Dit ontwerp hoort nog bij de onmacht van de taal. Het is alsof de taal niet mag proberen binnen te treden in het domein van het niet verwoordbare. Maar hier evolueert het tekenen naar het schilderen.

Ik denk aan vroeger. Als kind werd me vaak een manier van voelen en denken opgelegd. Flink zijn als ik verdrietig was, braaf zijn als ik onrecht aanvoelde, niet jaloers zijn terwijl ik barste van jaloersheid. Zoiets behoort bij de opvoeding. Dikwijls moest ik vaststellen dat mijn wereld niet samenviel met wat voorgezegd werd. Voor mij betekende het dat ik bewust werd van iets dat me vervreemde van de volwassenen.

Nu komt die ‘aangeleerde’ taal als verraderlijk op mij af. Neen, ik wil niet in die bewoordingen mijn wereld prijs geven. Iets in mij schreeuwt dan: blijf bij me weg, ik ga zelf wel op zoek.

Een voorbeeld? Toen Arne uit het leven stapte, heb ik verschillende keren mogen horen: gelukkig heb je de andere kinderen nog. Men wilde me troosten. Maar zijn zo’n woorden troostend? Zou ik zelf vergeten dat die andere kinderen er nog zijn? Is de pijn om het verlies van dat ene kind er minder erg om?  Zijn die kinderen een troostende aanwezigheid of zie je alleen hoe zij hun eigen verdriet moeten dragen en de beangstigende vraag: zullen ze het aankunnen?

Daarom: blijf weg uit mijn wereld met nutteloze praatjes, ik zal zelf wel woorden zoeken.

Met de kinderen op uitstap geweest naar Oostende. Het kwam heel toevallig: Karel had niet veel zin om mee te gaan (krijg die maar vanachter zijn boeken), de vriendin van Deepak was in het buitenland en de man van Aike had andere verplichtingen. Dus stapten we met ons vieren de trein op: Aike, Deepak, Sangeeth en ik. We waren nog niet goed op weg of het scrabblespel werd bovengehaald. Net zoals vroeger.

Het werd een dag van puur genieten: nog eens samen als kerngezin, zalig weer, lekker eten en drinken, met een koets de stad rond (wat is het leuk toe te geven aan kinderlijke verlangens) en dan met een veerboot naar de overkant van de haven. Daar hadden we toegangskaarten voor een uurtje ‘relaxen’ in een boot: zetels die het eerste kwartier heerlijk masseerden gevolgd door een klank en lichtspel waarbij je helemaal ontspannen wegdroomde. Nog een drankje nadien en terug naar het station.

Omdat dit ‘nog eens onder elkaar zijn’, zo deugddoend ervaren werd, hebben we afgesproken dit volgend jaar opnieuw te doen.

Thuis maak ik een ontwerp voor een schilderij: de meerpalen, een vuurtoren (stond aan de andere kant van de haven en een meeuw. Later ga ik dat uit werken, hoewel die meeuw anders zal verwerkt worden, ze neemt teveel plaats in zonder echt een meerwaarde te betekenen.

Nadat ik het boek van Geert Mak gelezen heb en het besproken in een blog (070313) In Europa, reizen door de twintigste eeuw, stuurde een vriend me de gegevens van de uitzending op VPRO waarin dit boek in beeld wordt gebracht (Bedankt Jacques!). Echt even tijd voor nemen: de moeite waard:

http://ineuropa.vpro.nl/programmas/36788896/uitzendingen/

In 2014 zal het honderd jaar geleden zijn dat de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Ik wil daar iets rond doen in mijn eindwerk. De uitzendingen op VPRO grijpen me enorm aan. Soms zit ik met tranen in de ogen naar de geschiedenis te kijken. En we hebben nog niets geleerd. Elke dag vallen slachtoffers onder oorlogsgeweld, zowel soldaten als burgers, volwassenen als kinderen, mensen die reeds hun leven geleefd hebben als jongeren die hun toekomst voor zich hebben.

