Nu ik weet wat ik wil vorm geven, voel ik me naar het definitieve ontwerp toegroeien. De levensenergie komt in beeld door het gele vlak dat bijna uitdagend over de ruimte is gespannen. De zwarte vlakken hou ik nogal strak, maar ik voel dat ik er toch wat meer soepelheid in mag steken.

Ik kan bijna niet wachten om met de definitieve versie te beginnen.

En dan weet ik plots wat ik ga uitwerken. Het zal de naam 'Ruach' krijgen. Een begrip uit de bijbel dat kan vertaald worden als 'levensenergie'. Dat wil ik aanwezig stellen. Die levensenergie typeert niet alleen mijn dochter en haar man, maar ook de vrienden die hen omringen.

Ik probeer een wat strakkere vorm uit. Ondertussen groeit het concept in mij. Ik hou rekening met de afmetingen waar het werk gaat hangen: de muur is 240 cm op 160 cm. Ik denk aan een dubbele wand van drie lijsten van 50 cm op 60 cm en daartussen twee lijsten van 40cm x 30cm en 20cm x 30cm.

Maar eerst moet ik de gepaste vormgeving vinden. En dat is zoeken.

De oudste dochter vroeg me of ik voor haar een werk wilde maken met Oost-Indische inkt dat bij hen in de gang zou hangen. Leuk dat kinderen je werk waarderen. Na het afbreken van de tentoonstelling in Baal ging ik aan de slag voor dat project.

Eerst liet ik de opdracht op mij inwerken. Wat typeert mijn dochter en haar man? Zeker beweging en elegantie: ze hebben een dansschool uitgebouwd die er mag zijn (zie Dansschool Aike Raes). Het niveau van de dansopleiding is hoog en de organisatie om zoveel verschillende soorten en niveaus van opleidng te verzorgen vraagt organisatietalent. Maar centraal in die enorme onderneming is vriendschap die voor iedereen een vorm van thuiskomen creëert in het complexe geheel.

Eerst wil ik wat vormen uitproberen die voor mij het bewegen oproepen.

En dan haalt de uiterlijke wereld je in. Alles wordt in vraag gesteld. De buitenwereld dringt zich aan je bewustzijn op. Je kan niet anders dan het geweld ervan ondergaan. Je wereld wordt doorkliefd met het vreemde en je oude wereld stort in. Je kan niet anders dan nadenken over wat zich aanbiedt. Zo heeft de zachte revolte van '68 huis gehouden op zowat alle vlakken van de samenleving. De sexuele revolutie kreeg de ondersteuning van het gebruik van anti- conceptiva: men mocht genieten van het lichaam, zonder er meteen een kind bij te maken. Het autoritaire opvoedingsysteem kreeg een zware deuk: het 'gehoorzamen omdat ik het zeg' verdween en men probeerde een kind het 'waarom' duidelijk te maken. Niet iedereen was daar gelukig mee.

Grenzen kunnen ook onder druk van uiterlijke omstandigheden verlegd worden. Niet dat dit altijd door iedereen als positief ervaren wordt. Ik denk aan mijn moeder. Zij hield zich overeind door te geloven wat de kerk haar voorhield … haar kinderen verlieten zowat samen met het ouderlijke dak de kerk en bijhorende rituelen. Naarmate ze ouder werd en merkte dat haar kinderen en kleinkinderen niet meer kerkelijk waren, klampte ze zich sterker en sterker vast aan haar innerlijke overtuiging. Haar kinderen en kleinkinderen zag ze te graag om het door haar kerkelijke opvattingen tot een breuk te laten komen. Ze trok zich terug in haar wereld met haar overtuiging … waar ze waarschijnlijk in alle eenzaamheid de confronatie aanging met haar leven en het einde ervan. Ze werd 91 jaar, helder van geest tot het laatste moment, maar de kloof die haar scheidde van haar kinderen was niet te overbruggen.

De uiterlijke energie wordt weergegeven door de rode lijn die dreigend op de eigen wereld afstevent.

