251012  Haachtse Kunstenaars

Met Christel afgesproken om een bezoek te brengen aan de tentoonstelling ‘Haachtse Kunstenaars’. Ze komt me om twee uur halen: dan is bij haar de vaat gedaan en heb ik even wat kunnen rusten.

Van de zeven Haachtse kunstenaars kennen we er twee vanuit de academie. Ik ben benieuwd hoe hun werk zich aanbiedt, want een doek toont heel anders op een schildersezel tussen de drukte van mensen en schildersgerief dan in een zaal die voor tentoonstellingen uitgerust is. Ik ken de zaal niet waar het werk getoond wordt, dus ben ik wel nieuwsgierig.

Als we de zaal binnenkomen komt een gevoel van ontmoediging opzetten: het is een parochiecentrum waarvan de muren kunnen gebruikt worden om schilderijen op te hangen … maar de donkere tafeltjes en stoelen trekken alle aandacht naar zich toe, van de schilderijen weg. De verlichting is op café-niveau, niet echt geschikt voor een tentoonstelling. Daardoor krijgt de ruimte een sombere indruk en lijken de werken te verdwijnen. Vooral daar de werken meestal klein van formaat zijn.

Maar ik laat me niet intimideren en bekijk de schilderijen een voor een. Jammer dat je tussen de tafels moet manoeuvreren om een beetje van op afstand te kunnen kijken. Vier kunstenaars schilderen. met acryl of  olieverf, een kunstenaar werkt met aquarel. Er is ook een glaskunstenaar bij. Hij brengt wat kleur in de ruimte. Een fotograaf zorgt niet alleen voor mooie foto’s maar heeft een techniek ontwikkeld waardoor, mits een aangepast brilletje, de foto’s driedimensioneel gezien worden.

Jammer dat deze zaal geen recht doet aan de werken, de kunstenaars verdienen beter. Alleen nog maar de tafels en stoelen eruit zou een heel ander ervaren worden, zeker als de muren wat extra licht zouden krijgen.

Wel ontroert het me hoe mensen hun creativiteit vorm geven, hoe ze er mee naar buiten komen. Ze mogen best tonen wat ze realiseerden.

Hieronder wat foto’s.

Vanmiddag besefte ik plots dat volgende week ‘Kunst in eigen huis’ plaats vindt. Dat betekent dat ik op 24 oktober netjes mijn werken inlever … maar die moeten voorzien zijn van een behoorlijk ophangsysteem. Dus op zoek naar mijn doos waarin ik de oogjes om de draden (is een speciaal soort nylon-ijzerdraad) te bevestigen en schroeven daarvoor gelaten heb.

Kom ik in mijn atelier terecht. En voor ik het besef verhuis ik de kasten, dozen, nog niet beschilderde doeken, enz. enz., want op 4 november zet ik, naast onze tuinkamer ook het atelier open voor het publiek. Ik wil daar de zes doeken hangen van ‘Bewustwording als vrouw’, maar daarvoor heb ik minstens 5 meter ruimte nodig waar doeken van 100 op 70 kunnen hangen. Ik wil dat ze echt kunnen gezien worden, want voor mij hebben die doeken veel betekenis. Het is een nadenken geweest over mijn ‘vroeger’, hoe ik als kind en jonge vrouw ingekapseld werd in een denken dat in feite mijn ervaren tegensprak. Wat vond ik de kerkelijke rituelen fantastisch … een sprookje gelijk … ik gaf me daar aan over, strooide met bloemen en kleurrijke papiersnippers in de processie. Heerlijke momenten uit de kindertijd. Dat men naast die beeldrijke rituelen een denken en moraal meegaf dat een mens ontkende in zijn mens-zijn … het heeft jaren geduurd voor ik dat alles door kreeg.

Bij het uitschilderen van die reeks is dat allemaal door mij heen gegaan. Ik neem die serie mee naar ‘Kunst in eigen huis’ en nadien zullen  ze te zien zijn in mijn atelier. Ik ben zelf benieuwd hoe die werken op mij af zullen komen.

