zwarte melk der vroegte we drinken je ’s avonds

we drinken je ’s middags en ’s morgens

we drinken je ’s avonds

we drinken en drinken

De wanhoop keert voor de derde keer terug. De ‘zwarte melk’ groeit uit tot een bezwerende formule. De tijd verdwijnt en het kampleven herleidt zich tot een aaneenschakeling van nu-momenten die ten onder gaan in de steeds aanwezige doodsangst.

een man heeft een huis

je goudgele haar Margarete

je asgrauwe haar Sullamith

De beul zelf is doortrokken van het conflict dat groeit uit de rassentheorie over het Arische superras en de andere rassen die nauwelijks menselijke wezens bevatten. Hij draagt die tegenstelling, dat dodelijke drama met zich mee. Wil hij er mee geconfronteerd worden?

hij speelt met de slangen

Zal het onbewuste hem nu confronteren met het vernietigende waarvan hij een van de uitvoerders is? Of negeert hij die seinen en overschreeuwt hij zijn diepere weten?

hij roept speel zoeter de dood

De beul weet dat hij een dodelijk spel opvoert, maar volhardt in zijn houding. Hij roept, niet tegen een bepaald iemand, maar als een algemeen bevel: speel zoeter de dood. De muziek is niet bestemd voor de slachtoffers, zij zullen verdwijnen in een graf of in de oven. De muziek moet het dodelijke werk draaglijk maken voor de beul. Daarom moet de muziek ‘zoet’ klinken en niet opstandig of vol rouwen. 

de dood is een meester uit Duitsland

Duitsland is niet meer de plaats waar de geliefde woont, maar het gebied dat de dood verspreidt. Het systeem is zo geperverteerd dat de dood de plak zwaait. De dood beveelt de gemeenschap, de soldaten, de kampbewakers.  

hij roept strijk zwaarder de snaren

dan stijg je als rook in de lucht

Hier komt een soort wanhoopskreet van de beul zijn intrede doen. De muziek moet luider klinken om het kampleven er in te laten verdwijnen. Dan komt een soort bevrijdend beeld voor de beul van de rook in de lucht. Verwees het beeld van hoop voor de gevangene naar imaginaire ‘luchten’ hier wordt de concrete lucht boven de verbrandingsovens opgeroepen. Daarin zullen de rook en asresten van de lijken te vinden zijn en dan is alles voorbij.

dan heb je een graf in de wolken daar lig je niet krap

De beul breidt zijn niets ontziend sadisme uit. Hij  verwijst naar het hoopgevende beeld van het gat in de luchten dat de gevangenen hanteren en verandert het tot ‘een graf in de wolken’. Om de hoop, de ontsnappingsmogelijkheid van de gevangenen te vernietigen koppelt hij daar dan ‘daar lig je niet krap’ aan toe. Je hoort hem zo lachen om zijn eigen vinding, wat kan hij het toch mooi zeggen. Hij is voor niets of niemand bang, hij bezit de macht te beschikken over leven en dood.

zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts

we drinken je ’s middags de dood is een meester uit Duistland

 we drinken je ‘s avonds en ’s morgens we drinken en drinken

Voor de laatste maal haalt de dichter het thema van de wanhoop aan maar plaatst daar ‘de dood is een meester uit Duitsland’ tussen. Daardoor wordt de oorzaak van hun lijden benoemd waardoor een vorm van aanklacht, verzet wordt geboren. In hun vernietiging brengen ze de kracht op hun moordenaars in het gezicht te kijken en daar getuigenis van af te leggen.

de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw

Vanuit het wij-verwoorden van het wanhoopsthema schakelt de schrijver over naar de objectieve verslaggeving. Dezelfde woorden krijgen nu een andere geladenheid. Na eerst de subjectieve aanklacht ‘de dood is een meester uit Duistland’ komt nu de objectieve vaststelling van die aanklacht, aangevuld met ‘zijn ogen zijn blauw’. De moordenaars worden duidelijker omschreven: de nazi’s die de blauwogige Ariër tot een god uitroepen. De angst verplaatst zich van het ‘wij’ van de gevangenen naar ontzetting in de wereldgemeenschap. Voor het tribunaal van de mensheid zal deze opvatting, deze wijze van denken en omgaan met de medemens veroordeeld worden.

hij raakt je met loodzware kogel hij raakt je nu rauw

De schrijver gebruikt nu de vertrouwelijke aanspreekvorm ‘je’. Hierdoor krijgt de kwetsbaarheid van de mens meer aandacht. Je voelt hoe de kogel een warm lichaam doorboort, hoe zo’n lichaam aan flarden geschoten wordt. Geen verweer mogelijk, de kogel is ‘loodzwaar’.

een man heeft een huis

je goudgele haar Margarete

De beul vlucht de veiligheid van het huis binnen waar hij soelaas probeert te vinden bij het beeld van de geliefde. Een vierde maal wordt dit beeld opgeroepen, maar ook nu kan de man niet tot bezinning komen. Hij moet zichzelf verder sleuren in het dodelijke spel dat ook hem zal vernietigen.

hij hitst al zijn honden tegen ons op.