Toch kan niet elke innerlijke crisis geheeld worden. Er is psychisch lijden dat geen herstel toelaat. Men probeert door medicatie en allerlei therapiën een leefbare situatie te creëren. De innerlijke verscheurdheid blijft en wie daarmee moet leven voelt zich vaak in de hel. Dan is de wens om uit het leven te stappen vaak heel dichtbij.

Wanneer een innerlijke crisis wat tot bedaren komt, probeer je jezelf opnieuw vorm te geven. De oude zekerheden zijn neergehaald, die hoef je niet meer. Je probeert nieuwe wegen uit.

Hoeveel vrouwen en mannen moeten de confrontatie aangaan met het verlies van een partner, een scheiding, een zware tegenslag. Je moet terug tot jezelf komen … alleen draag je een 'verleden' mee. Hoe los je dat op?

Je bent dapper, houd je overeind … en stilaan wordt het ademen terug iets normaal. Je ontdekt dat je weer kan lachen, van harte, als iets dat bij het leven hoort. Er komt meer vastigheid in je leven. Wellicht bieden zich nieuwe mogelijkheden aan. Wat je onderste boven haalde probeer je een plaats te geven in je leven. Je kan bitter worden maar ook de weg op gaan van mildheid en begrip voor wat 'des mensen' is.

Op de begrafenis spreek ik de woorden uit: liefde is sterker dan de dood. Langzaam worden die woorden concreet in mijn leven. Ik reorganiseer me innerlijk en wordt rustiger. Ik laat de prangende vragen van 'waarom' aan mij voorbijgaan. Elke poging om te vatten waarom mijn zoon uit het leven stapte, is toch naast de kwestie. Het enige antwoord dat ik in mezelf aantref is dat ik van hem hou. Het verwarde kind dat hij jarenlang was in zijn schizofrene wereld, wordt nu een zoon die rust heeft, een zoon die verder leeft in de warmte van het graag zien, in de intense aanwezigheid die zich in mijn geheugen nestelt.

Ik ben getekend door zijn leven en dood maar ook dankbaar dat ik van hem mocht houden en hem mijn zoon mocht noemen.

De wereld van het basisvlak is helemaal verscheurd. Ergens is er nog wel de gele begrenzing van vroeger aanwezig … maar elke houvast lijkt nu verloren.

Zelfdoding van een geliefde haalt de grond onder je voeten vandaan, zeker als die geliefde je kind is, je zoon of dochter.

Je kan niet anders dan meegesleurd worden in de maalstroom van het niet verwoordbare. Je beseft dat je ademt, 's morgens ontwaakt om weer een ondragelijke dag door te moeten. Niemand kan je troosten want het gat dat in het diepste van jezelf werd geslagen kan niet meer gedicht worden. Je verloor immers wat je het liefste was.

Na een tijd probeer je jezelf weer bijeen te rapen … maar de wereld is veranderd. Het is alsof je uit de dood weer het leven in moet. Alleen kou en pijn blijven steed aanwezige lotgenoten.

Het basisvlak wordt onder handen genomen: dwars doorgescheurd, zowel horizontaal als vertikaal. Daarbij wordt de bovenkant nog eens aangepakt. Zo ontstaat een crisis in het bewustziijn, maar de basis blijft min of meer behouden.

Wellicht dat elke volwasene met een of andere vorm van dit verschijnsel te maken krijgt. Nog maar even denken aan 'trouwen'. Een feestdag voor de meesten: de bruid in volle tooi, de bruidegom onderste boven van verliefdheid op haar verschijnen. De familie en vrienden jubelen, strooien rijst, laten een koppel duiven vliegen (is dat geen dierenmishandeling want kunnen die fragiele beestjes overleven zonder verzorging) … en gaan feesten. Eerst zijn er natuurlijk cadeautjes afgegeven. Tegen de avond aan is iedereen zowat dronken en voert de bruidegom zijn verovering mee naar het bruidsbed … hoewel, dat kwam vroeger soms voor, als kerkelijk ideaal en om ongewenste zwangerschappen te voorkomen. Wie nu niet met zijn of haar lief geslapen heeft is wellicht een uitzondering.