Wanneer alle kasten en dozen een plaats in een hoek hebben gekregen, neem ik de doos met het materiaal waarvoor ik naar het atelier gekomen ben en ga aan de slag in de tuinkamer. Drie grote doeken voorzien van een handig ophangsysteem. En terwijl ik toch bezig ben vraag ik Karel of hij de doeken meteen op hun plaats wil hangen. Hij neemt de doeken van vorige kunstroute weg en hangt de nieuwe in de plaats. Er moeten wel een paar extra schroeven in de muur bevestigd worden. Gelukkig is Karel handig. De doeken doen het goed waar ze hangen. Het geeft een heel ander beeld wanneer de doeken wat ruimte krijgen dan dat je met je neus erop geplakt zit. Ook Karel vindt de werken goed. Meestal heeft hij moeite met abstracte werken, maar nu krijg ik toch een schouderklop.

Mijn gevecht met de materie is plots helemaal vergeten, nu is het genieten geblazen.

Wanneer de vrienden vertrokken zijn is het tijd voor de academie. Na het intens gesprek van deze dag is schilderen wel een welkome afleiding. Bij de discussie probeer je de eigen ervaringen met rationeel onderbouwde argumenten in een visie te plaatsen. Schilderen is voor mij eerder een duik in het onderbewuste nemen en laten bovenkomen wat zich aanbiedt.

Ik voel me erg ‘geladen’. ‘k Voel eerder nood om aan te klagen, want hadden we het niet over incest, doodslag, witteboordcriminaliteit … en daar zou de concrete mens geen keuze hebben in het al dan niet uitvoeren van zijn misdaad? Slachtoffers zouden dus niet kunnen aanklagen, ter verantwoording roepen, zeggen dat het onrecht moet stoppen maar uitgeleverd zijn aan misdaden die niet te voorkomen waren? Zou dat een juiste interpretatie van Spinoza zijn?

En de verfborstel verplaatst zich over het doek met een snelheid die me laat zweten: ik wil zoveel zeggen maar mijn uitdrukkingsmogelijkheden zijn zo beperkt. En weer gaat er een streep verf over het doek.

De figuur die verwijst naar ‘De schreeuw’ blijft aanwezig, maar de basis wordt grillig, weinig toegankelijk. Ik voel mijn opstandigheid in mijn bewegingen kruipen. Nu wil ik geen interpretatie meer horen van wat Spinoza ooit schreef. Ik wil hier en nu mijn ‘neen’ uitschreeuwen, maar gekanaliseerd in een veilig medium, waardoor niemand beschadigd wordt.

Wanneer ik uitgeraasd ben, was ik mijn borstels uit. Waarschijnlijk zal dit ongeveer de definitieve versie worden, misschien hier of daar iets verbeteren dat technisch niet zo goed is uitgevoerd. Bij kunstlicht verandert de kleur, daarom Ik wil het doek ook nog eens bij daglicht bekijken. Ik twijfel of ik geen warme kleur in het doek moet verwerkten om het af te maken, ik mis precies iets. Maar dat zien we volgende keer wel.

Woensdag komen er vrienden langs. Het was al een tijdje vastgelegd. Karel zal koken. De voorbereiding voor het bezoek heeft al iets feestelijk, je verheugt je al op voorhand.

En natuurlijk gaat het gesprek over Spinoza. Wat zou je willen: de twee mannen zijn toch wel wat meer dan liefhebbers, ze bestuderen de boeken van en over Spinoza met veel toewijding. Wij vrouwen volgen op afstand. Proberen hun standpunten te begrijpen… en vooral te toetsen aan de ervaring. Voor mij moet een filosofische interpretatie verband houden met de ervaren werkelijkheid.

Tot we op het punt komen van: is een mens ’bepaald’ door de samenhang van zijn cellen, de omgeving, noem maar op… of heeft een mens toch voldoende autonomie om niet louter resultaat van gegevens in en buiten hem/haar te zijn. De kernvraag is: kan een mens, binnen de context die hem bepaalt, toch beslissen om kwaad te doen of te laten. Voor mij als criminologe is dat toch erg belangrijk. Als een misdadiger niet verantwoordelijk kan gesteld worden voor zijn daden… wat zitten we dan te knoeien met een rechtssysteem waarin gewikt en gewogen wordt naar die verantwoordelijkheid. Wat bazelen we dan over re-integratie in de maatschappij.