Het verhaal wordt zo ondraagbaar dat de slangen en het oproepen van de honden niet meer verteld hoeft te worden om tot de finale te komen: hij hitst de honden op tegen de gevangenen, speciaal daartoe opgeleide honden die gevangenen verscheuren. De gevangenen zelf doen het verhaal: hij hitst de honden tegen ‘ons’ op. En de man gebruikt ‘al’ zijn honden voor de actie, alles wat tot vernietiging kan leiden wordt in stelling gebracht, tot de vele dodenmarsen op het einde van het regime.

hij schenkt ons een graf in de lucht

Hier spreken de gevangenen weer. Klonk in het aanvangsbeeld van ‘het graf in de luchten’ nog een vorm van hoop, van vrijheid, nu zijn ze alle hoop verloren. Ze kunnen alleen hun lot ondergaan als onafwendbaar. Zelfs een graf in de aarde zal hen niet meer geschonken worden. Ze zullen gewoon verdwijnen zonder een spoor na te laten.

hij speelt met de slangen al dromend

 De man weet dat zijn wereld verloren is. Met de slangen is geen geliefde meer verbonden. Hij verkeert in een half bewuste toestand. Ook voor hem is geen uitweg meer.

de dood is een meester uit Duitsland

Het grauwe inzicht van de waarheid dient zich aan. De man weet dat het nazisme alleen maar tot dood leidt. Zijn wereld is ten einde.

je goudgele haar Margarete

je asgrauwe haar Sullamith

De tegenstelling Margarete – Sullamith kwam reeds eerder aan bod, als een eerste bewustwording. Nu vat deze tegenstelling nog eens het drama samen van de Holocaust. Overvloed, vruchtbaarheid van de Arische vrouw, rampspoed voor de Joodse vrouw, en door haar van alle vrouwen, mannen en kinderen die door genocide bedreigd werden en worden. Alleen een rauw huilen rest ons. Een wereld ging ten onder. Nu moeten de overlevenden de moed vinden om een nieuwe wereld op te bouwen wetend dat alleen de medemens evenwaardigheid toekennen uitkomst biedt.

je stem verrast me

ineens worden die lange jaren

van stilte

van ieder een eigen weg gaan

overbrugd

ouder geworden

leggen we onze verhalen samen

en herkennen de lach van toen

toen de muziek losbrak

stond hij op

begaf zich naar de open ruimte

en lachte

zijn lichaam

overgave aan ritme

bevrijd van angsten

verlegenheid

onmacht

de gesprekken stokten

ogen volgden zijn bewegen

de psychiatrische patiënt verdween

een jonge god danste

Een tiental dagen terug kreeg ik een héél verrassende e-mail. M. was naar mij op zoek gegaan omdat ze mijn naam niet vond bij de lijst van afgestudeerden van 50 jaren terug in de normaalschool van Sint-Niklaas. Wat een zegen is het internet dan. Even de naam intikken en ja hoor, daar vond ze me. Via deze blog kreeg ze ook mijn e-mailadres binnen bereik.

Sindsdien staat mijn wereld op zijn kop. Ik krijg de lijst van de klasgenoten van toen met e-mail adres. Ik schrijf een uitgebreide mail om te vertellen hoe het mij vergaan is sinds we elkaar het laatste zagen. Reacties daarop. Ondertussen is een intense correspondentie gestart.

Te bedenken dat ik niet eens afgestudeerd ben in Sint-Niklaas. Ik was nogal een moeilijk te hanteren puber. Om van de klachten en conflicten verlost te zijn stuurden mijn ouders me naar Eeklo, om daar mijn derde en vierde normaal af te maken. Daar zouden ze me wel temmen. Ze hoefden me niet te temmen, ik was er graag. Veel ruimte, sportpleinen, discipline maar met de nodige vrijheid. Mijn blinde opstandigheid was nergens meer te bespeuren. Er was mogelijkheid om met de leerkrachten te praten en ik had vlug enkele vriendinnen.