Waar blijft de feestvreugde die de rest van het leven aanhoudt? Gelukkig zijn er tegenwoordig therapeuten die ons kunnen uitleggen waarom het allemaal zo moeilijk gaat en waarom de koppels maar best uit elkaar gaan.

En dan zie je de wekelijkse rij 'scheidenden' in het justitiepalais. Drie keer moet je voorkomen … en na de definitieve handtekening die de scheiding bevestigt is er geen feestgejoel. Wellicht kunnen de betrokkenen nog samen een kop koffie gaan drinken … maar meestal doet ieder dat op zijn eentje.

Nochtans zouden nu familie en vrienden mogen aanrukken om de pijn te troosten die het scheiden heeft meegebracht. Er hoeft geen feest gelanceerd te worden, maar wellicht zou het uitspreken van 'proficiat, de beslissing die je nam is de juiste' je wel even opwarmen na de slijtageslag van geconfronteerd te worden met een droom die niet uitkwam en de innerlijke verwarring die dat teweeg brengt.

Gelukkig is er nog een basis aanwezig waarop je kan verder bouwen, een nieuw leven tegemoet.

Neen, niet altijd moet er een verandering doorgevoerd worden die tot in elke vezel van je bestaan voelbaar is. Nu wordt het basisvlak zowel horizontaal als vertikaal gescheurd, maar het grootste deel blijft zijn oorspronkelijke vorm behouden. Een deel van je eigenheid stelt zich in vraag. Ik weet wel, zo'n kleine verandering kan later wel een grondverschuiving veroorzaken.

Zo werd ik als late puber geconfronteerd met de verliefdheid van een iets oudere vriendin. Het was de eerste keer dat ik met iemand te maken kreeg die 'lesbisch' was. Ik weet niet of in mijn wereld toen dit woord al bestond. Wel het begrip 'homo' en dat was iets zeer slecht. Ik was in verwarring want die vriendin was zo'n toffe en lieve vrouw … alleen moest ik eerlijk bekennen dat ik niet lesbisch was, dat ik verliefd werd op mannen. Ik vond het zo jammer voor haar. Daarmee eindigde ook onze relatie. Die ontmoeting was een van de redenen waarom ik criminologie ging studeren: ik wilde begrijpen wat er toen gebeurde.

Dat hoekje dat toen van mijn mensbeeld scheurde, heeft later enorme gevolgen gehad. Ik ging niet alleen criminologie studeren … maar ik liet me meesleuren met het denken van 'na de jaren 68', waar de anti-psychiatrie zich aanbood. Ik ging een avontuur in dat nooit meer eindigde, omdat ik een basisvraag leerde stellen: 'waarom' en een levenshouding aannaam waar 'twijfel' veel ruimte kreeg.

Een klein hoekje is vaak voldoende om een heel levensprogramma te vullen.

Soms worden de grenzen wel kordater verlegd. Het basisvlak wordt niet meer zo voorzichtig gescheurd en de stukken worden brutaler uiteen gehaald. De gele ondergrond verwijst naar de oorspronkelijke grenzen van het basisvlak, terwijl dit vlak zelf in twee gesplitst is en elk stuk een verschillende richting uitgaat.

Als ouder, leerkracht … maak je je soms zorgen als een kind een andere weg opgaat dan je verwacht. Je maakt je dan zorgen. Maar niet elke manifestatie van eigenheid hoeft faliekant uit te lopen. Dat noemt men vertrouwen hebben, zodat men de eigen leefwereld als 'goed voor zichzelf' kan uitbouwen zonder de verplichting de oplegde verwachting van een ander te volgen.

Het resultaat is ook als grafisch beeld boeiend en spreekt aan.

