Vroeger, toen ik nog kind was, werden de mensen die stervend waren berecht. De pastoor werd geroepen voor een berechting, die zorgde voor een misdienaar. De pastoor droeg een superplie boven zijn soutane en de misdienaar droeg een rode soutane met daarboven ook een superplie maar dan meer op maat van de dienstdoende jongens. Samen gingen ze op stap: de misdienaar vooraan met een lantaarn om de weg bij te lichten en een belletje dat hij liet rinkelen om te vragen de weg vrij te maken en een eerbiedige houding aan te nemen, vb. een man diende zijn pet of hoed af te nemen. Daarachter de priester met het heilige oliesel en een geconsacreerde hostie, het viaticum, om de stervende te begeleiden op de weg naar de hemel (met dank aan Karel voor de uitleg). Die sacramenten verborg hij onder een soort sjaal (jammer, Karel kent de exacte benaming niet).
Ooit heb ik eens als kind zon berechting op straat voorbij zien gaan. Waarschijnlijk een winterse ochtend, het duister hing nog in de straat (toen was er nog geen verlichting zoals nu). Van verre hoorde ik het belletje rinkelen van de misdienaar. In de stilte van de straat (er waren toen nog geen autos) trok dat onmiddellijk de aandacht. Ben ik van het voetpad gestapt, heb ik geknield? Ik weet het niet meer. Wel raakte het me te weten dat er ergens iemand op sterven lag, het verbond me met een vorm van geheim waar niet zo vaak over gesproken werd.
Nu spreekt men over ziekenzalving en die stelt men niet meer uit tot het laatste moment. Men probeert daar een zinvol ritueel van te maken. Zo kunnen terminale zieken afscheid nemen, niet alleen van hun eigen concrete leven, maar ook van degenen van wie ze houden, bij volle bewustzijn.
Waarom ik daarover schrijf? Omwille van Jakob Smit. Hij heeft verschillende schilderijen met het thema berechting. Een groot werk hangt in Brussel, in de buurt van De vader van de veroordeelde. Ook in het museum in Mol hangt een kleiner schilderij over dit onderwerp.
Voor hij naar de Kempen kwam, woonde Smit in Amsterdam. Was hij vertrouwd met die katholieke sacramenten of was het daar, in dat kleine Kempische dorp dat hij voor het eerst met dat soort rituelen kennis maakte? Het moet hem enorm geraakt hebben.
Dan bedenk ik: hoe moeten we later onze nakomelingen vertrouwd maken met het inhoudelijk aspect van zon tijds- en streekgebonden schilderijen? Waar leren kinderen nog van Sint-Sebastiaan en de pijlen die hem doorboorden? Hoeveel kinderen weten nog wie Jezus is en wat de wonde en het bloed in zijn zijde betekenen? Zo ook de berechting en andere sacramentele rituelen. Om hun eigen cultuur te begrijpen zullen kinderen geschiedenis moeten krijgen die handelt over godsdienstige opvattingen en gebruiken, samenlevingsvormen, arbeid met eenvoudige middelen, want bv. klompen groeiden zo maar niet aan de bomen. Ik heb nog klompen met de hand weten maken, ik kan werken die daarover gaan nog begrijpen
maar wat zullen de volgend generaties begrijpen van die overgeleverde cultuur? Wellicht moeten we wat bescheidener zijn met het vertellen over oorlogen en gebiedsuitbreidingen, koningen en keizers en meer gaan kijken hoe mensen heel concreet leefden. En als je het toch over oorlogen hebt, vertel er dan bij hoe er geroofd, geplunderd, verkracht en gemoord werd
veel heilige doelen lagen daar niet aan de grondslag, meestal was honger naar nog meer bezit het basismotief.
Jakob Smit werd gegrepen door de concrete mensen die hij in zijn omgeving zag. Hij gaf die tijd en die mensen stem in zijn tekeningen en schilderijen. Daardoor heeft hij mij leren kijken naar zijn werken. Nu raken ze me en kan ik meteen ook de schoonheid van zijn werk in mij opnemen.
|