Wel had ik enorm heimwee naar ‘mijn klas’ van vroeger. Ik verliet daar ook vriendinnen bij wie ik me thuis voelde. Was het opvoedingssysteem soms op het karikaturale af, we hadden vaak veel plezier, lachten en schreven briefjes naar elkaar, vaak gewoon uit balorigheid, omdat we dat niet mochten.

We bleven contact houden. Ik stuurde brieven met mijn ervaringen van de nieuwe school. Zij schreven me uitgebreid terug, ieder een deel, over hun beleven. Soms zat ik luidop te lachen bij het lezen. Ik kon me de situaties zo voorstellen.

Na het afstuderen ging ik terug naar de vroegere school in Sint-Niklaas om daar mijn diploma van het regentaat te behalen. De klas waaierde uit: ieder een eigen toekomst tegemoet. Soms vernam ik nog wel iets van iemand, maar toen H. stierf werd de laatste schakel verbroken. Ik ging mijn leven verder en stilaan verdwenen die jaren en de vriendinnen in Sint-Niklaas in de mist van verleden. Het heden en de toekomst zouden overrompelend genoeg worden.

Tot die onverwachte email zich aanmeldde. Het waas van het verleden scheurt en een voor een bieden herinneringen zich aan. Ik besef dat ik die klas, die vriendinnen gemist heb. Ik ga op zoek in mijn fotoarchief: dozen ongeordende foto’s. Dan ontdek ik iets kostbaars: een groepsfoto van 1957-58. Dat we zwarte schorten droegen was ik helemaal vergeten. Kleur was blijkbaar taboe. Stilaan herken ik gezichten. Herinneringen die erbij horen.

Of de tijd niet verstreken is schrijf ik nu e-mails i.p.v. brieven. Reacties komen. Vragen worden gesteld, antwoorden volgen er op.

We zijn ondertussen allen op pensioen. Wel wat veranderd sinds onze opgeschoten puberjaren. De meesten dragen een bril, de haren zijn vergrijsd, wat kilo’s bijgekomen. Het schrijven getuigt nog van energie, de lach van vroeger om de hoek.

En op 19 november worden we uitgenodigd voor een oud-leerlingendag. Ik schrijf me zeker in, wil hen terugzien, in die verouderde gezichten de vriendinnen van vroeger ontdekken. Toch zal ik niet wachten tot dan. De uitnodigingen zijn er, nu nog een dag en plaats bepalen. We hebben elkaar zoveel te vertellen. Voorlopig via e-mail, maar ontspannen bij een kopje koffie zullen andere verhalen boven komen. Ik verheug me erop.

In 1956 stap ik de normaalschool binnen te Sint-Niklaas. In een grijs uniform, grijs hoedje op het hoofd en bruine valies in de hand. ’t Was wel spannend. Als kind van de boerenbuiten was ik alleen maar vertrouwd met velden, weiden, koeien, papavers en korenbloemen en een wijde lucht. De horizon reikte niet verder dan op fietsafstand. Nu trad ik een groot gebouw binnen. Kille brede gangen, brede trappen. Op de bovenste verdieping was een slaapzaal geïnstalleerd, “den dortoir”: chambrette na chambrette. Een vrij kort ingebouwd bed vastgemaakt aan de houten afscheiding. Rechts een kastje waar net plaats genoeg was voor wat reservekleding. Ik weet niet meer of het valies daar ook een plaats kreeg, vb. op de kast, of ergens anders achtergelaten werd. Links een kleinere kast met daarop een lampetstel: een kan met wat water en een kom. Daarbij een aangepast zeepbakje, een kleine spiegel en een tandenborstel. Aan de zijkant kon de handdoek hangen en het washandje hing te drogen in de kom.Was naast de grote kast een kleine ruimte gelaten voor een vouwstoeltje? En onder het bed verdween de po of kreeg die een plaats onderaan de kast. In het midden van de chambrette was juist nog plaats genoeg om te knielen voor de gebeden. Een gestreept gordijn sloot de kleine ruimte af. Maar van persoonlijke intimiteit was geen sprake: de afsluitingen van de chambretten waren waarschijnlijk maar een tweetal meter hoog. Als je op het bed stond kon je bij elkaar naar binnen kijken. Zou dat iemand ooit gedurfd hebben? Denkelijk stond daar de doodstraf op. De buren deelden wel elk geluid dat je maakte: een pakje openmaken, stiekem een koekje knabbelen, een huilbui … en soms probeerde we wel eens een woord uit, maar onmiddellijk kwam daarop een ‘stilte’ van de slaapbewaakster.