Ik vertrek van een innerlijke energie die aanleiding geeft om een grens te verleggen. Ik denk bv. aan het opgroeien van een kind. Het blikveld verandert en wordt ruimer: eerst is de wereld beperkt tot de zorgende wereld van ouders (als het goed loopt tenminste), bij de eerste passen wordt een nieuwe wereld verkend, weg van de directe verbondenheid van vader en moeder. Stilaan leert het kind zichzelf ontdekken als een zelfstandig individu.

Het zwarte basisvierkant wordt voorzichtig gescheurd en de twee stukken uiteengetrokken om afzonderlijk een plaats te krijgen. Het zwarte vlak krijgt wat meer innerlijke ruimte. Maar de actie is zo voorzichtig, niets of niemand hoeft zich verstoord te voelen.

Het begrip 'grenzen' zit in mij verankerd als een levensvoorwaarde. Ik probeer beelden uit waarmee ik kan werken om dat duidelijk te maken. Uiteindelijk blijf ik hangen bij een collage: een zwart vierkant met daarrond nauwelijks zichtbaar een gele lijn als 'grens' en dat alles ingebed in een lijnenspel. Dat wordt mijn start: uit de compacte vorm van een vierkant vertrekken om eerst grenzen te verkennen en later te verleggen. Ondertussen laat ik mijn gedachten over grenzen gaan en komen. Hoe waren de grenzen vroeger: thuis, op school, de kerk, het dorp?

Moeder was in feite een zeer angstige vrouw, haar levenservaring voedde dit basisgevoel: toen ze drie jaar was werd ze als 'wees' eerst aan de grootouders toegewezen, dan aan een tante die nauwelijks naar dit kind omkeek maar wel de vergoeding ervoor aanvaardde om tenslotte te belanden bij een tante die haar de rest van haar kinder- en jeugdjaren zou opvangen en waar ze een warme thuis kreeg.

Haar vader stierf aan longontsteking. Haar moeder door een abortus uitgevoerd door een engeltjesmaakster ... het lot van zovele vrouwen in die tijd.

Nu zijn we woedend om wat we ontdekken over de Islam en de behandelig van vrouwen. Was de Roomse Kerk (of welke andere godsdienst) zoveel beter? Ik hoef maar te luisteren naar de verhalen van vrouwen over 'vroeger' en weet me onmiddellijk gesteund in mijn wens: nooit meer godsdienst.

En ondertussen trek ik mijn lijntjes en luister naar zachte achtergrond muziek.

De tentoonstelling in Baal loopt nog, maar toch wordt ik weer naar mijn tekentafel gedreven. Er zit zoveel in mij om voorrang te vragen. De vluchelingenproblematiek laat me niet los, het voorstel om, voor de groepstentoonstelling begin mei in Werchter rond 'grensverlegging' te werken doet me zowat ten onder gaan aan herinneringen en beelden. Behoorden we niet tot de generatie die nu de 68-ers worden genoemd, vaak met een verzwegen sceptisch 'ja, ja' er achter, toen wisten ze wel hoe het moest, nu zijn het allemaal burgers geworden zoals iedereen.

Ik laat eerst het drama van de vluchtelingen aan bod komen. Ik laat mijn pen maar gaan waar ze heen wil en mijn hand volgt wel. Ik wil iets rond landen en muren op papier zetten. Muren die ongewenst volk buiten houden, zoals de vroegere stadsmuren of de muren in Gaza of Mexico. Muren die verhinderen dat inwoners ontvluchten, zoals de Berlijnse muur. Van de psychologische muren zwijg ik maar voorlopig.

Ik denk aan het kerstverhaal. Hoe werd ik als kind geraakt werd door het niet welkom zijn van de hoogzwangere Maria en Jozef op weg naar ... Hoe een boerenstal dan maar als kraamkliniek dienst deed.

Het vreemde boezemt angst in … ook al worden we er niet direct mee geconfronteerd. Wanneer het gesprek over vluchtelingen gaat vraag ik soms of ze er al ontmoet hebben. Neen, dat wel niet … en dan begint men weer het relaas van angstige vooroordelen.

