeven dat je kan verwoorden dat deze dood niet het definitieve einde is. De geliefde leeft verder in jou en om de afwezigheid te verzachten spreek je dan over later, het open einde over de dood heen. Er moet geen concrete uiteenzetting komen over wat ‘het elkaar weerzien’ zal inhouden. Het is gewoon een manier van zeggen: ik zie je graag en ik mis je.

ik moet noch sneven

ende in de weerelt liden pijn

Langzaam bevrijdt je bewustzijn zich van de absolute tegenwoordigheid van de geliefde. Je keert terug naar het leven, waar je je plaats weer verovert. Je weet dat de wereld die op je wacht getekend zal zijn door de pijn om het gemis van de geliefde. Ze kunnen die pijn niet wegnemen, want dat zou betekenen dat ze je geliefde wegnemen en verbannen naar niet-bestaan vroeger en nu. Maar nu kan je die pijn aan, het wordt je eigen manier van in de wereld zijn.

nu bidt vor mi

Om leven en dood van de geliefde zin te geven ga je van uit de herinnering die geliefde een plaats geven in je leven. Het is alsof die geliefde een extra krachtbron wordt om je eigen leven voort te zetten. Het is alsof die geliefde je goed raad toefluistert zodat je juiste beslissingen neemt, je energie geeft om je weg voort te zetten.

du liets mi tleven

Als ouder, broer of zus, vriend of vriendin bots je op het eigen beperkt zijn en de eventuele tekortkomingen die daaruit voortvloeien. Toch kan en kon je niet anders dan die beperktheid leven, anders zou je tot het domein van de goden behoren, wat een psychotische toestand inluidt. Je kan niet anders dan je tekortkomingen confronteren, het schuldgevoel daar rond dragen. Soms komt verbittering opzetten: de geliefde is dood, je kreeg de zwaarste kant toegeschoven, je moet verder. Soms wil je er niet meer zijn want wat betekent dit leven nog.

du coors di doot

Je probeert te aanvaarden dat de geliefde uit het leven stapte. Wellicht kan je hem of haar begrijpen. Wellicht roept zijn of haar dood vragen op, ook vragen naar het eigen tekort schieten. Wellicht groeit het schuldgevoel tot een ondraaglijke last. Niets is ongedaan te maken, wat voorbij is ligt vast, is niet meer te herdoen. Met dat verleden moet je verder naar een toekomst zonder uitzicht.

Mi lanct na di gheselle mijn

Wanneer je dan alleen bent met jezelf, val je op die schreeuw van verlangen naar de geliefde. Het is alsof dat verlangen en het gemis toenemen. Vrienden willen je troosten … maar hoe kan je getroost worden in een wereld die kleurloos is en je niets te bieden heeft. Een wereld van gemis en leegte en daar rond alleen maar pijn, hoe kan die wereld je uitnodigen tot leven?

waer bestu bleven

Je probeert je leven terug op orde te brengen. Het is zo moeilijk als er zoveel vragen onbeantwoord blijven. Waarom moest hij of zij sterven, waaraan heb je het verdiend? Je blijft op zoek naar de plaats van de geliefde in je beleven. Is hij of zij echt definitief weg? Komt de geliefde nooit meer terug? Waarom moet ik verder met alleen herinneringen?

Egidius

Dagen gaan voorbij, het gewone leven herneemt zich. De omgeving is teruggekeerd naar de routine. Verweesd blijf je achter, de naam van de geliefde komt nog nauwelijks over je lippen. Binnenin huil je zijn of haar naam. Aan wie kan je de verscheurdheid, het vernietigd zijn kenbaar maken?

Je gaat terug aan het werk. Je lichaam herkent de bewegingen die moeten gesteld worden, je spreekt woorden die op dat moment dienen uitgesproken te worden. Achter die façade is het één grote ruïne. Je hebt angst dat ze die zullen opmerken. Wie kan je helpen om het puin te ruimen dat het afscheid van de geliefde teweeg bracht?

Alle vruecht es die gegeven

Je wil dat de geliefde gelukkig is, je wenst het hem of haar toe.