Voor de wellicht meer dan honderd jongeren was één toilet. Nu, gezonde mensen houden het wel een nachtje uit zonder te moeten plassen, maar bij hoogdringendheid mocht je er wel gebruik van maken. Je kon je po ook wel gebruiken, maar ik weet niet meer of dat gebeurde. Denkelijk was het vrij gênant om een watervalletje te horen opklinken.

’s Morgens werden we gewekt met de bel: ieder het bed uit, bed aftrekken en die lakens en dekens op een vouwstoeltje stapelen en voor het gordijn plaatsen. Knielen en een gezamenlijk morgengebed. Vaak werden we aangemoedigd wat luider mee te bidden. De toeziende non ging rond om te zien of ieder haar bewijs van wakker zijn had afgeleverd: wee degene waarvan het vouwstoeltje niet buiten stond. Alleen als je doodziek was mocht je even blijven liggen.

Toilet maken. Alle kannen werden tegelijk uitgegoten in de kommen. Minstens je gezicht wassen en tanden poetsen. Kleren aantrekken … altijd datzelfde blauw of grijs. Daarna kom gaan leeggieten, waterkan opnieuw vullen, bed maken, nog eens in het spiegeltje kijken of je haar fatsoenlijk gekamd was en op het belteken: gordijnen opengooien en naar beneden waar we netjes in rij op elkaar wachten om naar de kapel te gaan. Een spiedend oog hield in de gaten of we de stilte eerbiedigden. De mis bijwonen in een overvolle kapel. We zaten opeengestapeld op banken eelt te krijgen op onze knieën. En natuurlijk dienden we allemaal ter communie te gaan. Gelukkig vroeg ik me toen niet meer af of ik die nacht niet gezondigd had tegen de kuisheid. Al de (godsdienstige) verplichtingen hoorden in de wereld van de school thuis, zelf leefde ik mijn eigen leven in een eigen wereld.

Na de mis aan tafel. Een enorme refter met tafels voor wellicht twaalf personen. Ik heb de indruk dat die ochtendmaaltijd ook in stilte verliep. Voor elke verandering van actie was een bel. Die in de refter had een lichtere klank en stond op een tafeltje naast de zuster die vooraan toezicht hield. Beginnen eten: bel. Einde van de maaltijd: bel. In rij terug naar de slaapzaal: bel. Een groep bleef na om de borden en koppen af te wassen. Het waren diepe koppen, zonder oren, zodat ze gemakkelijk gestapeld konden worden.

De slaapzaal was ondertussen wat gelucht, wat wel nodig was: na een nacht was de slechte lucht niet te harden. Terug in de chambrette: jas uit, schort aan, bed opmaken en naar beneden naar de speelplaats. Een niet zo grote ruimte omgeven door gebouwen, met een paar bomen in klein gazon

 die de rij toiletten wat aan het oog onttrok.

De dag rolde zich in alle gekende eentonigheid af. Grote bel: verzamelen om in rij naar de studiezaal te gaan en even boeken openslaan om de lessen voor te bereiden. Kleine bel: boeken nemen en in rij naar de respectievelijke klassen. Bel voor einde en begin van lessen. Bel om even te luchten tussen de lessen door. Bel om in rij terug naar het volgende lesuur te gaan. Bel om boeken en schriften naar de studiezaal te brengen (hadden we een boekentas? Ik herinner het me niet). In rij naar de refter. Wachten tot iedereen aanwezig was. Gebed. Bel. Zitten. Eten opgediend. Bel: tafels afruimen. Wie wou kon nog even naar de slaapzaal. Rondwandelen op de speelplaats. Grote bel: terug naar …

Dag in dag uit leefden we met een bel, in de rij, geüniformeerd, als robots. Toch ontstonden er vriendschappen, omzeilden we de regels.

Kan je aan je kleinkinderen de sfeer van toen oproepen? Hoe vreselijk het was om ’s morgens uit het bed te moeten als het buiten de stenen uit de grond vroor? Hoe je ’s avonds rij per rij nog even buiten naar het toilet mocht, zodat je de nacht veilig kon doorkomen? Hoe jongeren in de opvoedsters alleen ‘het reglement’ herkenden en geen oog kregen voor de vrouw achter de bel?

Er zat sleet op het systeem, op de gebouwen. Het waren de laatste stuiptrekkingen van een vooroorlogse aanpak. Het was geen ‘goede oude tijd’. Gelukkig kwam veranderingen aanzetten, die o.a. resulteerden in de woelige jaren rond 1968.

Maar wat overeind bleef was de vriendschap.