Oorlog leidt alleen tot vernietiging, tot lijden. Het is altijd iemands geliefde die de dood in gejaagd wordt. En toch blijft de retoriek van heldendom, martelaarschap en andere dure woorden, uitgesproken vanuit een veilige situatie (leiders zitten achter een bureau of presenteren zich goed beschermd aan het volk) het oorlogsverhaal aanwakkeren.

Hierbij een eerste ontwerp: beschadigde bomen evolueren naar graven.

Voor de derde keer op rij organiseert kunstkring Gesigneerd een kunstmarkt. Het evenement wordt steeds bekender. In elk geval wil ik dit niet missen: ook dit jaar heb ik me ingeschreven. Ook Christel neemt deel, zodat we gezellig naast elkaar kunnen mensen ontvangen en tussendoor wat bijpraten.

De laatste dagen ben ik al aan het voorbereiden geweest, o.a. wat kaartjes bijmaken van de laatste serie, want daar had ik er niet meer genoeg van. Ik scan enkele ontwerpen van mijn tekeningen en verklein ze tot de juiste maat die nodig is voor een kaartje. Afdrukken op voldoende dik papier, uitsnijden en lijmen op het basispapier van het kaartje. Dan nog een naamtekening erop, envelop er achter en verpakken in plastieken zakje, zodat het niet meer kan beschadigd worden.

Er is nog wel wat tijd te gaan, maar nu ik toch vertrokken ben doe ik verder. Ik wil nagaan of alles wat ik mee moet nemen in orde is: tent, tafels, een opvouwbare stoel want een dag rechtstaan is toch wat lang. Heb ik genoeg doeken om over de tafels te leggen? De tafelezels worden naar beneden gehaald. Wat neem ik mee van werkjes om ten toon te stellen, zowel tekeningen als schilderijtjes?

Terwijl ik die voorbereidingen door mijn handen laat gaan, verheug ik me op wat komt. Alleen het weer kan een spelbreker zijn. Zolang het niet stormt, zodat de tenten wegwaaien, kunnen we wel wat hebben. Natuurlijk laten de bezoekers het afweten als het regent en daar is het juist om te doen. Duimen maar dat de zon van de partij gaat zijn.

Alsof men door een overvloed van woorden te spuien, zich kan verbergen voor zichzelf en de ander. Druk doen, woorden uitspuwen … maar uiteindelijk alleen maar lawaai voortbrengen om zeker niet te raken aan wat waarachtig is, wat leeft in ’t diepste van jezelf. Naast de onmacht biedt zich de negatie aan die onder de overvloed verborgen zit.

Ik blijf hangen bij de onmacht van de taal. Dan beeld ik me in dat er een gesprek gevoerd wordt. De woorden worden een na een geformuleerd maar blijven opgesloten in hun betekenis. De woorden zoeken veiligheid, dicht tegen elkaar aan schuilend en vormen kleine eilandjes, maar bereiken elkaar niet, ze zitten opgesloten in de beslotenheid van de eigen wereld.

Het is vaak moeilijk om voor jezelf al uit te drukken wat je wil meedelen, vaak is het dan nog moeilijker voor de luisteraar (of lezer) om het meegedeelde goed te begrijpen. Telkens weer kan je proberen meer mededeelbaar te worden. In die zin eindigen echte gesprekken nooit, want steeds opnieuw onderneemt men het avontuur enerzijds van zich kenbaar te maken en anderzijds te begrijpen wat de andere aanbiedt.

Mensen die geconfronteerd worden met de aandoening van schizofrenie, ontwikkelen soms een eigen taal. Voor een buitenstaander vaak niet te begrijpen woorden. Net of ze hun innerlijk wereld willen opsluiten in zichzelf, waardoor ze als eenzame wezens staan te roepen in een ruimte die geen opvang heeft voor hun woorden.

De (woord)tekens staan door elkaar gegooid, er zit geen logica in. De tekens doen pijnlijk aan, er is geen troost in te vinden.