Van actieve psychopaten is geweten dat ze recidiveren, dat de samenleving tegen hen beschermd moet worden. Een seriemoordenaar zal bij zijn eerste moord wellicht nog een aarzeling voelen, en is bij die aarzeling geen beslissing meer mogelijk om het niet te doen? Is ons antwoord op die problematiek juist? Mag een Marc Dutroux of een Ronald Janssen nog vrij komen of moeten we een wettelijk systeem oprichten waarbij zo iemand maatschappelijk dood (daardoor ongevaarlijk) wordt gemaakt door hem echt levenslang op te sluiten? Maar zijn andere misdadigers, de kleine en grote criminelen overgeleverd aan hun ‘lot’, of kunnen we hen na een straftijd terugplaatsen in de gemeenschap in de hoop dat ze andere keuzes maken?

Ik kan me moeilijk neerleggen bij de visie over de mens dat hij het ‘resultaat’ is van factoren en dat hij geen mogelijkheden heeft om een deel van zijn daden zelf te bepalen. Ik droom de mens niet als ‘totaal vrij’, dergelijk beleven treffen we bij psychotici aan. Sommige momenten staan ze dan boven de natuurwetten en denken ze te kunnen vliegen als een vogel. Niet iedereen die ‘defenestreert’ zoals het in de psychiatrie genoemd wordt (uit het venster springt) beleeft dit als totale vrijheid. Ook uit diepe wanhoop of angst kan het gebeuren en in sommige totalitaire landen wordt er wel eens een duwtje gegeven na een ondervraging door de politie.

Toch beschikt de mens, indien niet ‘psychisch onbekwaam te handelen’ in mijn ogen over een vorm van vrijheid die hem losrukt van zijn onafwendbare voorbestemming, die hem ruimte geeft om na te denken, een autonome beslissing te nemen of na het handelen, bv. spijt te hebben, schuldgevoel te ervaren na iets gedaan te hebben dat niet zo goed was.

De maatschappij leert van kinds af wat goed en niet goed is: afblijven van de warme kachel, zindelijk worden, beleefd zijn, op school goed leren… tot een morele houding van omgaan met mensen. Niet alles wat we zo aangereikt kregen kan je als juist beoordelen. Hoe dachten we vroeger over bv. seksualiteit, over de joden, over…? Ondertussen is er een hele evolutie op gang gekomen Ook als individu evolueer je al dan niet mee. Elke samenleving heeft zo normen ontwikkeld waaraan elk lid zich dient te houden. Maar ‘moord’, in niet-‘rituele’ omstandigheden, blijft overal verboden. Rituele omstandigheden zijn bv. oorlog, zelfverdediging, godsdienstige offers, strafuitvoering. Daar is het doden van een mens gekanaliseerd binnen bepaalde voorwaarden. Dan is de concrete soldaat, zelfverdediger, priester of beul niet schuldig (zij voeren maar uit) maar ligt de verantwoordelijkheid bij het politieke, de rechtsopvatting, het godsdienstige of strafrechtelijke systeem. Wel kan de vraag gesteld worden of de geformuleerde voorwaarden moreel verantwoord zijn.

Nadenken over wat moreel kan of niet kan is wat mensen altijd al gedaan hebben. Daardoor is er een evolutie merkbaar. Vroeger moest je eerst gaan biechten als je gemasturbeerd had voor je ter communie ging. Hopelijk zijn die psychische martelpraktijken achter de rug. In 1914 trokken de soldaten feestvierend naar de oorlog, nu denkt men anders over de waarde van ‘oorlog voeren’. De doodstraf is in veel landen afgeschaft, omdat er toch bezwaren tegen deze vorm van definitieve bestraffing te vinden zijn.