Toch komt hier reeds de klacht binnen sluipen: zelf ben je enorm triest. De vreugde ligt bij de afwezige ander, bij ‘die’.

claere dan der sonnen scijn

De geliefde, bevrijd van dit mens zijn en alle fouten en kwetsuren vergeven, straalt van alle liefde die tot hem of haar uit gaat. Hij of zij is mooi geworden, door geen grenzen van beperking gehinderd. In gedachten kan je in de nabijheid van de geliefde vertoeven zonder afstand of tijd te moeten overwinnen. Het is een absolute ervaring: zo nabij en zo mooi is niemand.

nu bestu in den troon verheven

Wanneer de werkelijkheid stilaan het bewustzijn herovert, probeert men woorden te vinden van troost, zodat men stilaan het leven weer kan opnemen.

Vanuit een christelijke interpretatie zal men de afgestorvene alle goeds toewensen, bv. een goddelijke plaats.

het sceen teen moeste gestorven sijn

Mensen die een geliefde verliezen hoor je vaak zeggen dat het lijkt alsof ze in een verkeerde film zijn terecht gekomen, alsof ze moeite hebben te geloven en te aanvaarden dat dit sterven realiteit is. Ze hopen als het ware straks wakker te worden en de verschrikking van de dood naast zich te kunnen neerleggen als een voorbijgaande nachtmerrie. Het dringt zo moeilijk door dat dit afscheid definitief is. Als van buiten zichzelf kijkt men naar wat gebeurt, alsof die dood iemand anders aanbelangt.

dat was gheselscap goet ende fijn

Over de doden niets dan goed. Wanneer een geliefde sterft worden alle conflicten vergeten, alle pijn die soms aanwezig was, uitgeveegd. De geliefde krijgt een soort goddelijk statuut, hij of zij was de volmaaktheid zelve, zeker als die geliefde een kind is.

Bij de zelfdoding van een kind merk je vaak dat degene die uit het leven stapte uitzonderlijk was, zowat in alles. Niets deed vermoeden dat er een dag zou komen dat hij of zij tot zelfdoding zou overgaan. Pas later komen dan de aspecten in het verhaal aan bod waar de moeilijkheden geformuleerd worden en krijgen de herinneringen meer contact met de werkelijkheid.

‘Du liets mi tleven’.

Men zegt: ik zou de dood van een kind niet overleven. Tot je geconfronteerd wordt met de dood van je kind. Je zou met je kind willen meegaan, maar je lichaam dwingt je verder te leven: je ademt verder, je bloed blijft zijn baan door je aderen verder gaan. Het is alsof je vervloekt bent verder te leven.

Je kan niet meer verder, je wil niet meer verder, maar je voeten stappen mee naar de uitvaartdienst. Je armen omarmen anderen, je hoort jezelf woorden zeggen als een mantra uit een vergeten verhaal.

Je gaat verder als op een automatische piloot. Je stelt de dagelijkse gebaren zonder er bij betrokken te zijn. Je lichaam leeft in de wereld van werken, eten, mensen ontmoeten. Alleen ben je zo ontzettend moe. Je sleurt je naar een slapen waarin je even kan vergeten. ‘s Morgens moet je weer de wereld in van gemis, teveel herinneringen, een lijf dat overal pijn doet.

Je leeft, maar waarom?

‘Du coors di doot’

We weten niet of de historische Gillis uit het leven wegging door zelfdoding, het kan ook een literaire verwoording zijn van zijn sterven. Toch heb ik dat steeds als zelfdoding geïnterpreteerd.

In de tijd van Gillis was zelfdoding maatschappelijk moeilijk aanvaardbaar. Vooreerst was er de kerk: zelfmoordenaars kwamen niet in de hemel, voor hen geen pardon.

Iets meer dan vijftig jaren terug stapte een buurvrouw uit het leven. De kist met haar lichaam mocht niet in de kerk, die bleef in het portaal staan terwijl de rouwdienst zich binnen de gewijde ruimte afspeelde. Toevallig kwam ik daar voorbij en zag de kist. Ik wist dat die buurvrouw daar in lag, want zoiets wordt in een dorp besproken en kinderen hebben de neiging te luisteren naar zo’n verhalen. Ze mocht ook niet in ‘gewijde’ grond begraven worden, dus kreeg ze waarschijnlijk een plaats naast die ene communist die ons dorp telde, want waren er toen ongedoopten in ons dorp. Terwijl die grond gemeentegrond was, waar elke burger belastingen voor betaalde voor aankoop en onderhoud.

Een burger kon ook zo maar niet uit het leven stappen: een mensenleven behoorde toe aan, ja, aan wie eigenlijk? In elk geval diende zo’n lichaam om soldaat te worden en het land (lees eigendom van ) te verdedigen. Wie zijn lichaam die mogelijkheid ontnam werd juridisch gestraft: zijn eigendommen werden in beslag genomen. Vandaar dat men bij zelfdodingen probeerde een doodsoorzaak te formuleren die de harde waarheid uit de weg ging … nu zal men dit nog proberen, vb. omwille van een of andere verzekering, of om de goede naam van de familie niet te besmeuren.