Ik blijf me verdiepen in de onmacht van de taal. Ik denk aan de verhalen die verteld worden , waarbij men poogt om zich kenbaar te maken, maar hoe dat uiteindelijk niet lukt. Wie kent er geen mensen die uit de oorlog of een concentratiekamp terugkwamen en daar nooit meer over gesproken hebben of mensen die geconfronteerd werden met trauma’s die ze voorgoed naar het onzegbare verbannen hebben: vb. seksueel misbruik. Er zijn zoveel redenen om de oorzaak van het verzwijgen aan te tonen: er zijn geen woorden voor, er is niemand die begrijpt waarover het gaat, het ondergraaft te diep het psychisch evenwicht …

Tekenkundig ‘schrijf’ ik hele lijnen vol: hiërogliefen die zich niet laten ontcijferen.

Tussen het tekenen door lees ik. Een dag zonder boek lijkt voor mij een niet-geleefde dag. Vandaag ‘Het zwijgen van de tragedie’ uit de boekenkast gehaald. In dit boek zijn een reeks essays samengebracht. Ik ben vaak bezig met de onmacht van de taal. Wat kan niet gezegd worden, niet in taal neergelegd worden? Dan kom je automatisch bij het trauma.

Celan is een dichter die zijn trauma in al zijn gedichten uitdrukt door het te verzwijgen. Ik probeer zijn gedichten te ontcijferen. Er zijn daarbij sleutels te hanteren: stenen of kristallen als symbolen voor tranen, hekken of spijlen voor wimpers … het zijn beelden die vaak opduiken in zijn poëzie.

Nu blijven de eerste zinnen van ‘Sjibbolet’ hangen:

Met al mijn stenen

de groot geweende

achter de spijlen

Elk woord moet geproefd worden. Zowel het beginwoord ‘met’ als het laatste woord ‘spijlen’. Hij, de dichter, staat

met (niet zonder)

al (er zijn er blijkbaar geen achtergebleven)

mijn (de zijne en niet van een ander)

stenen (tranen, verdriet)

de groot (zijn er kleine die niet vernoemd worden)

geweende (zijn er ongeweende of kunnen alleen de geweende bewust worden)

achter (niet ervoor, een juiste plaatsbepaling is van belang)

de spijlen (wellicht wimpers van de ogen bedoeld maar wellicht mogen we ook de spijlen van het concentratiekamp waarin zijn familie verdween en dat hijzelf overleefde)

Het is niet de eerste keer dat ik tekenen en taal met elkaar in verbinding wil brengen. Ik begin met iets heel eenvoudig: streepjes naast elkaar. Alsof het eenvoudigste teken, een streepje, voor een niet uit te spreken woord staat. Het steeds herhalen van eenzelfde teken maakt rustig: naarmate het blad zich vult ledigt mijn ziel zich.

Nu geef ik de cirkels absolute voorrang in het ontwerp. Cirkel na cirkel verovert een plaats.

Wellicht was het resultaat sprekender als ik wat soberder was met mijn kleuren. Dat weet ik nu voor de  toekomst. Toch zal het me af en toe nog gebeuren dat ik overdrijf: dan bekom je een technisch overdreven werk met te weinig inhoud. Maniërisme noemen ze dat.

Kan je in een abstract lijnenspel ook innerlijke beleving meegeven? Zoiets als zich verscheurd voelen?

Het resultaat is een vrij eenvoudige opmaak: weer een sterke horizontale basis, en in de uitgespaarde cirkelvorm twee halve cirkels die ten opzichte van elkaar verschoven zijn. Binnen die halve cirkels drie uitsparingen die tegenover elkaar zijn uitgewerkt. Daardoor wordt het verschuiven van de cirkelhelften ten opzichte van elkaar benadrukt.

Weer vertrek ik van een stevige horizontale basis en daarboven mag het lijnenspel zijn gang gaan. In de rechterbovenkant een cirkelsegment dat doorkruist wordt door een rechthoekige driehoek. Een rechthoek komt ook even aandacht vragen en het geheel wordt door twee zijlijnen samengehouden.