Ooit gaf ik Nederlandse les aan vluchtelingen in Het Klein Kasteeltje. Er werden toen onvoldoende cursussen Nederlands gegeven om aan de nood te voldoen. Een VZW zorgde voor enkele cursussen op die plaats. Ik dacht: zelfs als ze maar een paar woorden opsteken, het feit dat die mensen iemand ontmoeten die hen met vertrouwen en vriendschap tegemoet treedt zal wellicht een helend effect hebben op hun weg te gaan. Ik herinner me nog een Nepalees, student aan een of andere universiteit. Hij danste zowat het lokaal rond want zijn asiel aanvraag was geaccepteerd. Ik was enorm blij voor hem … en dacht aan zijn vader en moeder ergens ver weg. Zouden ze vernemen dat hun zoon veilig was … of werden ze ook vervolgd?

Het is een verschijnsel van alle tijden: de 'vreemden' roepen angst op. Ik denk aan de vluchtelingen uit Vlaanderen bij het begin van WOII: Frankrijk was ook niet dolgelukkig met die meute.

En dan raak ik aan mij volgend thema: grensverlegging. Ik pleit voor 'grenzen' … denkelijk kan niemand vermoeden wat dit betekent wanneer je geconfronteerd bent met een zoon in volle agressie bij een psychotische doorbraak die alle grenzen doorbreekt. Maar die grenzen moeten verantwoord zijn en niet ontstaan vanuit een angstreflex. We hebben grenzen nodig om samen te kunnen leven. Dit noemen we geven en nemen en in een democratie vertaalt zich dat in een wetgeving. Maar zoals een samenleving voortdurend verandert, moeten die grenzen, die afspraken, die wetten mee-evolueren. Grenzen moeten verlegd worden om groei te bevorderen. De 68-ers deden dat op hun manier. Ondertussen vloeide er al veel water naar de zee, wat zich vertaalde in een andere wijze van tegen problemen aan te kijken, ze durven te benoemen … en een samenleving opbouwen waar men vrijuit mag spreken. Ook zeggen dat die vluchtelingen, zelfs als men er nooit een gezien heeft, onze wijze van leven verstoren mag binnen onze samenleving ruimte krijgen. Maar zo wil ik ook ruimte krijgen om muren te tekenen als protest wetend dat muren ooit worden afgebroken. Een huis wordt te oud en moet verbouwd worden, een kleine gemeenschap wordt omgevormd tot een grote gemeente, en landen sluiten akkoorden om Europa vorm te geven.

En die vluchtelingen? Hoe is het vorige eeuwen met de volksverhuizingen of vluchtelingenstromen afgelopen? In Amerika zijn eerst de oorspronkelijke bewoners zowat uitgeroeid, daa rna zijn er avonturiers, criminelen en armoezaaiers op af gekomen. Vergeten we niet de massale invoer van slaven: allemaal vreemd volk. Nu kijken we vol bewondering tegen deze mastodont van een natie aan. Wellicht dat we over zoveel jaren leven in een samenleving die veel te bieden heeft ... met de nakomelingen van de vluchtelingen als extra rijkdom. Wat jammer dat ik er dan niet meer ben.

Ik kan bijna niet geloven hoeveel 'lichter' het in huis geworden is. Ook op mijn tekentafel. Wanneer ik buiten kijk ontmoet ik de lucht terwijl ik vroeger tegen sparren aankeek. Het is toch wennen. Toch mis ik de bomen een beetje. Bij wind zag ik aan het bewegen van de takken hoe fel die te keer ging. Deze barometer is weg nu.

Wat rest van de bomen zijn de in stukken gezaagde stammen. Enkele jaren laten drogen en dan zal wellicht een of andere open haard zich over het droge hout ontfermen.

Hieronder nog enkele beelden van hoe het er aan toe ging

Na een helpende hand op de grond klimt hij de boom in … of wat er nog van overblijft.

Heel deskundig zaagt hij stuk na stuk de stam tot op de grond.

De stam wordt vakkundig aangepakt. Zonder iemand te kwetsen of iets te beschadigen raakt het bovenste deel los van de rest.