De mens valt niet automatisch samen met zijn ‘zo in de wereld zijn’. Er is evolutie merkbaar. Op een gegeven moment hebben we ons als mens onderscheiden van het dier. Die evolutie is doorgegaan. Een dier is overgeleverd aan zijn instincten: bv. bij honger een prooi doden. De mens is geëvolueerd naar een wezen dat nadenkt over zijn in de wereld zijn, is niet meer overgeleverd aan zijn instincten, zijn fysische en psychische constitutie, zijn individuele en maatschappelijk verleden, hoewel dat allemaal een grote rol speelt. Er zijn momenten dat een mens beslissingen neemt waarin duidelijk gekozen wordt voor goed of kwaad. Waarom bereiden moordenaars en verkrachters zo vaak hun misdaad voor? Telkens stellen ze daden die hen dichter bij hun misdaad brengt. Bij elke stap die ze ondernemen, stemmen ze toe met de uitvoering van hun voornemen.

Ook dit is een keuze: pleiten voor de autonomie van de mens. Dat stelt de mens aanwezig in zijn grootheid.

Waar een vriendenbezoek toe leiden kan: dagenlang nog bezig blijven met nadenken, een innerlijke dialoog aangaan. Maar is dat niet kenmerkend voor echt samenzijn: elkaar uitnodigen om zichzelf in vraag te stellen?

Maandagavond kwamen we met andere ouders samen die een kind verloren door zelfdoding. Zo’n avond grijpt toch altijd aan, zeker als er ouders aanwezig zijn waarvan zoon of dochter nog niet zoveel tijd terug uit het leven stapte. Daar is de verbijstering nog zo in volle intensheid aanwezig, pijn nog zo verscheurend, het zoeken naar het waarom zo ondragelijk. Het confronteert ieder met zijn/haar  ervaren: je weet uit ervaring wat die woorden betekenen. Maar je ziet ook hoe moedig mensen dit rouwen aangaan. Dat werkt troostend.

Wanneer ik dinsdag voor mijn groot doek sta kan ik bijna niet wachten om aan de slag te gaan. Ik schilder als het ware blind weg, vanuit het diepste van mezelf. Iets in mij weet wat dit doek moet uitzeggen. Ik zou willen dat ik vlugger met de verf kon werken, de materie houdt me als het ware gevangen in zijn traagheid.

Wanneer ik op het einde van de les het doek bekijk doet het me denken aan ‘De Schreeuw’ van Munch, alleen is die schreeuw nog opgesloten. Ik denk aan gisteravond. Daar gaat dit werk over.

Ik voel me een beetje onderste boven … en vooral heel moe. ‘k Ben blij dat ik het schilderen een dag mag laten rusten: morgenavond zal ik het doek proberen afwerken.

Wanneer ik een volgende keer aan mijn groot doek werk is er een week verlopen. Vol goede moed haal ik het doek van achter de bescherming van plastiek.

Het is een heel ritueel voor ik aan het schilderen begin: verf uitpakken, borstels klaarleggen, water halen en niet vergeten: de keukenrol en vodden voor als ik aan de slag ga. Ook zet ik de muziekinstallatie klaar. Van Karel kreeg ik een koptelefoon met afstandsbediening. Mijn walkman had het plots begeven. Het verschil is enorm. Nu zit ik net in een concertzaal. Meestal begin ik met Shostakovich, liefst zijn achtste symfonie. Als alles klaar ligt ga ik naar de automaat een koffie halen. ’t Is wel in een plastieken bekertje, maar toch smaakt het. Daardoor is het vertrekpunt gegeven: ik zet mijn koptelefoon op en zoek naar de gewenste verf.

Maar het vlot niet zo goed. Soms kan ik er in vliegen en evolueert een doek snel onder de intensheid van het moment, dan weer kan ik me nauwelijks opladen om me te concentreren op mijn werk. Ik probeer me te laden leiden door de opzet van vorige week. Ik zal wel zien waar ik uitkom. Een beetje ontevreden spoel ik na de les mijn borstels uit: soms zit het mee, soms niet. Nu niet dus.

En af en toe moet ik ook naar de tandarts. Zijn er mensen die dat graag doen? Ik niet en daarbij regent het, daardoor wordt de hindernis die ik moet overwinnen nog eens zo zwaar. Maar eens de behandeling voorbij, geef ik mezelf een pluim: goed gedaan en de volgende afspraak ligt reeds vast. Weldra sta ik weer met een goed verzorgd gebit … te schilderen en te zwijgen.