Ik merk dat ik erg van streng gestructureerde werken hou. Wellicht omdat structuur een gevoel van rust en veiligheid geeft. Natuurlijk moet je niet overdrijven en een innerlijke dictatuur de overhand laten nemen … trouwens, een uiterlijke dictatuur is ook niet wenselijk. Laat me maar bij gedisciplineerde lijnen blijven waarin ruimte om ademen is.

Omdat het vorige in zijn eenvoud nogal strak overkwam wil ik iets meer complex realiseren. Ik zet aan zonder te weten waar ik ga uitkomen.

Het horizontale als basis krijgt voldoende ruimte en daarboven proberen twee cirkelvormen hun bestaan te veroveren. Het lukt niet zo goed: de cirkels verdwijnen zowat. Wellicht heb ik te veel en te sterke kleur gebruikt. Ik had beter het blauw niet ingekleurd, zodat de lijnen meer tot hun recht kwamen en het geel vind ik te koud. Toch heb ik geen zin om het werk opnieuw te maken, er staan zoveel andere ontwerpen op stapel.

Wie opgesloten zit in een cel kan niet naar buiten als het hem of haar belieft.  Een stevige deur sluit de bewoner op. Ik maak nu ook een plafond kenbaar, dat het gevoel van opgesloten zijn benadrukt: eerst in de cel, maar ook daarbuiten. Iemand merkte op dat deze tekening doet denken aan de deur van een bankkluis. Dat was ook de bedoeling: wie achter deze deur terechtkomt zit in beveilig(en)de bewaring.

Vanuit het claustrofobisch gevoel dat me overvalt als er geen venster meer uitzicht biedt op de buitenwereld, kom ik bij de gevangeniscel terecht. De grond geef ik nog een extra lijn bij: zo kan de benepenheid van de cel opgeroepen worden. Er is nog een venster, maar die biedt in het beste geval uitzicht op een stukje hemel. Ik gebruik drie verticale kleine lijnen om de tralies voor dat venster op te roepen.

Soms hoor ik mensen spreken van het luxehotel dat de gevangenis haar bewoners aanbiedt. Meestal mensen die zelf heel riant wonen.

Wanneer ik de lijnen weglaat die het venster oproepen kom ik tot de minimale lijnen die nodig zijn om nog een kamer op te roepen. Nu komt de kaalheid in al zijn onbewoonbaarheid op je af.

Zoals bij het landschap ga ik nu ook op zoek naar vereenvoudiging. Ik laat de lijnen weg die de bewoning oproepen om alleen een kale ruimte te bekomen. Die kaalheid roept tevens mogelijkheden op: wat kan je met die ruimte doen. Zoals je bij het tekenen van een contract voor de koop of huur van een woning staan de muren klaar en vullen je dromen de ruimte met meubels, apparaten en leven.

Na het landschap wil ik naar binnen trekken: het landschap van onze woning. Daarvoor heb je meer lijnen nodig. Binnenshuis betekent minimum drie lijnen zodat vloer en muren ontstaan die een kamer voorstellen. De verticale lijn onderaan rechts kan een staande lamp voorstellen, maar ook een kapstok of welk meubel ook. Tegen de achterwand heb je dan nog een meubel: het is een bewoonde ruimte. De vorm tegen de achterwand kan een schilderij oproepen, maar ik verkies een venster: zo kan je van binnen naar buiten kijken en vermijd je een claustrofobisch gevoel.

Vertrekkend van een beeld uit onze tuin, herneem ik het landschap maar maak er nu iets speelser van: drie bomen met kruin. In onze tuin staan mooie donkergroene dennen, maar ik maak het gebladerte geel en rood omdat de zon mag meekleuren. Het blauw onderaan verwijst naar water, de vijver in onze tuin. Na het intense zoeken naar eenvoud komt dit over als speeltijd: erg leuk om doen en zonder complexen, alsof het een zondag is uit mijn kindertijd.