Zelfdoding roept teveel vragen, teveel onrust op. Wat blijft er dan voor de betrokkenen over? Teruggrijpen naar een Middelnederlands lied om tot die realiteit toegelaten te worden?

‘Mi lanct na di gheselle mijn’.

Nu de geliefde gestorven is blijft één brandend verlangen hem of haar weer te zien; die voetstappen te horen, die geur naast jou te herkennen, handen te strelen die zo dierbaar zijn. Heel je wezen is openheid op die ander, de altijd aanwezige geliefde, maar de ander is niet meer. De openheid van je verlangen kan niet meer worden vervuld en keert weer als leegte en pijn, die je raakt tot in het diepste van je wezen.

waer bestu bleven

De geliefde is weg uit dit leven. De aarde schuift onder je voeten vandaan. Om enigszins greep te krijgen op wat gebeurt probeert men de geliefde een nieuwe plaats in de wereldorde te geven. Zo zegt men dat de geliefde naar de hemel is, zonder daarbij zich iets erg concreet voor te stellen. Later, als men zelf de weg van het sterven moet gaan, zal men de geliefde weerzien. Het is een vorm van troost, nog even uitstel krijgen om bewust te worden dat het afscheid definitief is.

Egidius

De geliefde is niet meer. Het bewustzijn is vol van wat er gebeurde, vol van de geliefde die weg ging. Het enige wat je nog wil doen is praten over de gestorvene, maar waar blijven de woorden.

Bij zelfdoding speelt vaak onbegrip mee voor wat er gebeurd is, niet alleen van de betrokkenen maar ook van degenen die hen omringen. Vaak rust er een vorm van taboe over zelfdoding. Soms wil men de zelfdoding verzwijgen omdat men beschaamd is over wat er is voorgevallen, omdat het niet past binnen het morele kader dat men hanteert. Meestal zwijgt men omdat er geen woorden voorradig zijn.

Zeker weten we het niet, maar waarschijnlijk is de tekstschrijver Jan Moritoen, een inwoner van Brugge, bontwerker en dichter.

De Egidius waarover het gaat zou Gillis (Latijn: Egidius) Honin kunnen zijn die in 1385 overleed. Hij zou over een mooie stem beschikt hebben, maar zijn zaken liepen niet zo goed. Hij zou een faillissement niet kunnen vermijden. Kunnen we daarom ‘du coors die doot’ interpreteren als zelfdoding? De erfenis die hij naliet aan vrouw en kinderen werden door deze denkelijk geweigerd want de stad Brugge verkocht in de jaren daarop de bezittingen van Gillis Honin.

Toch is het niet nodig de juiste historische context te kennen om je door dit lied te laten ontroeren.

‘Egidius, waer bestu bleven’ is een Middelnederlands lied van rond 1400. Het is een van de mooiste liefdesliederen die onze literatuur kent.

Ik maakte kennis met dit lied toen ik zestien was. Ik ben het nooit meer vergeten. Ik werd vooral gegrepen door de spanning tussen enerzijds het verlangen naar de geliefde en het onoverbrugbare van de dood.

Dit lied bleef me vergezellen toen ik zelf geliefden verloor. Het troostte me om daar woorden te vinden die mijn gemis tot taal brachten.

De laatste dagen kwam deze klaagzang weer in mijn bewustzijn wandelen: als ik die woorden nu eens vorm gaf met water en Oost-Indische inkt. Eerst wil ik dit uitproberen op taartenkarton. Ik wil er een geheel van maken, dus plak ik het tekenpapier aan de achterkant aaneen met schilderstape, zodat een soort van harmonica ontstaat. Zo kan de tekening aan de voorkant ineenvloeien tot een geheel.

Egidius, waer bestu bleven

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Dat was gheselscap goet ende fijn,
Het sceen teen moeste ghestorven sijn.

Nu bestu in den troon verheven,
Claerre dan der zonnen scijn;
Alle vruecht es die ghegheven.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven,
Ende in de weerelt liden pijn;

Verware mijn stede di beneven.
Ic moet noch zinghen een liedekijn;
Nochtan moet emmer ghestorven sijn.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn;
Du coors die doot, du liets mi tleven.