Komen gedachten bij mij op: hoe deden de mensen dat vroeger. Nu hebben we goede pijnstillers wanneer de tanden protest aantekenen, een tandarts heeft een ruime behandelkamer met allerlei tangetjes en materiaal waarvan ik de naam niet ken, een boormachine die me toch wel afschrikt en nog wat ditjes en datjes. Wat deden ze vroeger? Pijn lijden tot de tand het uit eigen beweging begaf?

Maar ondanks de tandverzorging zorg ik om tijdig de academie te halen. Ik wil aan een groot doek beginnen: 2m op 2m.

Het systeem dat ik bedacht heb om het doek bruikbaar te maken om te beschilderen klopt: op platen die aanwezig zijn in de academie hang ik eerst een laag plastiek, daarop bevestig ik met een stevig nietjesmachine het doek … en dan aan het werk.

Ik heb een ontwerp in mijn hoofd en heb dit al op klein formaat met stift uitgeprobeerd. Maar eens voor dat grote doek, lijkt dat ontwerp niet erg bruikbaar. Dus hou ik in mijn achterhoofd de cirkelende figuren bij en vooral de kleur blauw.

Eer overal een lik verf op ligt is mijn arm lam. Maar dapper werk ik door tot de tijd om is. Morgenvroeg zal ik het doek, als het droog is, komen afdekken met plastiek om te vermijden dat andere gebruikers van de ruimte het met verf of ander materiaal besmeuren.

‘k Ben wel tevreden eens op dat formaat te kunnen werken, hier moet je niet voorzichtig uitkijken om een veeg verkeerd neer te schilderen. Ik ben echt benieuwd wat het uiteindelijke resultaat gaat opleveren;

Het is alsof Neruda in het gedicht ‘De mensen’ de aarde opnieuw bevolkt met zijn oorspronkelijke bewoners. Hij noemt ze als het ware bij hun naam waardoor ze een aanwezigheid verkrijgen die heel indringend is: in dat paradijs was het woud doordrongen van hun bestaan.

Om die aanwezigheid vorm te geven gebruikte ik het bruin als basiskleur omdat hij in ‘Amor America’ de mens reeds oproept met de woorden ‘jonge krijger van donker en koper’.

En dan gaan we naar het MAS (museum aan de stroom in Antwerpen). Op de achtste verdieping treffen we de collectie aan van Paul en Dora Janssen-Arts (van Janssen Pharmaceutica). Deze collectie stelt voorwerpen (schatten) ten toon van de oorspronkelijke bewoners van Amerika en ‘vertelt indringend over de onlosmakelijke band tussen leven en dood in het Amerika van voor Columbus’ (website MAS). Die collectie is door dr. Jansen legaal ‘aangekocht’ … rechtstreeks van de producent? Wij pronken met het culturele eigendom van mensen die we ‘onbeschaafd’ noemden, die we dringend onze godsdienstige en politieke opvattingen moesten bijbrengen, die we praktisch uitroeiden. Zou het geen tijd worden voor herstel van de vernietiging die we hebben aangericht … beginnend met ons ‘oordeel’ over deze mensen te bevragen?

 ‘Plantengroei’ is de tweede zang in ‘Canto General’ van Pablo Neruda. Daarin bezingt hij in een overvloed van beelden de planten, bossen … het paradijs dat aarde, dat Amerika heet. Zo roept hij ook de dieren en de vogels, het water en de aarde op. Alles in één bruisend levensgevoel.

In het tweede schilderij probeer ik ook dat bruisende, levenskrachtige weer te geven. Maar ook de ertsen die aanwezig zijn in de aarde, goud, koper … en waarop zal gejaagd worden door de heersers der aarde.

Mijn eindwerk voor schilderen in de academie steunt inhoudelijk op gedichten uit ‘Canto General’ van Pablo Neruda. Het is soms zoeken en ploeteren voor mij om die gedichten in een abstracte vorm te gieten. Maar als het schilderij dan af is, word ik in een enorme rust gedompeld, alles lijkt samen te vallen en het leven blijkt van een ongekende eenvoud … tot het volgende werk zich aanbiedt.

In het eerste schilderij gaat het over het ontstaan van Amerika, dat Neruda situeert voor de komst van Columbus (1492 ontdekking van Amerika) en zijn opvolgers, de kolonisten. En wij nu een grote mond op zetten over de ‘vreemdelingen’ en hun godsdienst die ons land in onze paranoïde wanen zullen overspoelen, in bezit nemen en de huidige bewoners verjagen. Wie ging er naar Amerika? Avonturiers die uit waren op de rijkdom van dat nieuwe land, armoezaaiers die hoopten op een beter leven en misdadigers die zich op die manier vrij kochten want ginds had men – goedkope- arbeidskrachten te kort. En ook missionarissen. Welke godsdienst veroverde het continent? Juist ja. Wie werd er uitgeroeid … niet de blanken.

Terug naar het eindwerk … maar ook die gedachten spelen mee in het tot stand komen van mijn schilderijen. Neruda begint zijn ‘Canto General’ met ‘Amor America’ het aantreffen van Amerika in al zijn grootsheid en schoonheid. Als marxist kan hij geen scheppingsverhaal ontvouwen, toch doet het er aan denken. In het paradijs dat hij aantreft leeft de oorspronkelijke bewoner in vrede met de natuur en deze vrede zal later door de kolonisatie wreed verstoord worden.

In mijn werk laat ik dat Amerika a.h.w. oprijzen uit het water (de oceaan) om langzaam vorm te krijgen in de felle kleuren zo kenmerkend voor de bewoners van nu, die afstammen van de oorspronkelijke bewoners.

Kunstkring Gesigneerd uit Tremelo, waar ik lid van ben, raakte twee jaren terug de locatie kwijt waar we kunstenaars de kans boden ten toon te stellen. De gemeente beloofde ons een nieuw lokaal aan de hand te doen. Eerst werd ons de zolder van het oude gemeentehuis toegewezen … maar de brandweer vond het gebouw niet stabiel genoeg voor de energie die Gesigneerd er zou op loslaten. Nochtans was het een pracht van een gebouw, heel sfeervol. Maar inderdaad, voor veel volk leek dat gebouw niet bestand. De muren zouden het wel eens kunnen begeven.

Opnieuw uitkijken naar een andere locatie. Tot de oplossing kwam in de vorm van een groot klaslokaal (of waren het vroeger twee klassen?) in een oud maar stevig schoolgebouw in Baal, een deelgemeente van Tremelo. Deze locatie zou wel bestand zijn om volop mensen te ontvangen voor vernissages van weer een tentoonstelling … alleen er was wat werk aan om die twee ruime lokalen om te vormen tot een expositieruimte.

Maar gesigneerders laten zich niet afschrikken en steken de handen uit de mouwen. Eerst moeten de ramen gedicht tussen het klaslokaal en de gang. Meten, cijferen, platen aankopen … en na een intense periode van zagen, boren, hameren en plamuren zijn de ramen verdwenen en een effen muur biedt zich aan.

Van de gemeente krijgen we de verf aangeboden, maar het verfwerk moeten we zelf doen. Was de ramen doen verdwijnen al een hele klus, het verven belooft nog meer werk. Eerst dienen de hoge plafonds (je kent dat, die vroegere klaslokalen, toen er nog niet gedacht werd aan energiebesparende maatregelen, trouwens, toen waren de winters niet zo straf en waren de kinderen beter bestand tegen de koude) en de muren afgewassen, daarna een laag primer en twee lagen verf.

Zelf ben ik vrijdag ook een paar uren mee gaan verven … maar voor een oud mens is het toch wat teveel. Maar de gelederen van Gesigneerd kent dappere mannen maar vooral vrouwen. Stilaan geraakt de locatie in orde. Er is een ruime opbergruimte en die gaat dienst doen. Vroeger nam ieder een deel van het materiaal mee (vb. glazen, keukenhanddoeken… tot spandoeken en reclamepanelen voor het aankondigen van onze activiteiten). Nu krijgt alles zijn plaats in die opbergruimte en als er iets nodig is gaan er geen stresserende e-mails over en weer van wat is waar gebleven, maar kunnen we moeiteloos alles terugvinden. Hieronder enkele sfeerbeelden.